Несиенің мәні мен функциялары

Өзгерген экономика  жағдайларына сәйкес банктік қызметтің өзінің, дәстүрлі банктік операциялардың қайта құрылуы жүзеге асқанын айта кету қажет. Бұған банктік қызметті реттейтін әкімшілікке ережелер күшінің жойылуы, яғни бейреттеу ықпал жасады. Банктердің мақсаты – банктерді бәсекелестік құралдарының кең ауқымын пайдалануға, банктік қызметер нарығын белсендірек әрекет етуге итермелеу болып табылады.

Банктік қызметті бейреттеу активтік те, пассивтік те операцияларға ықпалын тигізеді. Коммерцаялық банктердің активтік операциялары біршама өзгерістерге ұшырады. Бүгінгі таңда олар жанама несиелеуден (кепілге беру жән вексельдерді есепке алу) фирмалар мен кәсіпорындарды тікелей несиелеуге толығымен көшті. Мұнда бағалы қағаздарды пайдалану арқылы рәсімделетін несиелік мәмілелер кең тараған, осының арқасында несиелік мііндеттемелер нарыққа сатылуы мүмкін, ал несиелік мекемелер ттәуекелдерді белсендірек бөлшектеу мүмкіндігіне ие болды. Бұл тенденция банктердің өз несиелерін нарықтық бағалы қағаздарға конвертациялау талпынысында нақтылай көрініс табуда.

Несиелеу объектілерін ірілендіру жүзеге асады. Коммерциялық банктер өз активтерінің сапасына мұқият қарай бастады, өйткені активтер сапасын дәл және уақтылы бағалау – банктер сенімділігінің кепілі.

Банктер басшылығы өз активтерінің сапасына, жаңа несиелерді беруге, несиелеу технологиясына (құжаттар, контрактілер, қамтамасыз ету), заем алушының несие шарттарын сақтауына және т.б. бақылау жасап отырады.

Ұзақ мерзімді несиелеу де даму үстінде. Коммерциялық банктердің қаражаттарды тарту бойынша пассивтік  операциялары да өзгеріске ұшырайды. Оларды үкімет белсенді қолдауда. Мұны 1933 жылы енгізілген салымдардың әр түрлері бойынша банктік пайыз үшін максималды шектерді алып тастау бойынша 80-жылдары АҚШ-тағы бейреттеу процесінен көруге болады. Бұл банктердің депозиттік базасының нығайтылуына мүмкіндік берді, себебі олар талап етуге дейінгі салымдар бойынша да пайыздарды белгілей алатын болды, ал бұл жаңа клиенттерді тартуға жағдай жасады.

Нәтижесінде тартылған  қаражаттар құрылымы күрт өзгерді: 1950 жылы АҚШ коммерциялық банктері балансынығ пассавтік құрылымынды банктік  шоттардағы қалдықтар 70%-дан артық болып, мерзімді және жинақ салымдар тек 24-26%-ын құраса, 80 жылдары соңғылары 60%-дан артық үлесін құрады.

Банктердің пассивтік  операциялардың инновациясы сонымен  бірге қосымша ақша қаражаттарын тартудың жаңа құрылымдарын жасауда  көрініс тапты. Пайызы бойынша, нарық пайызына жуықтайтын салымдардың және типтері ашылды. Мұндай шоттарға ақша нерықтығының депозиттік шарттары жатады. Көптеген коммерциялық банктер ақша ақша нарығында еркін айналыста болатын депозиттік сертификаттар ( өзінше бір бағалы қағаз) шығара бастады.

Банктік операциялардың дамуында ерекше рольді ақпарат пен  коммуникациялық қазіргі техникалық құралдары атқарады. Банк ісі бұрын-соңғы  болмаған ақпатты дер кезінде  беру, оның тез өңделуі мен мәліметтердің  растылығына, экономикалық жағдайды талдау мен ақша нерығының даму перспективаларын дұрыс бағалау байланысты болып отыр. Қаржылық нарықтық қатысушылары өз істерін жүзргізу үшін барынша көп ақпарат қажет етуге. Сондықтан банк ісіне ғылыми- техникалық революцияның соңғы жетістіктерін енгізусіз, компьютерлік техниканы игерусіз банктік қызметі тиісінше модернизациялау мүмкін емес.

