Кәсіпорындағы қысқа мерзімді міндеттемелердің теориялық негіздері

Жалақы екі түрге  бөлінеді:

• негізгі;
• қосымша.

Негізгі – бұл қызметкерлерге нақты жұмыспен өтеген уақыты үшін, орындаған жұмыстары мен өнеркәсіптік өнімдерінің саны мен сапасы үшін белгіленген бағалаулар мен қызметақы бойынша есептелетін жалақы. Негізгі жалақының құрамына кіретіндер:

А) жұмыс істеген уақытына тарифтік ставкалар, қызметақы, кесімді бағалаулар немесе орташа табыстар бойынша есептелген жалақы;

Б) қызметпен өткерген жылдар үшін үстеме;

В) жұмыс жағдайының өзгеруіне  байланысты кесімді ақы алушыларға қосымша қызмет;

Г) кесімді ақыалушыларға  үдемелі ьағалаулар бойынша қосымша  ақы;

Д) ақшалай және натуралды сыйақылар және сыйақы берудің бекітілген тәртібіне сәйкес төленген сыйақылар, қосымшалар;

Е) мерзімнен тыс уақыттағы  жұмыс үшін қосымша ақы;

Ж) түндегі жұмыс үшін қосымша ақы;

И) жұмысшының кінәсі жоқ  тұрып қалуға төлемдер.

Қосымша – бұл қызметкердің кәсіпорында жұмыс жасамаған уақытына ҚР заңдарына сәйкес есептелетін жалақы.

Қосымша жалақының құрамына кіретіндер:

А) балаларын тамақтандырушы аналардың жұмысындағы үзіліс уақытына төлем;

Б) жасөспірімдердің жеңілдік сағаттарына төлем;

В) мемлекеттік және қоғамдық міндеттемелерді орындауға жұмсалған жұмыс уақытына төлем;

Г) негізгі және қосымша  демалыстар уақытына төлем;

Д) пайдаланылмаған демалыс  үшін өтемақы;

Е) шыққанда берілетін  жәрдемақы.

Қызметкерлер жалақыдан  басқа әлеуметтік сақтандыру қаражаттары есебінен еңбекке уақытша жарамсыздық жөніндегі жәрдемақыны алады.

Негізгі және қосымша  жалақылар жалақы қорын құрады. Жалақы қорының құрамына жалақының барлық түрлері, әртүрлі сыйақылар, үстемелер, қосымша ақылар, заңға сәйкес қызметкердің жұмыс жасамаған уақытына есептелген ақша сомаларын қоса алғанда, ақшалай немесе натуралды нысанда есептелген жеке әлеуметтік жеңілдіктер қосылады.

Кәсіпорынның жоспарымен белгіленген, жалақы төлеу шығыстарының сомасы жалақының жоспарлы қоры деп  аталады. Ал есепті кезеңде қызметкерлерге нақты төленуге тиіс жалақының сомасы кәсіпорындағы жалақының есептік қоры деп аталады.

Бухгалтерлік есепте еңбекақы төлеудің 2 нысаны бар:

1 – нысаны – мерзімдік;

2 – нысаны – кесімді.

Мерзімдік нысан кезінде  еңбекақы төлеу жұмыспен өтелген уақыттағы тарифтік ставкалар немесе қызметақылар бойынша жүргіледі. Еңбекақы төлеудің мерзімдік нысаны мынадай жағдайларда қолданылады:

• Жұмысшы өнім шығарудың артуына тікелей әсер ете алмайды;
• Кесімді бағалауға қажетті шығарылымның көрсеткіштері толық емес;
• Жұмыс уақытын пайдалануға қатаң бақылау ұйымдастырылған, нақты жұмыспен өтеген уақытына қатаң есеп жүргізіледі;
• Жұмысшыларды дұрыс тарифтендірген кезде, яғни жұмысшының біліктілігі орындалатын жұмыстың разрядына сәйкес келуі;
• Қызметкерлерге еңбекақы төлеу үшін.

Мерзімді еңбекақы жай  және мерзімді – сыйақылар болып  бөлінеді.

