Лекции по "Бухгалтерскому учету"

Екінші топты мәселеден тыс факторлар құрады. Бұл басқару жүйесіндегі ережелер мен міндеттемелер, мысалы мансаптық өсу өлшемдері, қаржыландыру әдістері, басшылықты бағалау.

Классикалық тұрғыдағы менджментте талдау ұйым ішіне бағытталған. Оның мақсаты болып тиімді ұстанымды жүзеге асырумен жұмыстың сәйкес әдісі арқылы жететін жақсы қызмет ету болатын «мүлтіксіз ұйымды» іздеу болып табылады. Бұл жағдайларда ішкі операциялар тиімділігін ұйымның жоғарғы тиімділігіне апарар жлол ретінде қарастырады. Егер де менеджменттің осы «дұрыс» ұстанымдары қолданылатын болса, онда сыртқы әлемде не болса да ұйым әрқашан тиімді қызмет ететін болады.

Менеджменттің қазіргі тұжырымдамалары (концепциялары) ұйымды сыртқы ортадан ресурстарды алып және оны қайтадан дайын өнім мен қызметті түрінде қайтаратын ашық жүйе ретінде қарастырады. Мұндай ұйым сыртқы ортаның өзгерстеріне бейімделеді және осы ортаның өзгеретін мүмкіндіктері мен қауіптеріне елеңдейді. Көптеген басқару шеімдері белгілі бір ұйым жағдайында қабылданады және сыртқы ортамен байланысты болады.

Шешім қабылдауды ақпаратпен қамтамасыз ету деңгейі көптеген факторларға тәуелді. Кейбір жағдайларда белгілі бір факторлардың әсерінен ШҚТ-ның ақпарат жетіспеушілігіне деген көзқарасы өзгеруі мүмкін және қолда бар ақпараттар шешім қабылдауға жеткілікті деп танылуы мүмкін. Менджер  шешім туралы ақпараттың жеке бөліктерін жинауды жалғастыра беруі мүмкін. ШҚТ-ның қолынан келетіндерінің бірі шешімнің қай тұстары қосымша ақпаратты қажет етеді, ал қай тұстары үшін жиналған ақпарт жеткілікті екнін дәл анықтай білуі.

Шешімнің тиімділігі оның мазмұны мен ШҚТ-ның оны жүзеге асыруына деген ынтаымен анықталады. ШҚТ-ның шешім туралы түсінігі мен қабылдау керек шешімді айыра білу керек. Бұлар әрқашан бір ғана нәрсе емес. Менджерлер «қабылданатын шешімдерді» құрған кезде белгілі бір «еркіндік дәлізіне» ие. Сондықтан да ие шешімнің жоғары тиімділігіне жету, не жүзеге асыруды жеңілдету үшін қарапайымдылату мүмкіндігі бар.

Көптеген баламалы шешімдер қозғалмалы келеді. Негізделген қолжетімді баламалар саны азаятын мәселелер қызықты. Бұл таңдау еркіндігінің қысқаруына әкеледі. Жұмақ жемісі тәтті екендігі белгілі. Сондықтан да ұсынылмаған шешімді қабылдау ықтималдығы артады.

Сонымен қатар бірқатар әлеуметтік факторлар бар – жанұя, мектеп, ұйым. Бұл факторлар белгілі бір баламаны таңдауға ШҚТ-ға қысым көрсетеді. Мысалы, ата-ана өзінің балаларына болащақ кәсібін бір орынды алуына әсер етеді.

Басқарушыға басқару шешмдерін құру мен қабылдау үрдісінде қажет: жағдайды жаһандық байқау; күтпеген жағдайлардын алдын-алу қабілеті; қарама-қайшы ақпараттарды тиімді пайдалана білу, сондай-ақ сыртқы ортаның динамикалық өзгерісіне әсерлену қабілеті.

Сыртқы ортада басқару ныснына елеулі ықпал ететін тұрақты өзгерістер болып тұрады, мысалы экономикалық, әлеуметтік, мәдени, саяси және технологиялық факторлар.

