Несиенің мәні мен функциялары

Банктердің құрылуымен кредитордың шоғырлануы жүреді. Банкирлер басқа барлық кредиторлардың өкілі болады. Банктер ұжымдық кридеторлар ретінде болып отырады, несиелеу үшін шаруашылықта уақытша пайдаланылмайтын ресурстарды жинақтай алады, сонымен қатар эмиссия жасай алады. Кейбір жағдайларды босаған ресурстар болып табылатын құндылықтар де қарыз беріледі. Коммерциялық несие кезінде кредитор сатылуға жатады тауарларды қарыз алушыға береді.

Тауардың жеберу факті, алайда, жүк жіберуші кредитор етпейді. Тауарды жөнелту мен сатудан  түсетін түсетін түсімінің арасындағы уақыт бойынша үзіліс кредитордың  пайда болуына әкелуә мүмкін. Бұл  үшін тауарды қоюшы эквивалент төлеуінің кейінге қалдыруына рұқсат берілуі керек. Мына жағдайды ескерте кетейік: кредиторды сатып алу –сату, тауарды жіберу мен оны төлеу арсындағы уақыт бойынша үзіліс факты тудырмайды, оны төлемнің кейінге қалдырылуын белгілейтін, төлемді тез арада емес белгілі бір уақыт өткеннен кейін шешетін қосымша келісім тудырады.

Кредитор ретінде басқа  шаруашылық иесіне белгілі бір мерзімде қайтармаған жағдайда несиелік келісімнің еріктілігі бұзылады,қарыз алушылармен  анағұрлым қатаң қатынастарға әкеп соғады. Кредиторлардың бор болуының уақыттық шекарасы несиенің мерзімімен анықталады. Несиенің мерзімі өз кезегінде ұдайы өндіріс процесінің барысына байланысты.

Қарыз алушы – несиелік қатынастың, несиені алушы жіне алған қарызды қайтаруға міндетті жағы болып келеді. Борышқор мен қарыз алушы – бір- біріне жақын, бірақ шамасы бірдей түсінік емес. Борыш- міндетті жалпы сипаттайтын анағұрлым кең түсінік. Несиелік мәмілеге сәкес борышқор  туралы емес, қарыз алушы туралы айту керек. Тарихи жағынан қосымша ресурстарға деген қажеттілік танытатын жекеленген тұлғалар болады. Бастапқыда олар өз еңбектерімен күн көрші ұзақ шаруалар, қолінершілерболған еді. Өсімқормық несиенің бар болуының басқа формасы – ақсүйектердің көбінесе жер иелеріне ақшалай қарызды беруі. Банктердің құрылуымен қарыз берушілердің шоғырлануы жүреді.

Қазіргі уақытта банктерден басқа шаруашылық ұйым дары және мемлекеттік өзі де қарыз алушылар ретінде болады. Қарыз алуышыныңкредитордан айырмашылығы ол несиелік мәміледе төмендегідей ерекшеліктеріге ие. Біріншіден,ол қарызға берілетін қаражаттардың меншік иесі болып табылмайды, олардың уақытша иесі ретінде болады; өзіне тиісті емес, бөтен біреудің ресурстарымен жұмыс істейді. Екіншіден,қарыз алушы қарызға алынған қаражаттарды айналыс сферасында да, өндіріс сферасында да пайдаланады. Кредитор өндіріске тікелей қатыслпай-ақ айырбас фазасы кезінде де қарызды ұсына алады.

Үшіншіден,қарыз алушы өзінің шаруашылығында шеңбер айналымын аяқтаған қаражаттарды қайтарады. Қарыз алушы кредитормен жеткілікті түрде есеп айырысумен қоса қайтарымды толық өтеу үшін ұдайы өндіріс процесін өркендете түсу керек. Төртіншіден, қарыз алушы уақытша пайдалануға алынған құнды ғана қайтарып қоймай, сонымен қатар, қарыз пайызға да төлейді. Бесіншіден, қарыз алушы өзінің кредиторы қойған талаптарын орындауға тәуелді болады. Қарыз алушының кредитордан экономикалық тәуелді болуы қарызға алынған қаражаттарды ұтымды пайдалануға, қарыз алушы ретінде өз міндеттемелерін орындауға мәжбүр етеді.

Кредитор және қарыз  алушы несиелік қатынас жасай  отырып, өз мақсаттары мен мүдделерінің бірлігн көрсетеді. Несиелік қатынастар шеңберінде кредитор және қарыз алушының орындары ауысуы мүмкін: кредитор қарыз алушыға, қарыз алушы кредиторға айналады.