Жай мерзімдік еңбекақы тек жұмыспен өтелген уақытпен және қызметкердің тарифтік ставкасымен  немесе қызметақысымен анықталады. Практикада осы табыстарды есептеудің үш түрлі әдіс қолданылады:

А) сағаттық;

Б) күндік ақы;

В) айлық ақы.

Мерзімдік – сыйақылық  еңбекақы кезінде тек нақты жұмыспен өтелген уақыт қана ескеріліп  қоймай, сондай – ақ еңбектің соңғы  нәтижесі ескеріледі.

Кесімді еңбекақы шығарған өнімін ескеруге болатын жұмыскерлерге ғана қолданылады. Бұл нысанда еңбекақы төлеудің 5 жүйесі бар:

1. Тікелей кесімді жүйе;
2. Кесімді – сыйақылық жүйе;
3. Ілгерішіл – кесімді жүйе;
4. Жанама – кесімді жүйе;
5. Аккордық жүйе.

Тікелей кесімді төлемде  жалақының мөлшері тек шығарылған бұйымның саны мен өнім бірлігі үшін белгіленген бағалауға тәуелді болады.

Кесімді – сыйақылық  төлемде кесімді жалақы сомасынан  басқа, белгілі бір сандық және сапалық  көрсеткіштерге қол жеткезгені үшін сыйақы есептейді.

Ілгерішіл – кесімді  төлемде өндірілген өнімді белгіленген нормалар шегінде тікелей бағалаулар бойынша төлем көзделген. Ал нормадан тыс бұйымдарды шығару көтермеленген бағалаулар бойынша төленеді.

Жанама – кесімді  жүйе жабдықтарға және жұмыс орындарына қызмет көрсетуші жұмыскерлердің еңбек  өнімділігін өсіруге ынталандыру үшін қолданылады. Мұндай жұмыскерлердің еңбегі олар қызмет көрсететін негізгі жұмысшылар өндіретін өнімнің есебінен жанама – кесімді бағалаулар төленеді.

Аккордтық жүйеде орындалатын  жұмыстың көлемі алдын ала белгіленіп, бағалау белгіленеді. Жұмыс орындалу мерзімін көрсету арқылы бағаланады. Жұмысты орындауға наряд жазылады да, онда табыстың жалпы сомасы, жұмысты аяқтау мерзімі, көрсеткіштер мен сыйақының мөлшері көрсетіледі. Бұл құрылыс саласында жиі қолданылады.

 

1.2 Бюджетпен  және банк ұйымдарымен есеп айырысу операцияларының негізі

 

Салық міндеттемесі мемлекет алдындағы әрбір салық төлеушінің міндеттемесі болып табылады және ол салық заңына сәйкес жүргізіледі.

Салық кодексі республикалық  және жергілікті бюджетке түсетін салықтарды, алымдар мен салымдарды және басқа да міндетті төлемдерді белгілейтін, Қазақстан Республикасы заңдарымен реттелетін кеден баж салығы, алымы мен төлемдері мәселелерін қоспағанда, Қазақстан Республикасындағы барлық салықтық қатынастарды реттейтін бірден – бір заңды құжаты болып табылады.

Салық кодексі салықтардың  толық тізімін, оларды есептеу тәртібін, салық салу объектілерін, салықтың негізгі түрлері бойынша төлеушілерін анықтайды. Салықтар, алымдар мен  басқа да міндетті төлемдер деп Кодексте белгіленген тәртіпке сәйкес Қазақстан Республикасының бюджет жүйесіне төлеушілерден аударылған (бөлінген) құжаттарды айтамыз.

Салықтарды, алымдарды  және басқа да міндетті төлемдерді енгізу және аудару немесе тоқтату  құқығы Қазақстан Республикасы заң  органдарының өкілеттілігіне жүктелген. Бұл кезде: салық салынатын объектісі және салық салумен байланысты объектілері: мүлік және әрекеті болып табылады, егер де олар бар болса, онда салық төлеушінің міндеттемесі де пайда болады.

