Кәсіпорын іс-әрекетінің тиімділік көрсеткіштерін талдаудың теориялық негіздері

Баланстық табыс құрамы	Өткен жыл		Есепті жыл
	сома,  млн. теңге	Құрылым, %	жоспар		нақты
			сома, млн. теңге.	Құрылым, %	сома, млн.      теңге	Құрылым, %
Баланстық табыс Марапаттау түріндегі табыстар Операциялық қызметтен түскен табыс Операциялық емес қызметтен түскен табыс	885,551   465,433   153,680   266,438	100   52,5   17,3   30,2	1050   600   200,0   250,0	100   57,1   16,6   26,3	1017,989   600,458   235,886   181,645	100   58,9   23,1   18

 

  

 Кестеден баланстық табыс бойынша жоспардың 3,1%-ға кем орындалғанын көруге болады. Салыстырмалы бағамен өткен жылға олардың өсім қарқыны 14,4%. Баланстық табыстағы айтарлықтай үлес – бұл марапаттау түріндегі табыстар, операциялық қызметтердің үлес салмағы 17,3%-дан 23,1 пайызға дейін өсті.  Осы өзгерістерді сурет түрінде сипаттап көрейік.

Шаруашылық етуші субъектілерімен табысты реттеу әдіснамалары:

1. Мүлікті негізгі құралдарға  немесе құндылығы шамалы және  тез тозатын заттарға жатқызудың  құндылық шегінің өзгеруі –  ағымдағы шығындар мен табыстар  сомасының өзгеруі.

2. Құны аз және тез тозатын заттар бойынша тозуды есептеу әдіснамасының өзгеруі.

3. Тұтынылған өндірістік  қорларды бағалау әдіснамасын  таңдау (FIFO, LIFO, NIFO).

4. Өнімді өткізуден түскен  табысты анықтау әдіснамасының  өзгеруі (өнімді жөнелту сәті  мен төлем сәті бойынша).

Тұжырым: талдау барысында бухгалтерлік есепті жүргізу бойынша кәсіпорынның қабылданған есептік саясатымен сәйкестігін анықтау қажет.

 

  Сурет 11 Өткен жылдағы баланстық табыс құрлымы

 

Суреттен, 2008 жылы баланстық табыс құрамында марапаттау түріндегі табыстар үлкен үлеске ие, себебі Казпочта өзінің басты қызметтерімен қатар қыржылық қызметтер көрсетеді және ол үшін табыс алады, екінші орында  операциялық емес қызметтен табыс, бұл ең алдымен валюта курстарының арасындағы айырмашылық есебінде алынған табыс түрінде қалыптасқан.

Сурет 12 Ағымдағы жылдағы  баланстық табыс құрылымы

Суреттен, 2009 жылы өткен жылмен салыстырғанда марапаттау бойынша табыс 6,7 пайызға өскен, ал операциялық емес қызметтен түскен табыс үлесі керісінше 7,1 пайызға азайған.

Табыс мөлшері талданып отырған кәсіпорындағы есептік саясатқа байланысты. Шаруашылық етуші субъектілері есептеу әдіснамасын өз еріктерімен таңдайды, олар қаржылық нәтиженің құрылуына әсер етеді.

Рентабельділіктің талдау факторын жасауда түзету енгізілген әдіс қолданылады.Рентабельділіктің 2-ші топтағы көрсеткіштеріне.

1) барлық мүлігінің рентабельділігі;

2) жеке меншік рентабельділігі;

3) өндіріс қорларының рентабельділігі;

4) қаржы салымдарының рентабельділігі.

                                                        Баланстық пайда

1. Барлық мүлігінің =                                                                *100%

       рентабельділігі       Өндірістің барлық мүлкінің құны                                  

   

2008 жыл Бмр= 2864819/25852562*100%=11%

2009 жыл Бмр=3170253/24562266*100%=12,9

Бұл көрсеткіш соңғы жылы 1,9 пайызға жоғарлаған, яғни кәсіпорын тиімділігін арттыру бағытында екенін сипаттайды.                                                       

Ол мүліктің 1тг. бағасы болғанда қанша пайда болғандығын көрсетеді.