Кредитор мен қарыз  алушының өзара әрекеті қарама- қарсылықтардың бірлігі сипатында болады. Несиелік қатынастың қатысушылары ретінде кредитор және қарыз алушы оның қарама- қарсы жағында тұрады. Кредитор- қарызды беруші жақ, қарыз алушы- берілген қарызды алушы жақ; бүтіннің шеңберінде олардың әрқайсысының өздерінің ұдайы өндістегі ерекше жағдайларына байланысты өз мүдделері болады. Кредитор анағұрлым жоғары қарыз пайызына мүлделі болса, қарыз алушы- анағұрлым арзан несиеге мүдделі.

Сондай-ақ несиелік қатынастар құрылымының элементі, яғни кредитордан қарыз алушыға берілетін және қарыз алушыдан кредиторға қарай кері қозғалысын объективті болып табылады. Беру объектісіне қарыздық құн жатады. Ол құнның ерекше бөлігі ретінде болады.

Несиелік қатынас ішіндегі құн ерекше қосымща тұтыну құнына ие. Шынында, ақшаға немесе тауарға тән тұтыну құнынан басқа құн кредитор мен қарыз алушы арасында қозғалыс жасай отырып, ұдайы өндіріс процесін жылдамдатудын ерекше қасиетін алады.

Қарызға берілген құнның өте маңызды жағы – оның авансылану сипаты. Несие, қағида бойынша, құнның құрылуына мүмкіндік туғызып, қарыз алшының нелігіне түсуі керек. Осы мағынада несие қарыз алушының шаруашылығына қарызға алынған құнның жұмыс істеуі кезіңін де онда жасалуы тиіс табыстарды болжап біледі. Әс жүзінде қарыз алушы кредиторға несие беру жөнінде өтініш жасағанда; сол сәтте қолында еркін ақшалай қаражаттың болмауынан ғана емес, сонымен қатар ол төлемдер үшін пайдалану мұмкіндігін ескереді. Сонымен бірге, қаражаттарды авансылаудың кез келгені несие болып табылады.

Несиенің мәні оның қозғалысының заңдылықтарымен тағы толығырақ ашылады. Төмендегілей түрде несиенің қозғалысын көрсетуге болады: несиені орналастыру (НО) – қарыз алушылардың несиені алуы (НА) – несені пайдалану (НП)- ресурстардың босауы (РБ) – уақытша алынған құнның қайтаруылуы (ҚК) – несие формасында орналастырылған қаражаттарды кредитордың алуы (ҚА).

Несиені орналастыру (НО)- оның қозғалысындағы маңызды кезең. Кредитор өзінің ресурстары анағұрлым тиімді (рационалды) формада орналастырылғанына сенімді болуы керек. Бакктер кредитор ретінде аяқтаушы кезеңнің талаптарына сайкес несие береді – қарыздың қайтарылуы, демек оның тиімді пайдалануы. Қарыз алушының несиені алуы (НА) қарызға берілген құнның белгілі бір уақытқа ұсынылғанын бірліреді. Несиені пайдалану пройесінде (НП) берілу объектісі ретінде онын тұтыну құны өткізіледі. Ресурстардың босауы (РБ) қарыз алушының шаруашылық процесінде құнның шеңбер айналымы актінің аяқталуымен сиптталады. Сондықтан несие қозғалысының бұл кезеңі оның шеңбер айналымның келесі жаңа фазасына өтуі үшін материалдық алғышарт болып табылады.

Несиенің қайтарылуы (НҚ) уақытша алынған құнның қарыз  алушыдан кредиторға өткенін білдіріді. Несие қозғалысының сонғы сатысы- бұл уақытша пайдалануға берілген (ҚА) құнды кредитордың алу актісі болады.

Осылайша, несие қозғалысының заңдылықтарын талдау процесінде біз бұл қозғалыстың барлық сатылары қарызға ретінде өзара байлананыста және шартты екенін көреміз.

3.Несиенің  формалары және түрлері.

Несие экономикалық категория ретінде формаларға ие. Форма әр уақытта қандай да бір объектілерге тән тұрақты, қажетті байланыстардың жиынтығын білдіреді. Несиеге қатысты оның формасы бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың әр түрлі сыртқы және ішкі өзгерістер кезінде сақталатын негізгі қасиеттерінің көрінісі. Қарызға берілген құнға қатыстыы кредитор мен қарыз алушы арасындағы ьайланыс қалай өзгерсе де, несиенің формасы оның бүтін ретінднгі мазмұнын білдіреді.

