Несиенің мәні мен функциялары

Несиенің мәні мен функциялары.

Жоспар:

1. Несиенің мәні және қажеттілігі.
2. Несиенің құрлымы.
3. Несиенің формалары мен түрлері.
4. Несиенің фукциялары
5. Қарыз пайызының экономикалық мәні
6. Несиелік ресурстар және оардың қалыптасу көздері

№1. Несиенің мәні және қажеттілігі.

Өндіріс, ұдайы өндіріс  процесінің бастапқы пункті, шешуші жағдайы бола отырып, басқа фазаларымен тығыз байланыста. Ұдайы өндіріс процесі материалдық игіліктердің қоғамдық өндірі процесінің үздіксіз жаңаруы ретінде, оның әр түрлі сатыларының біртіндеп ауысуын ұлғайтады. Әрбір саты - өндіріс, үсестіру, айырбас және тұтыну белгілі бір мағынаға ие.

Ұдайы өндіріс фазаларының  бірлігі мен өзара әсері тауар-ақша қатынастарының, құнның тауарлық және ақшалай формаларының бар болуымен қамтамасыз етіледі.

Ұдайы өндіріс процесі фазаларының өзара әсірі тауарлық шаруашылығы несиенің орнын айқындауға және оның мәнін ашуда елеулі мәнгн ие. Өндірісте несиелік қатынас жүргізілмейді. Өндірістік процеске қатынастардың тек бірінші жағы- алынған несиені өндірістік мақсатқа пайдаланушы қарыз алушы ғана қатынаса алады. Екінші жақ – кредитор өндірістік процестің сыртында қалады. Деме, несие бірегей ұдайы өндіріс процесінің субъектілері арасындағы экономикалық байланысты білдіреді. Сондықтан несиенің мәнін ұдайы өндіріс процесінің бір сатысымен ғана байланыстыруға болмайды.

Несие құннының беллгіленіп  үлгерген қызметіне байланысты болатын  қалыптастары білдіреді. Несие тек өндірісте ғана пайда бола алмайды, өйткені мұндай өнім әлі жасалған жоқ, ал оның бөліктері ұдайы өндіріс процесінің сәйкес қалыптастырушыларының иелігіне түскен жоқ. Сондықтан несиеге бастаманы өндіріс сатысы емес өнімнің қозғалысының келесі сатылары береді. Осы мағынада несиелік өатынастар бұл өндірістегі қатынастар емес, оның сыртындағы қатынастар болып табылады.

Осылайша, өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы оны несиклік қатынастардың түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек соңғысының мағынасын толық бере алмайды. Айырбаспен өзара әрекет процесінде өңдірістің белгілі бір мағынасы бар.

Өндірілген өнім мен оның бөліктері индивидуумдардың қолдарына тиместен бұрын айырбасты бастауға болмайды. Сондықтан айырбас өндіріске кіретін акт, өндірісте тікелей бар болады немесе онымен анықталады.

Өз кезегінде, үлестіру және айырбас біртұтас алғанда өндіріспен және бір-бірімен өзара әрекетте болады; өндіріс осы бөліктермен анықтала алады. Мысалы, нарық ұлғайған кезде, яғни айырбас сферасы, өндіріс көлемі өседі және оның дифференциациясы тереңдей түседі. Үлестірудің өзгерісімен өндіріс те өзгереді,  мысалы капиталдың шоғырланумен, қала мен ауыл арасындағы әр түрлі үлестірумен т.б. Несие үлестіруімен байланысты, бірақ ол үлестіру қатынасын білдіреді. Үлестіруге екі маңызды жағдай тән : 1- үлестіру пропорцияны белгідейді, онда әрбір индивидуум өндірілген өнімге қатысады; 2- ол қоғамнан келіп шығатын көз ретінде анықталады.