Банк жүйесі дамындағы  маңызды құбылыс ретіндегі несиелік мекемелердің « көтерме» операциялардан « бөлшек»операцияларға өтуін атап көрсетуге болады, бұл олардың клиенттері шеңберінің кеңюіне әкеледі. Екінші дүниежүзілік соғысқа дейін банктер сақтық танытып, тек таңдаулы, «ерекше сенімді» клиенттерге ғана қызмет көрсететін, ал қазіргі ірі банктер өз стратегиясы өзгертті. Олар кәсіпкерлікліктің барлық сферасына белсенді араласумен қатар, шағын бизнесті де қамти отырып, жаппай клиентуға, соның ішінде тұрғындардың тұрмысы төмен топтарына да бағдарлануда . Бұл қазіргі ірі банктің келбетін, оның саясатын өзгертеді.

Сондықтан кейінгі кезең  нарықтық қатынастары дамыған елдер экономикасындағы өңдірістің шоғырлануының жоғары деңгейімен сипатталады, бұл, өз кезегіне банктік капиталдың шоғырлану мен орталықтануыне, аталған процестің жаңа формаларының пайда болуына, ел ішіндегі және әлімдік қаржы нарықтарында да күшті позицияларға ие – банк – алпауыттар тобының жедел өсуіне әкеліп соқтырады. Мұндай банк- алпауыттар ең алдымен Жапония, Германия, Канады, АҚШ пен әлемінде пайда болды, мұнда болды, мұнда олардың активтері 100 млрд АҚШ долларынан көп соманы құрайды.

Біз тек дамыған нарықты экономикалы елдердегі қазіргі несие жүйесін сипаттайтын кейбір маңызы жағдайларға ғана тоқталып өттік. Өз экономикасын нарықтық жолға қайта құрушы Қазақстан үшін әлемдік банк жүйесі дамуының мұндай тенденциялары ерекше қызығушылық тудырады, себебі құруды талап етеді. Республика үшін шетелдік тәжірибені толығымен көшіру орынды емес, өйткені оның экономикасы нарыққа өтудің ең бастауында тұр, ал Батыс болса, мұнда бұрыннан қызмет етуде, алайда бұл тәжірибеден өтпелі кезең жағдайында қолданыс табуы мүмкін барлық позитивті жайлары қабылдануы қажет.

 

 

 

 

 

 

Қазақстанның  банк жүйесі.

Жоспар:

1.Қазақстандағы банктік  жүйенің даму тарихы.

2. Банктердің нарықтық  экономикадағы ролі.

3. Қазақстандағы 1991 ж.  бергі бенктік реформа 

4. Банктік қызметті  ұйымдастырудың негізі

5. Банктік қызметті  бақылау мен қадағалау

6. Банк қызметіндегі  тәуекелдік 

7. Банк ісіндегі бәсеке

Қазақстандағы банктік жүйенің даму тарихы.

Кеңес үкімесі кезінде  Қазақстанның өзінің банктік жүйесі болған жоқ, себебі республика аумағында  КСРО-ның орталықтандырылған несие  жүйесінің филиалдыры мен бөлімдері  қызмет етеді. Осыған байланысты банктік  жүйенің тарихы КСРО мен революцияға  дейінгі Ресей тарихымен тығыз байланысып келді. Патшалық Ресейдің банктік жүйесіне: Мемлекеттік банк, акционерлік банктер, қалалық банктер, ипотекалық несие банктерімен басқа да несиелік мекемелер кірді.

Ресейдің Мемлекеттік банкті (өз қызметін 1860жылы бастады) барлық несие жүйесінің Орталық банкті болып табылады. Ол айналымға қағаз ақша шығарудың монополиялық құқығына ие болады. Сөйтіп, 1914 жылы Ресейдің Мемлекеттік банкі бұл іске барлық акционерлік коммерциялық банктердің салымдары мен ағымдағы шоттардың жартысынан көбін және есептік- қарыздық операциялардың 1/3 бөлігіне жуығын жұмылдырды, Ресейдің Мемелекеттік банкі тек банктерді ғана емес, сонымен бірге, өнеркәсіпті, сауданы, қор жинақтаушыларды да несиелендірді. 1914 жылдың қарсаныңда ол 10 кеңсе, 124 бөлім мен мемлекеттік қызынашылықтың 791 тіркелген кассасына иелік етті.

Акционерлік коммерциялық банктер (47 банк 743 филиалымен) қарыз  капитал нарығында басымдық жағдайда ие болып, 1914ж. шоғырланудың жоғары дәрежесіне жетті.

Орта және ұзақ буржуазиялық қызмет көрсету үшін мынадай ұзақ несиелік мекемелер қызмет атқарады: өзара несие (11081), қалалық қоғамдық банктер (343).

Ипотекалық несие жүйесі – мемлекеттік дворяндардың жер  банкті мен мемлекеттік жер банкі, 36 қаоалық несиелік банктер мен  ипотекалық несиелік басқа да банктерінен құрылды.