Экономикалық әдебиетте, әдетте, несиенің негізгі екі формасы  қарастырылады: коммерциялық және банктік. Сонымен қатар көтптеген жарияланымдарға несие формаларына: тұтыну, мемлекеттік, халықаралық, үкіметаралық, фирмалық және т.б. жатқызады.

Комммерциялық несие- бүл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыруы. Несиенің осы формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік катиталмен біріккен, ал оның мақсаты – тауарды өткізуді жылдамдату.

Әр түрлі тауарларды өндіру және бірдей емес уақыт кезеңін  және көбінесе белгілі бір маусымға сәйкестендіруді талап етеді. Қандай да бір тауар өндіруші өз тауарларын нарыққа ұсынған кезде осы тауарлы қажет етіп тұрған басқа тауар өндіріушінің қолма- қол ақшалай қаражаты болмауы мүмкін. Нәтеджесінеде тауарларды несиеге сату қажеттілігі туындайды. Коммерциялық несиенің құрылымы вексель – жазбаша қарыздық міндеттеме болып табылады. Ол оның иесіне белгілі бір уақыт өткеннен кейін, борышқордан вексельде көрсетілген ақшалай соманы талап етуге құқық береді. Коммерциялық несиенің шектелген, деңгейі бар. Біріншіден, ол жұмыс істеп тұрған капиталистердің резервтік капиталдарының мөлшерімен шектелген, яғни олардың әрқайсысы комерциялық несиені тек өзіне, сол кезде айналым үшін қажат емес капиталдың шегінде ғана бере алады. Екіншіден. Коммерциялық несие өзінің бағыты бойынша шектелген: оны өндіріс құралдарын шығаратын салалар оосы құрал- жабдықтарды тұтынатын салаларға береді- бірақ керісінше емес. Мысалы, машина құрылыс кәсіпорнының иесі тоқыла иесі толымп станоктарын несиеге тоқыма фабрикасына сата алады, ал тоқыма фабрикасы машина құрылыс кәсіпорнына коммерциялық несие бере алмайды, өйткені маталар мшина құрылысында өндіріс құрал- жабдығы бола алайды.

Монополияға дейінгі  капиталзм кезеңінде коммерциялық несие өндіріс пайызының және тауарларды өткізудің үздіксіздігі қамтамасыз ете отырып, несиенік жүйенің негізгі болады.

Қазіргі уақытта фирмалар өз өнімдерің бұл формасын –төлемді кейінге қалдыра отырып сатуды белсенді қолданады. Бұл ұзақ және орта фирмалардың  төлем қабілеттігінің шамалығымен, тауарлар құннының өсірумен, банктік қарыз алуда қиындататын несиелік шектеулермен түсіндіріледі.

Комммерциялық несие  Жапония және Франция кең таралған. Жапондық кәсіпорындар балансының жалпы  сомасында коммерциялық есеппен 30%- ға жетеді, француз фирмаларынкі – 20-25%. Олардан кейінгі орында ағылшындық, американдық және германиялық компаниялар кіреді. Төлеуді кейінге қалдыруды тек қарыжылық мүмікіндігі шектеулі ұсақ фирмалар ғана пайдаланбайды, сонымен қатар кредитор және банктік несие ала алатын ірі компаниялар да пайдаланады.

Коммерциялық несиенің сақталуының негізгі себептерінің бірі- тауарлардың үдайы жеткізілуін  талап ететін кәсіпорынлдардың экономикалық байланыстарының үнемі ұлғаюы және жеткілдірілуі болып табылады.

Басқа да насие формаларының жедел өсуіне байланысты коммерциялық несиенің рөлі оның көмегінің абсолютті шамада ұлғаюына қарамастан қысқартып кетті.

Батыстың экономикалық әдебиеттерінде «коммерциялық несие» терминімен банктің коммерциялық мақсаттарға  беретін қарыздары түсіндіріледі. Жұмыс істеп тұрған капиталистердің бір-біріне тауарларды төлемді кейінге қалдыру шарттарымен сатуы коммерциялық фирмааралық несие деп аталады. К.Макркстің айтуы бойынша, әрбір жұмыс істеп тұрған капиталист «бір қолымен несиені береді және екінші қолымен немие алады». Сондыұтан жекеленген кәсіпорын тұрғысынла алғанда, коммерциялық несие шамасын төлеуді кейінге қалдыру шартымен, сатып алушыларға қойылған тауарлар және осындай шартпен жабдықтаушылардан алынған тауарлар арасындағы айырмашылық ретінде анықтауға болады. Кейбір экономистер несие көлемі неғұрлым анықтау үшін тауарларды жеткізу кезінде қолданылатын аванстық төлемдері деескеру керек деп есептейді.