Айырбастың үлестіруден  айырмашылығы,  біріншіден ол индивидуумға үлестіру кезенде алған бөлігін  айырбастағысы келетін белгілі  бір өнімдерге қол жеткізеді, екіншіден, айырбас жекелеген қажеттіліктерге сәйкес бөлініп қойғанды қайта бөледі, сонымен бірге индивидуумнан шығатын кез ретінде анықталады. Үлестіру фазалары және айырбас арасындағы айтылған айырмашылықтар ұдайы өндіріс қатысушылары арасындағы айырбас процесінде қалыптасатын қатынастарды негіз бдеп есептеуге мүмкіндік береді. Алдағы көрсеткеніміздей үлестіру саласында тек өнімді үлестіру ғана жүзеге асады, өнім ұдайы өндіріс процесі субъектілерінің иелігіне түседі, өндіріс сияқты үлестіру процесіне қатысты несие пассивті дегенді білдірмейді, керісінше, ол олардың жылдамдатылуына көмектеседі.Несиенің ұдайы өндіріс процесіне бұлай әсер етуі өнім өндіріп және ұдайы өндіріс субъектілерінің игілігіне түскен кезде, ал айырбас фазасында субъектілердің біреуінде қозғалысы тоқтаған уақытша босаған құн мен басқа субъектінің оны қосымша пайдалану қажеттілігі арасында қарама- қайшылық пайда болған кезде мүмкін болады. Несие өндіріс фркторы бола келе, өндіріс пен үлестіруден шыға отырып қайта бөлу категориясы ретінде өзінің дербестігін жоғалтпайды, шынында тауарлар айырбасының формасы ретінде болады.

Несие айырбас сатысында  пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің  формасы ретінде құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етуге  тиіс. Құн қозғалысы несие қозғалысының ядросы болып табылыды. Айырбас процесінде мәміленің екі түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу- сату мәмілесі. Несие қарыз мәмілесі ретінде тауарлар айналысы процесіне себепші болады. Қарыз мәмілесі тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу –сату мәмілесіне қарсы қойып салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін. Олардың арасындағы негізгі айырмашылық мынада: сатып алу-сату кезенде тауарларды өзара ұсыну бір мезгілде жүреді, қарыз мәмілесі кезенде эквиваленттің қайтарылуы кейінге қалдырылады. «Сатушы тұтыну құны ретіндегі тауарды шеттете отырып, оның өзіндік айырбас құнымен және ақшаның тұтыну құнын жүзеге асырады. Бұған керсінше, сатып алушы айырбас құны ретінде ақшаны иелігінен шығара отырып ақшаның тұтыну құнын және тауардың бағасын өткізеді. Осыған сәйкес тауар мен ақша орындарының ауысуы жүреді.

Осылайша екі жақты полярлы  қарама-қайшылықтың жанды процесі  енді қайтадан өз барысында тағы да екіге жарылады. Сатушы шын мәнінде  тауарды өзінен шеттетеді, бірақ  оның бағасын бастапқыда тек идеалды  түрде ғана белгілейді. Ол тауарды  өз бағасы бойынша сатты. Алайда ол баға тек кейінірек, белгіленген мерзімде өткізіледі». Несие ақшаның тқлем құралы функциясындағы ақшаның дамуы болып табылады. Ал эквивалент қайтарылуының кейінге қалдырылуы құн қозғалысының сатып алу- сатудан дербес, сапалық жағынан ерекше қозғалыс формасын жасайды. Сондықтан қарыз мәмілесін сатып алу-сату мәмлесінің бір түрі деп ойлауға болмайды.

Айырбастың екі контрагентінің бірігей келісімі ретінде алынған  сатып алу – сату мәмлесі олардың  арасында кездейсоқ, өткінші байланысты жүзеге асырады. «А» тауарды «В»- ға береді және одан ақша алады. Олардың арасында тікелей байланыс тек тауарлар мен ақшалар қозғалысы мерзімінде ғана орнатылады. Тұтас алғандағы сатып алу- сату мәмілесі барлық қоғамда барлық тауар иелерін байланыстырушы фактор қызметін атқарады, бірақ бұл мәміле өзінің жекеленген көріністерінде кездесоқ, өткінші байланысты жасайды. Әрбір қарыз мәмілесі, тіпті жеке алынғаны да, басқа осындай мәмілелермен немесе экономикалық қатынастың басқа формаларымен байланыстан тыс мәміленің контрагенттері арасындағы ұзаққа созылған қатынасқа көшеді. Өзара ынтымақ, мақсаттың бірлігі пайда болады.

Сатып алу- сату мәмілесі кезінде тұтыну құнының қозғалысы  жүреді, ал құн мәмілесі контрагенттерінің  қолында қалады. Қарыз мәмілесі кезінде тұтыну құнының ғана қозғалысы жүріп қоймайды. «Біз жай тауар туралы, тап осындай тауар туралы, бірақ әр түрлі формада; сауда мәмілесіне дейін де және одан кейін де олардың қолында иеліктерінен шығарған құн болады, бірақ біреуінде ол тауар формасында, басқасында ақшалай формада» . Қарыз кезінде «ақшалай капиталист бұл мәміледе құнды беретін жалғыз тұлға болып табылады; бірақ ол оны артынан оның қайтып кетуі арасында ғана сақтайды. Қарыз кезінде тек бір тарап қана құнды алады, өйтекені оны бір тарап қана береді».