Несиелік мекемелердің ішінен, әсіресе, деревнялардағы дәулетті адамдарға қызмет көрсететін несиелік коппиерация кеңінен танылды. Ол қарыз- жинақ кассалары мен несиелік серіктестіктерден тұрды.

1917ж. Қазақ революциясынан  кейін банк ісін ұйымдастыруда мемлекеттік монополия қағидасы іске асырылды. Елде Мемлекеттік банк құрылды, кейіннен жеке коммерциялық және басқа да банктерді ұлшылдандыру нәтежесінде, бәрі бір мемелекетке жататын, салалық және аумақтық банктер құрылды. Банктік жүйесінің бір құрамдас бөлігі мемелекеттік еңбек жинақ кассалары болды.

Кеңес үкіметінің алғашқы  жылдарында мемлекеттік банктермен бірге: кооперативтік және жеке, мемлекеттік-  капиталистік, соның ішінде шетел капиталының қатысуымен де мемлекеттік емес несиелік мекемлер құрылды. 1922 ж. деревнялар мен майдагерлік өнеркәсіпті жандандыру мақсатын көздеген несиелік және қарыздық- жинақ серіктестіктер мен олардың одағы ұйымдастырыла бастады.1924ж. ауыл шаруашылығының кооперацияларына салып қабылдау, қарыз қарыз беру мен есеп айырысудағы делдалдық нысанында неселік операцияларды жүргізу рұқсат етілді. 1926ж. 1 сәуір қарсаңынды КСРО-да 16185 серіктестіктер құрылған еді, бұллардың ішінде 2426-несиелік және қарыздық жинақ, сондай-ақ 12424-ауыл шаруашылық серіктестіктері болды.

1922жылдан бері сауданы,  өнеркәсіпті несиелендіру үшін  өзара несиелендіру қоғамы, сонымен  бірге, Оңтүстік –Шығысмемлекттік-капиталистік  акционерлік банк және шетел  капиталының қатысумен Ресейлік  коммерциялық банк құрылды. 

Экономикалық социалістік секторының дамуына қарай кооперативтік және жеке несиелік органдар өз маңызын жоғалтты және қызметін тоқтатты. Ауыл шаруашылығын ұжымдастыру несиелік кооперацияны қажет етпей, оны 1931 жылы таратты. Жеке секторды сауда және өнеркәсіп саласынан ығыстыру өзара несиелендіру қоғамы қызметінің оралуына әкеп соқты. Басқа несиелік органдар қызметтері мемлекеттік салалық банктерге: Пробанк, Цекомбанк, Всекомбанк, Орталық ауыл шаруашылық банк және 1922-1925 жж. Құрылған басқа да банктерге көшеді.

КСРО-да 1930-1932 жж. Жүргізілген несиелік реформаның нәтежесінде жаңа қағидаларда салалық банктер ұйымдастырылды. Капитал жұмсалымдарды қаржыландыру және несиелендіруге байланысты 4 арнайы банктер құрылды.

Өнеркәсіп және электр шаруашылығының несиелендіру банкі -өнеркәсіп және электр шаруашылығының күрделі құрылысын қаржыландыру банкі (Помбанк) болып қайта құрылды. Ол 1959 ж. КСРО Құрылыс банкі болып қайта ұйымдастырылды.

Кооперация құрылысын күрделі қаржыландыру банкі (Всекобанк) жалпы Ресейлік кооперативтік банк негізінде (1939ж. Всекомбанк өз жұмысын тоқтатты, ал оның активтері мен пассивтері 1959ж. таратылған КСРО Сауда банкіне берілді) құрылған.

Коммуналдық және тұрғын үй құрылысын қаржыландыру банкі (Цекомбанк) 1959ж. таратылды да оның қызметтері КСРО Құрылыс банк пен Мембанк арасында үлестірілді.

Барлық саласық банктер  саланы қаржыландыру және ұзақ мерзімді несиелендіру шоғырландырылды. КСРО Мембанкінің  барлық несие жүйесінің орталық  және жетекші бөлімі ретіндегі есеп айырысу мен ағымдық шоттары  КСРО Мембанкінде шоғырландырылды.

Одаұтас республиканың  барлығында, соның ішінде, Қазақстанда  барлық банктердің республикалық мекемелері ұйымдастырылатын. Бұның өзінде банк ісінің ұйымдастырылған принципі банктердің жоғары билік органдарына бағынуы, қандай да бір жергілікті ерекшелердің бекітілуіне жол бермеу сақталды.