Комерциялық несиенің ерекшелігі мынада: қарыз келісімі – аясы тар  мақсат емес, ол сатып алу – сату келісіміне қосақталып жүреді. Қарыз келісімі тащуарлардың өткізуіне жеңілдетеді. Төлемді кейінге қалдыру мерізімі жабдықтаушы мен сатып алушы арасындағы сауда келісімі жасалған уақытта жеке анықталады. Әдетте төлеуі кейінге қалдырудың ең жоғарғы мерзімі 90 күнге белгіленеді. Төлемді кейінге қалдыру тауарлардың түріне және басқа фактормларына (мысалы, азық- түлік тауарларын төлеу қысқа мерзім ішінде жүзеге асырылады) байланысты. Төлемді кейінге қалдыру кезеңін ұзақту сатып алуышы мүддесіне сай келеді, оны өткізілетін тауарлар бағаларының төлемдерімен салыстыруға болады.

Несиенің бұл формасын таңдаудың басқа факторы бәсекелестік кезінде мәнді роль атқаратын  оның құны болып табылады. Коммерциялық несие бойынша мөлшерлеме ақша нарығының  мөлшерлемелеріңе ілесіп отырады, бірақ, әдетте анағұрлым жоғары деңгейде белгіленеді. Коммерциялық несие қазіргі уақытта несиенің басқа формаларынан жеке өмір сүрмейді. Несиенің негізгі екі формасының байланысы банкте қарыз міндеттемелерін есептеу мысалында көрінеді. Тауар өткізуді мақсат еткен алғашы мәміле вексель арқылы банкте басқа сападағы несиелік мәмілеге айналады, оның негізінде қарыз капиталының қозғалысы жатыр. Банкте вексельдерді есептеу мүмкіндігі коммерциялық несиенің көмегімен ұлғайтылады, жабдықтаушылар банкте вексельді оның төлем мерзімі жеткенге дейіқиынсыздық есептете алатынын біле отырып, өз клиенттеріне ынталы түрде төлемді кейін жүргізуді ұсынады, яғни вексельді есептеу механизмі кәсіпорындардың сатып алушыларға төлемді кейінге қалдыруды ұсынуда шектелген мүмкіндіктерін кеңейтеді.

Соңғы он жылдықта несиенің екі формасының арасындағы өзара  байланысты нығайтып келеді. Бактік несиені  коммерциялық несиемен салыстырғандығы  артықшылық күшейе түсуде. Коммерциялық несие көбіне бағынышты роль атқарады, өйткені онда банктік мекемелердің қызмет ережелерінің өзгерістері көрінеді.

Коммерциялық несиенің артықшылықтарымен қатар, кемшіліктері де бар. Уақыт шектеулігі, өлшемдері, қозғалыс бағыты тәрізді белгілі  кемшіліктеріден басқа төлемді  белгілі дір дәрежеде кейінге  қалдыру мәжбүрлік сипатына, жабдықтаушылар сатып алушылардың қаржылық жағдай туралы әруақтата жақсы хабардар болмайды, ал бұл одардың шаруашылық қызметі үшін белгілі бір тәуекл туғызады. Төлеуді кейінге қалдыру – банктік сфераның ықпалынан күшті әсер көреді (атап айтқанда, ол жабдықтаушы оңай түрде банкте вексельді қаншалықты есептете алатынына байланысты). Көрсетілген кемшіліктер коммерциялық несиенің рөлін төмендетеді.

 Банктік несие-бұл банктердің, арнайы несие- қаржылық мекемелердің қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиені. Банктік несие коммерциялық несиенің шектеулерін жояды. Бос ақшалай капиталдар кез келген өндіріс саласын беріледі және банктік несие арқылы кез келген бағытта қозғала алады. Тоқыма фабрикасының иесі өзінің бос ақшалай капиталын банкке орналастыра алады, ал банк бұл капиталды машина құрылыс кәсіпорнынна қарызға береді.

Банктік несие сферасы  коммерциялық несие сферасына қарағанда  несиені қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына қызмет етеді, ал банктік несие қоғамның барлық топтарының ақшалай табыстарынан және жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет етеді.