Сатып алу- сату мәмілесі кезінде меншік қозғалысы жүреді: «А» тауарды «В»-ға сатады. Бұл мәміленің нәтежесінде тауар меншік «А»-дан «В»-ға өтеді. Ал қарыз мәмілесі кезінде меншік қарыз берушіде сақталады: «А» «В»- ға қарыз береді. Бұл мәміле нәтежесінде құн «А»-дан тауар «В»-ға орын ауыстырады, бірақ бұл мәміленің объектісне меншіктің оны пайдалануымен сәйкес кетуін ұйғарады; қарыз мәмілесі меншіктің оны пайдаланудан айыру мүмкіндігіне негізделген. Сатып алу- сату мәмілесі кезінде меншік иеленуден бөліктенеді. Сатып алу- сату мәмілесі кезінде ақша айналыс құралы ретінде қызмет етсе, ал қарыз актісінеде олар оны аяқтайды. Сатып алу- сату мәмлесінде сатушы ақшаның көмегімен қандай да бір қажеттілігін қанағаттандыру үшін тауарын ақшаға айналдырады, ал қарыз актісінде ақша құн формасы ретінде мәміле мақсаты болады. Ақша қарыз мәмілесінде сатып алу- сату актісіне қарағанда, басқа қызмет атқаратыны несиенің мәнін аңықтау үшін үлкен маңызы бар. Ақша белгілі бір экономикалық байланыстардың әр түрлі типтерін бейнелеп көрсетеді, Осыдан келіп, қарызды тауар айналысының формасы деп түсінетін болсақ, онда несиенің қарыз мәмілесі ретіндегі анықтамасын осы формаға ұқсас, яғни өндірістік байланыстың белгілі бір типі деуге болады.

Несиені экономикалық категория  ретінде қарыз мәмілесі  негізінде көрінетін және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. Қарыз мәмілесі несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше сипаттайды, оны осы мәміле негізінде пайда болатын өдірістік байланыстар немесе жүзеге асу формасы – қарыз мәмілесі болыт табылатын өндірістік қатынастар сипаттайды. Қарыз мәмілесі тауар шаруашылығының әр түрлі сатыларызна тән. Экономиканың тарихи дамуымен бұл мәмілелер жиілейді, ұлғаяды, жетілдіріледі жіне жалпылама мәнге ие болады.

Әр түрлі шаруашылық жүйелерінде кездесетін мәміле типтерінің формалды ұқсастығы олардың бір атауымен – «несие» - бекітіледі, бірақ әр түрлі дәуірлердің несиелік қатынастаы бір атауды сақтай отырып әр түрлі мәнге, мазмұнға, табиғатқа ие.

Несие шаруашылық жүйелерінің ауысуына жағдай жасай отырып өзі де ауысып отырады, өз мазмұнын өзгертеді. Кез келген халық шаруашылығы жүйесінің алдыңғы жүйені жеңетіні және жоққа шығаратыны сияқты несие де бір шаруашылық жүйе жағдайындағы шаруашылық байланыстардың типі ретінде алыңғы шаруашылық жүйесіндегі несиені женуші және жоққа шығарушы болып табылады. Несие мәміме типі ретінде, тауар айналысының формасы, құн қозғалысының әдісі ретінде, натуралды шаруашылықтан тауар шаруашылығына өткен уақыттан бері дамып келеді. Несие айырбас процесінің өндірістік байланысының типі, тауарлы өндірістің экономикалық категориясы ретінде ғана емес, тауар шаруашылығы шеңберінде диалектикалық дамушы құбылыс ретінде де қарастырылуы қажет. Тауар шаруашылығының әр түрлі сатыларының несиелік қатынастарының өзара айырмашылығы, қолдан- қолға өтуі қарыз келісімі арқылы жүзеге асатын әр түрлі объектілердің айырмашылығынан көрінеді.