Басқару жүйесі элементіне жататындар:

• Тұрғындар (халық);
• Территория;
• Жергілікті өзін-өзі басқару органдары;
• Жергілікті (муниципалды) мүлік;
• Жергілікті бюджет;
• Инженерлік және әлеуметтік инфрақұрылым.

Қалақұрушы кәсіпорындар мен қала инфрақұрылымы элементтері сыртқы ортадан әртүрлі ресурстардың келуін талап етеді. Өз кезегінде қаланың барлық саласына ресурс алуға болатын сыртқы ортаға қарсы өнім мен қызметті ұсынуды негінен қалақұратын сала қамтаммасыз етеді. Сыртқы ортадағы экономикалық және әлеуметтік-саяси үрдістерді зерттеу басқару субъектісіне тиімді басқару шешімдерін уақытында және нақты құру мен қабылдауға мүмкіндік береді.

стратегиялық шешімдерді құруда SWOT-талдауды қолдану.

Стратегия таңдалған өлшемдер мен ресурстарды тиімді бөлу негізінде жоспарланған басқару мақсаттарына жетуге қажетті ісзқимылдарды анықтайды. Стратегиялық басқаруды өткізу қажеттілігі мыналармен байланысты:

• Түрғындар қажеттіліктерінің өсуімен;
• Нарықтық тауарлар және қызметтермен қанығуы;
• Тұрғындардың өнім сапасына деген талабы кірістерінің өсуі мен таңдау еркіндігі салдары;
• Жаңа тауарлар мен қызметтерді өдірудің техникалық мүмкіндіктерінің жақсаруы;
• Жұмыссыздыұтың өсуі мен төмен кірістер мен сұранысқа ие тұрғындардың санының өсуі.

Ең басында арнайы «SWOT-талдау» термині болмаған, ол Грвард университетінің ғалым-оқытушылары тобының стратегиялық жоспарлауға арналған жұмыстарында кездесті. Ол strengths-ішкі күштер, weaknesses-әлсіз жақтар, opportunities-мүмкіндіктер, threats-қауіптердеген сөздердің алғашқы әріптерінен құрылған.

SWOT-талдау әлсіз  және әлді жақтарды көрсете  және талдай алады, даму мүмкіндіктері  мен қауіптерді бағалай алады. Ол кезектескен бірнеше кезеңдерден  тұрады:

Ікезең – талддаушылардың жұмысшы тобы мен жұмыс жоспарын құру;

ІІкезең – нысанның ағымдағы қалпының мәліметтерін тіркейді;

ІІІкезең – SWOT элементтерін үйлестіру;

ІVкезең – даму басымдықтары мен нысанды қайта құру бағытын анықтау.

Шешім қабылдауды ақпаратпен қамтамасыз ету деңгейі көптеген факторларға тәуелді. Менджер  шешім туралы ақпараттың жеке бөліктерін жинауды жалғастыра беруі мүмкін. ШҚТ-ның қолынан келетіндерінің бірі шешімнің қай тұстары қосымша ақпаратты қажет етеді, ал қай тұстары үшін жиналған ақпарт жеткілікті екнін дәл анықтай білуі. Менеджменттің қазіргі тұжырымдамалары (концепциялары) ұйымды сыртқы ортадан ресурстарды алып және оны қайтадан дайын өнім мен қызметті түрінде қайтаратын ашық жүйе ретінде қарастырады. Мұндай ұйым сыртқы ортаның өзгерстеріне бейімделеді және осы ортаның өзгеретін мүмкіндіктері мен қауіптеріне елеңдейді.

Сұрақтар:

1.Әзірлік сатының аяқталуы неде?

А)Мүмкін болатын бірнеше варианттарды жасап шығарумен

В)Шешімді тұжырымдау

С)Мақсатты тұжырымдау

Д)Мақсатқа жетудегі керекті деректерді бөліп көрсетеді

Е)Барлық жауаптары дұрыс

 

2.Варианттар көбірек жасалса, яғни мәселелер көп қамтылса шешім қандай дәрежеде болады?