Салық базасы деп –  құқықтық, физикалық базасын айтады және салық салу объектісіне басқа да сипаттамасы бойынша салық салуға жатуы мүмкін. Салық базасының негізінде салық сомасы және басқа да төлеулердің мөлшері анықталады.

Салық мөлшерлемесі –  салық базасының өлшем бірлігіне  есептелген салық деңгейі болып табылады. Салық мөлшерлемесі пайыздық немесе абсолюттік сомасы бойынша салық базасының өлшем бірлігіне қарап белгіленеді.

Салық кезеңі – бұл  уақыт кезеңі, әрбір салық түріне және салық кодексінің басқа да міндетті төлемдеріне қолайлы етіп белгіленеді, сол кезең біткеннен кейін салық базасы анықталынып бюджетке төленуге жататын салық басқа да міндетті төлемдерде есептелінеді.

Қазақстан Республикасындағы  салық заңы – мүліктің кірістелген  және тауарды сату мақсатында жөнелтілген, қызметтің көрсетілген, жұмыстың атқарылған кезеңімен есептелген шығысы мен төленген табысының кезеңіне қарамастан, салықтық есептің әдісіне орап есептеу әдісі бойынша құрылады.

Қазақстан Республикасында  әрекет етіп тұрған салықтар мен басқа  да бюджетке төленетін міндетті төлемдердің  сызбасы төменде көрсетілген.

Корпоративтік табыс  салығының салық салынатын негізгі  объектісі салық салынатын табысы болып табылады, оның деңгейі жылдық табыс жиынтығы мен шегерімнің арасындағы айырмасы арқылы анықталады:

 

Салық салынатын = Жылдық табыс – Шегерімдер

    табыс жиынтығы

 

Жылдық табыс жиынтығына: жөнелтілген өнімдер, атқарылған жұмыстар, көрсетілген қызметтер және де басқа  да операциялар үшін, салық төлеушінің алуына жататын ақшалай немесе басқа  қаражаттар, өзара есеп айырысу ретінде  үшінші тұлғаларға жіберілген, тікелей, не жанама түріндегі шығындарды өтеуге жіберілген қаражаттар кіреді.

Кәсіпкерлік қызметтен  түсетін кірістерге: өнімді сатқаннан  түсетін кірістер; ғимараттарды, қондырғыларды  сату кезінде құнының өсуінен, сондай – ақ амортизациялауға жатпайтын активтерден инфляцияға, олардың құндарына түзетулерді есепке алу барысында түскен кірістер, соның ішінде: проценттер бойынша кіріс; дивиденттер; ақысыз алынған мүліктер мен ақша қаражаттары; мүліктерді жалға беруден түсетін кірістер; рояльти; мемлекеттен және басқа да заңды тұлғалардан алынған жәрдем ақшалар; кәсіпкерлік қызметтен немесе оның қызметін шектеуден алынған кірістер; қарыздарды есептен шығарудан түсетін кірістер және тағы басқалары жатады.

 

 

 

Кесте 1.

Корпоративтік табыс  салығының көрсеткіштері

 

Корпоративтік табыс  салығын төлеушілер	Салық салынатын объектілер	Салық мөлшер-лемесі	Салықтық кезең
Заңды тұлға, ҚР Резиденттері	Салық салынатын табыс	30 %	Календар-лық жыл
	Төлем көзінде алынатын табысқа салынатын салықтар	15%
Заңды тұлға, ҚР резиденттері, олар үшін жер өндірістің негізгі құралы б.т.	Салық салынатын табыс	10%	Календар-лық жыл
ҚР тұрақты ұйымдар  арқылы, қызметін жүзеге асыратын резиденттер  емес заңды тұлғалар	Салық салынатын табыс	30%	Календар-лық жыл
	Таза табыс	15%
ҚР-да төлем көзінде  табылатын резиденттер емес заңды  тұлғалар	Төлем көзінде алынатын табысқа салынатын салықтар: марапаттау қатысу үлгісінен  алынған табыстар, дивиденттер	15%	Календар-лық жыл
	тәуекелділіктен сақтандыру келісім шарты бойынша төленетін, сақтандыру пайдасы;	10%
	тәуекелділіктен қайта  сақтандыру келісім шарты бойынша  төленетін сақтандыру пайдасы;	5%
	халықаралық тасымалдауда транспорттық қызмет көрсеткеннен түскен табыс;	5%
	басқа да табыстар;	20%