Сонымен қатар, тәжірибеде берілген банктерде ақша айналымын  шоғырландыру қағидасы жүзеге асырылды, соның ішінде, әрбір кәсіпорын, ұйым немесе мекеме тек бірбанкте ғана есеп айырысу немесе ағымды шот ұстай  алды. Осы банкте олар өз ақшалай қаражаттарын сақтады, несие және қолма-қол ақшалар алды, ол арқылы барлық қолма-қол емес емес айырысу операцияларын жүргізді.

КСРО-да банктік реформа 1987-1988жж. жүргізілді. Нәтежесінде,КСРО Мембанкі мен КСРО Құрылыс банкін (Стройбанк) құру негізінде: Өнеркәсіп құрылыс банкі (Промстройбанк), Агроөнеркәсіп банкі және Тұрғын үй-әлеуметтік (Жилсоцбанк); КСРО Мембанкінің құрамына кіретін жинақ кассалары жүйесінің негізінде: Жинақ банкі, ал Сыртқы сауда (Внешторгбанк) негізінде: Сыртқы экономбанк (Внешэкономбанк) құрлымды. КСРО Мембанкі кәсіпорындар мен ұйымдарға кассалық және несиелік –есеп айырысу қызмет көрсетуін тоқтатты. Ол елдің Орталық банкі деп жарияланды.

КСРО Өнеркәсіп- құрылыс  банкіне (Промстройбанк) несиелік саясатты жүргізу, несиелендіру жүйесінің тиімділігі, сондай-ақ өнеркәсіп, құрылыс, көлік пен байланыстағы, КСРО Мембанкі жүйесіндегі есеп айырысу сияқты міндеттер жүктеледі. Банк – шаруашылықтың осы салаларындағы кәсіпорындар мен бірлестіктердің есеп айырысу сияқты міндеттер жүктеледі.Банк –шаруашылықтың осы салаларындағы кәсіпорындар мен бірлестіктердің есеп айырысу, қарыздық және басқа да шоттарын жүргізді. Осыдай кешенді несиелік есеп айырысулар қызметін агроөнеркәсіп банкі; әлеуметтік аямен және сауда саласының кәсіпорындар мен бірлестіктердің есеп айырысу, қарыздық және басқа да шоттарын жүргізді. Осындай кешенді несиелік есеп айырысулар қызметін агроөнеркәсіп кешеніндегі кәсіпорындарға – КСРО Агроөнеркәсіп банкі; әлеуметтік аямен және сауда саласының кәсіпорындары мен ұйымдарына – КСРО Тұрғын үй- әлуметтік банкі; халыққа қызметі – КСРО Жинақ банкі көрсетті. КСРО Сыртқы экономбанкі экспорттық- импорттық операциялар бойынша есеп айырысуларды ұйымдастыру  мен жүргізуді қамтамасыз етті.

Мамандандырылған банктердің құрылымы әкімшілік- аумақтық принцип бойынша құрылды. Одақтас ресурс

Банктердің  нарықтық экономикадағы ролі

Банктік жүйе – нарықтық экономиканың ең маңызды және біртұтас құрылымдарының бірі.

Банктердің және тауарлы-ақшалай  қарым-қатынастардың дамуы тарихи тұрғыдан қатарлас жүрді және де олар бір-бірімен өзара тығыз байланысты. Банктер халық шаруашылығы қызметінің барлық деңгейіндегі басқарумен тікелей байланысты болады. Олар арқылы ұдайы өндіріс үрдісіне қатысушыларының экономикалық мүдделерін қанағаттандыру жүзеге асырылады. Осы кезде банктер қаржылық делдал ретінде шаруашылық органдардың капиталдарын, халықтық жинақтарын және шаруашылық қызметтің үрдісінде босаған басқа да бос ақша қаражаттарын тарта отырып, қарыз алушылардың уақытша пайдалауына береді, ақшалай есеп айырылысу жүргізеді және экономика үшін басқа да көптеген қызмет көрсетеді, соның арқасында өндірістің тиімділігі мен қоғамдық өнімнің айналсына тікелей ықпал етеді.

Қаржылық делдалдар  осылай қоғамға ақша капиталын салаарлық , ауданаралық үлестіру механизімін қамтамасыз ету арқылы маңызды халық шаруашылығы қызметін атқарады.

Банктер нарықтық экономикада  басты қаржылық делдалдар болып  табылады. Өз қызметінің үрдісінде, олар ақша нарығында тауар болатын, жаңа талаптар мен міндеттемелерді жасады. Клиенттердің салымдарын қабылдау арқылы ьанк депозит деген жаңа міндеттеме жасаса, ал қарызды беру арқылы қарыз алушыға жаңа талап қойды.