А)А және С жауаптары

В)Шешім кең ауқымды болады

С)Шешім  соғырлым тиімсіз болады

Д)Шешім ондай кезде көлемірек болады

Е)Барлығы дұрыс

 

3.Жағдайды бағалаудан бастап, шешімдердің варианттарын жасап шығаруға дейінгі жұмыстардың бүкіл кешені шешімдерді қабылдаудың барлығы қандай сатыға жеткізіледі?

А)Негізгі сатыға

В)Қорытында сатыға

С)Әзірлік сатыға

Д)Жүйелі сатыға

Е)Бағалау сатыға

 

4.Негізгі сатыда шешімдердің варианттары не істеуден басталады?

А)Таңдау

В)Белгілеу

С)Мәселе

Д)Шарттар

Е)Барлығы дұрыс

 

5.Талдау кезінде қандай варианттар алынып тасталады?

А)Жарамсыз

В)Тиімсіз

С)Көп

Д)Күрделі

Е)Барлық жауабы дұрыс

Пайдаланған әдебиеттер тізімі

1.Теория и практика менеджмента: Учебник / Под ред. К.Е.Кубаева. Алматы: Қазақ университеті, 2005.

2.Литвак БУправленческие решения.– М.: ЭКМОС, 1998

3.Фатхутдинов Р. Разработка управленческого решения: Уч.пос.–М.: Бизнес-школа, Интел-Синтез, 1997

4.Евланов Л.Г. Теория и практика принятия решений. М.: Экономика, 1994.

 

10-тақырып Шешім қабылдаудың шектемелері мен критерилерін тұжырымдау

 

Дәрістің мақсаты: : Басқару шешімдерін қабылдаудың шектемелері және тәуекел жағдайлары

Сұрақтар:

1. Басқару шешімдерін дайындау

2. Тәуекел жағдайындағы тәсілдері

 

  Нарықтық экономикаға көшкен жағдайда дербес әрекет етуге балама шешім варианттарын ойластыруға тура келеді. Сонымен қоса мұндай жағдайда сыртқы ортадан қауіп-қатер де күшейе түсуі мүмкін. Сондықтан да тәуекел ету экономикалық өмірдің ажыратылмайтын бөлігі болып саналады.

Оксфорд сөздігі тәуекел «зиянға немесе шығнға ұшырау мүмкіндігі» деген анықтама береді. Шаруашылық тәуекеліне алуан түрлі анықтама беріліп келеді.

А.М.Омаровтың анықтамасы бойынша – «тәуекел дегенімізге қауіп-қатер төнген жағдайда қоғамға пайдалы нәтижеге жету мақсатында әрекет ету». Тәуекел етудің өзіндік сипаты – нәтижесінің тым көп немесе мүлде шмалы болатындығының белгісіздігі. Тәуекел еткенде шешуші міндеттің қалай орындалатындығын, табысқа жету-жетпеуін күні бұрын жағдайдан ауытқығанда, шығынға ұшырату қатері төнгенде және сонымен қоса пайда табу мүмкіндігі туғанда пайда болады.

Жоғары нәтиеге жетуді қамтамасыз ететін шешімнің өзі де, әдетте нағыз тәуекел шешеім болып саналады, сол себептен де батыл тәуекел талабы жоғарғы нәтижеге жету ниетін көздейді. Тәуекелсіз зор табысқа жету мүмкін емесе.

Менеджментте батыл шешімге брғысы келмейтін басшы ұйым үшін қауіпті, оны тоырауға ұшыратушы деп саналады. Әдетте батыл шгешім қабылдаудан тайсақтайтын менеджерлер творчествалық ізденіске бейімсіз, шаруашылық міндеттерді жүзеге асыруға қабылетсіз адамдар ретінде бағаланды.

Практикада мәні шамалы міндеттер деген сирек болады. Өзінің табиғкаты жағынан олар мүмкін болатын, демек, тәуекел міндеттер.

Мәлімет жетіспегенде және фактілер айқын болмаған жағдайда басшы түрліше таңдау жасауға тура келеді.

 Отандық және шетелдік тәжірибелердің  көрсеткеніндей, іскерлік тәуекел  ету, белгілі бір принциптерге  сәйкес әрекет ете біуге байланысты. Сондықтан да іскер басшылар  батыл шешім қабылдаудан қорықпайды. «ДД» компаниясының Джеймс Бэрктің  айтуы бойынша, оның фирмасының бірден-бір қағидасы – «Сіз сәтсіздікке әрқашанда дайын болуға тиіссіз».