 

 

Төлем көздерінен ұсталатын  салықтар. Төлем көздерінен ұсталатын салықтар 15% мөлшерлемесі бойынша төлем көзінен ұсталатын табыстардың қатарына:

• дивиденттер;
• депозиттер бойынша марапаттаулар (жеке тұлғалардың банкке және ұйымдарға салған салымдары бойынша төленетін депозиттері және ҚР ҰБ лицензиясын алып банктің кейбір операцияларын жүзеге асырғаны үшін төленетін депозиттері кірмейді);
• ұтыс;
• заңды тұлғалардың төлейтін марапаттау сомасы (банк – резидент, зейнетақы жинақтау қоры, төлейтін марапаттау сомасы кірмейді);
• бағалы қағаздарды шығарғаны үшін төленетін марапаттау сомасы.

Егер де ұтыстардан, марапаттаудан  табыс салығы ұсталса және оларды растайтын құжаттары болса, онда олар корпоративтік табыс салығының  зачетына жатқызылады.

Резидент емес заңды  тұлғалардың таза табысынан 15% мөлшерлемесінде салық ұсталынады. Олардың таза табысы салық салынатын табыс пен корпоративтік салық сомасының айырмасынан шығады.

Төлем көзінен алатын табысына салынатын салықтар. Төлем  көзінде салынатын салық төлеушінің табысына алынады, олардың қатарына:

- еңбеккерлердің табысы. Төлем көзінде табыс салынатын, еңбеккерлердің табысына жұмыс берушілердің ақшалай немесе заттай нысанында есептеген жалақысы жатады, оған әрекет етіп тұрған салық заңында қарастырылған, салық шегерімін азайтатын самасы, материалдық олжасы, әлеуметтік және материалдық олжасы, әлеуметтік және материалдық игілік тағы басқа табыстары кіреді.

Қосылған құн салығы. Бұл өндіріс процесіне және тауардың (жұмыстың, қызметтердің) айналысына қосылған, сату айналысына салынатын құн бөлігінің  бюджетке аударылатын, қосылған құны салығыболып табылады, сондай – ақ ҚР – ның аумағына тауарларды импорттау кезінде жасалатын аударымдар. Бюджетке төлеуге жататын қосылған құн салығы тауар айналымына қосылған құннан, орындалған жұмыстан, көрсетілген қызметтен ұсталынады. Қосылған құн салынатын объектілері болып, салық салынатын импорт болып табылады.

Сондай – ақ еңбекақы заттай түрде төленген жағдайда берілетін  тауарлардың құнына қосылған құнға  салынатын салық енгізіледі.

Салықтан босатылған тауарлардан басқа, сырттан әкелінетін тауарларға салық салынады. Қазақстан Республикасының қатысуымен жасалған халықаралық шарттарды түсті және қара металлдардың сынығын қоспағанда, тауарлардың экспортына нольдік мөлшерлеме бойынша салық салынады.

Қосымша құнға салынатын  салықтың мөлшерлілігі салық салынатын айналымның 12% құрайды.

Салық салынатын айналым  бойынша бюджетке төленуге жататын  қосылған құн салығының сомасы сатылған тауарға есептелген ҚҚС сомасы мен  алынған тауар үшін төлеуге жататын  ҚҚС сомасының арасындағы айырмасынан  шығады.

ҚҚС төлеушінің тауарды  сатуы бойынша жасаған айналымына салық салынады және ол салық салынатын  айналым болып табылады. Салық  Кодексімен босатылғандар немесе ҚР өнімді сатудың орны болып табылмаса, онда олар салық салынатын айналымға  кірмейді. Салық салынатын айналымның деңгейін қосылған құн салығының сомасына қоспай, тариф пен тараптардың мәмлесі бойынша белгіленген бағасын қолдана отырып, тауардың сатылған құнын негізге ала отырып анықтайды.