Несие түсінігі келесі түрде белгіленеді. Бақыланылатын халық шаруашылығы  құбылыстарының барлық жиынтығының  ішінен бәрінен бұрын қоғамдық өмірде несие деп аталындары іріктелініп алынады; сонан соң бұл құбылыстар талданады, төмендегідей белгілерге бөлінеді: біріншіден, олардың барлығына тән белгілері; екіншіден, бұл белгілердің ішінен тек осы іріктелініп алынған құбылыстарға тән белгілер ғана сақталынады. Несие деп аталатын әлеуметтік байланыстар: әр түрлі тарихи кезендерге, тауар шаруашылығының алғаш пайда болуы кезінде, дамыған нарықтық шаруашылық дәуірінде де бар болады.

Қарыз мәмілесі ретінде несиені екі көзқараста қарастыруға болады: біріншіден, оның техникалық- заңдылық белгілері көзқарасынан, екіншіден, әлеуметтік мазмұны, яғни осы келісім негізінде өсетін және дамитын немесе онда өз көрінісін табатын өндірістік байланызстар типін сипаттайтын белгілер тұрғысынан. Бұл екеуі бір-бірінен бөлінгңсіз, олар өзар байланысты және себепші. Бірақ экономикалық талдау үшін маңыздысы қарыз мәмілесінің экономикалық мазмұны, яғни өндірістік қатынастардың белгілі бір формаларымен байланысты шаруашылық әдістері, жұмыс тәсілдері емес, өндірістік қатынастардың өзі болып табылады.

Бұл жағдайды былайша түсіндіруге  болады. Мысалы, машина өндірісін таза техникалық тұрғыда машина өндірісінің  макроэкономикалық орта параметріне  анағұрлым бейімделуін оның жұмыс  және таза техникалық тиімділігі тұрғысынан қарастыруға болады; сонымен қатар, сол машина өндірісін оның әлеуметтік жағынан да қатыстыруын, яғни машина өндірісі негізінде пайда болатын және дамитын өндірістік жағынан, оларға себепші, ал екінші жағынан, олар оны анықтайды. Бірінші жағдайда –бізашина өндірісін техникалық- экономикалық категория, ал екінші жағдайда – экономикалық категория ретінде қарастырамыз.

Несиеге қатысты осыны айтуға болады. Несиені оның техникалық- заңдылық белгілері жағына тауарлар айналысы процесін жүзеге асыратын мәміленің  белгілі бір типі ретінде қарастыруға болады. Бұл жағдайда несие олардың алдыңда техникалық және құқықтық категория ретінде танылады. Несиені құбылыстардың экономикалық мазмұны ретідегі көзқарас тұрғысынан қарастыруға болады. Бұл жағдайда несие олардың алдыңда экономикалық ғылым категориясы ретінде қабылданады.

Несие теориясы оны техникалық- заңдылық категория ретінде емес, қоғамдық- экономикалық категория ретінде  қарастырады. Несиені оның формалды- заңдылық белгілері жағынан оқып- білудің несиелік мәмілені тек меншіктің  қозғалысы әдісінің және оны иеленудің ерекше түрі үшін маңызы бар. Сондықтан несие экономикалық категория ретінде несиелік мәміленің ерекше техникалық- заңдылық белгілерімен сипаттала алмайды.

Осылайша, несие- өндірістік қатынастарды білдіретін экономикалық категория. Несие экономикалық категория ғана емес, сонымен қатар тарихи категоря екенін атап өту керек. Ол өндірістік күштердің тек белгілі бір дамуында пайда болады. Экономикалық категория- жалпы тарихи категориялар. Несиенің және несиелік қатынастардың пайда болуына табиғи негіз, тауар шаруашылығы болып табылады.

Тауардың пайда болуы екі  жағдайда қаттар жүреді. Біріншіден, тауар  тек натуралды формасы жәні құны бар болған жағдайда ғана тауар бола алады. Тұтыну құнды өзінің екі жақты  сипатына байланысты тауар бола алады. Біріншіден, олар мезгілде тұтыну заты болады және олардың құны болды; екіншіден, қандай да бір заттар бір-біріне қарама-қарсы тұрулары қажет.

Тауардың бір тауар иесінен  басқаға ауысуы нарықта айырбас  арқылы жүзеге асады. Тауар айырбасы сферасының несие үшіг маңызы зор. Онық пайда болуын ішкі тұтыну үшін өндірілген өнімдер сферасынан емес, тауар иелері, экономикалық қатынасқа түзуге дайын меншік иелері дербес заңды тұлға ретінде бір-біріне қарама –қарсы тұған айырбас сферасынан іздеу қажет.