Тәуекел ету әр түрлі белгілері бойынша жіктеледі. Мәселен, тәуекел пайда болу орына қарай былайша бөлінеді: а) шаруашылықтың өзіндігі; б) адамның жеке басына байланысты; в) табиғат факторларына байланысты.

Пайда болу себебіне қарай: а) болашақтағы; б) әріптестер әрекетіің белгісіздігі; в) мәліметтердің жеткіліксіздігі.

Шаруашылық тарапындағы ішкі және сыртқы себептерден туындайтын қауіп-қатерді зерттеудің елеулі мәні бар.әрбір жағдайда басшы қабылданғн шешімді жүзеге асыру нәтижесінде мүмкін болатын ұтыс пен ұтылысты таразылайды. Мұндайда шешімнің әр түрлі варианты, параметрлері, соның ішінде болмаған сандық бағасы бойынша салыстырмалы да содан кейін оның ең қолайлысы таңдап алынады.

Таңдау нәтижесінде қолайлы нәтидеге жетуге мүмкіндік беретін, қауіп-қатер барынша кемітетін вариантты іздестіруге болады.

Талдау барысында тәуекел ету дәрежесіне баға беріледі. Мұнда ықтималдық пен зардаптың санды мәні, сондай-ақ мүмкін болатын қауіп-қатер айқындалады. Осылайша қалыптасқан нақты жағдайда қаіу-қатер меңгеретін мәліметтер аламыз.

Әуелі қауіп-қатер объектісі, содан кейін қауіп-қатер орны, оның себептері айқындалады. Содан кейін қауіп-қатерге баға беріледі.

Менеджментте батыл шешімге брғысы келмейтін басшы ұйым үшін қауіпті, оны тоырауға ұшыратушы деп саналады. Мұндайда шешімнің әр түрлі варианты, параметрлері, соның ішінде болмаған сандық бағасы бойынша салыстырмалы да содан кейін оның ең қолайлысы таңдап алынады.

Сұрақтар:

1.Шешімнің түрлі нұсқауларын өзара салыстыра отырып, олардың ішінен ең жақсысын, тиімдісін таңдап алу қай саты қызметі?

А)Негізгі

В)Әзірлік

С)Қорытынды

Д)Шартты

Е)Өзгермелі

 

2.Шешім жобасы талқыланып, анықталғаннан кейін оны басқару жүйесінде өз міндетін орындауы қай саты көрінісін байқатады?

А)Қорытынды

В)Негізгі

С)Әзірлік

Д)Тұрақты

Е)Шартты

 

3.Қабылданған шешімді орындайтындар

А)Ұйым

В)Орган

С)Адам

Д)Дұрысы жоқ

Е)Барлық жауаптары дұрыс

 

4.Қабылданған шешім не түрінде тұжырым табады?

А)Барлық жауаптары дұрыс

В)Бұйрық

С)Құжат

Д)Ауызша

Е)Хаттама

 

5.Басшы қабылданған шешімді адамдарға міндетті түрде орындауға тиіс шешімді тұжырымдау формасы

А)Бұйрық

В)Қаулы

С)Нұсқау

Д)Құжат

Е)Барлық жауаптар дұрыс

 

 

Пайдаланған әдебиеттер тізім

1.Теория и практика менеджмента: Учебник / Под ред. К.Е.Кубаева. Алматы: Қазақ университеті, 2005.

2.Литвак БУправленческие решения.– М.: ЭКМОС, 1998

3.Фатхутдинов Р. Разработка управленческого решения: Уч.пос.–М.: Бизнес-школа, Интел-Синтез, 1997

4.Евланов Л.Г. Теория и практика принятия решений. М.: Экономика, 1994.

 

11-тақырып  Шешімдерді қабылдау әдістері

  

Дәрістің мақсаты: Шешімді жасау мен таңдау үрдісін, басқару шешімдерін әзірлеудің әдістерін анықтап, тәжірибеде қолдану шарттары