 

                                                             Пайда балансы

2) Жеке меншік рентабельділігі =                              *100%

                                                             Жеке меншік

2008 жыл Жмр= 2864819/6112265*100%=46,8%

2009 жыл Жмр=3170253/8851339*100%=35,8%

Жиынтық табыстың өсу қарқыны меншікті капиталдың өсу қарқынынан жоғары болуына байланысты жеке меншік рентабельділігі соңғы жылы 9 пайызға төмендеген.

Бұл көрсеткіш инвестицияланған капиталдың тиімді жұмсалуын көрсетеді және қор биржасында кәсіпорын акцияларының бағаларын өсіруге әсет етеді. Барлық активтердің рентабельділігі жеке меншікпен салыстырылады. Олардың өзгешелігі сыртқы қаржыландыруды талап етеді

Кәсіпорынның қаржылық көзқарастан тиімділігін талдау үшін бастапқы мәліметтер көзін келтірейік, оған ең алдымен бухгалтерлік баланспен пайда мен шығындары жөніндегі есебі жатады.

Кез келген кәсіпорынның балансын талдау активтердің өтімділігін талдаудан басталады. Активтердің өтімділігі - кәсіпорынның немес банктің материалдық құндылықтарының, активтерінің пассив бойынша міндеттемелерін төлеу үшін тез арада ақшаға айналу мүмкіндігі,  өтімділікті талдауды жеңілдету мақсатында баланс баптарын төрт негізгі топқа бөліп қарастырамыз.

 

Кесте 5

2010 жылдың 1 қаңтарына бухгалтерлік  балансы

 

Активтер	Жолдың коды	Есептік кезең соңына	Есептік кезең басына
1	2	3	4
I. Қысқамерзімді активтер
Ақша қаражаттары және оның эквиваленттері	10	3511321	3874292
Қысқамерзімді қаржылық инвестициялар	11	7923863	12438075
Қысқа мерзімді дебиторлық қарыз	12	745503	670909
Сақтаулы қордар	13	780439	574453
Ағымдағы салық активтері	14	275373	93622
Сатуға арналған ұзақ мерзімді активтер	15	0	0
Басқа да қысқамерзімді активтер	16	1364758	486590
Барлық қысқамерзімді активтер	100	14601257	18137941
II. Ұзақмерзімді активтер
Ұзақмерзімді қаржылық инвестициялар	20	0
Ұзақмерзімді дебиторлық қарыз	21	82710	95980
Үлеске қатысу әдісімен есептелген инвестициялар	22	0	3285
Инвестициялық жылжымайтын мүлік	23	0	0
Негізгі қорлар	24	9330738	7158211
Биологиялық активтер	25	0	0
Барлау және бағалау активтері	26	0	0
Материалды емес активтер	27	547561	450669
Артқа қалдырылған салықтық активтер	28	0	0
Басқа да ұзақмерзімді активтер	29	0	6476
Барлық ұзақмерзімді активтер	200	9961009	7714621
Баланс ( 100жол+ 200жол)		24562266	25852562
Пассивтер	Жолдың коды	Есептік кезең соңына	Есептік кезең басына
III. Қысқамерзімді міндеттемелер
Қысқамерзімді қаржылық міндеттемелер	30	1726242	5199269
Салықтар бойынша міндеттемелер	31	40910	58385
Басқа да міндетті және ерікті төлемдер бойынша міндеттемелер	32	25508	30578
Қысқамерзімді несиелік міндеттемелер	33	523164	358501
Қысқамерзімді бағалау міндеттемелері	34
Басқа да қысқамерзімді міндеттемелер	35	11848232	11096665
Барлық қысқамерзімді міндеттемелер	300	14164056	16743398
IV. Ұзақмерзімді міндеттемелер
Ұзақмерзімді қаржылық міндеттемелер	40	983461	2549204
Ұзақмерзімді несиелік міндеттемелер	41	215625	181048
Ұзақмерзімді бағалау міндеттемелері	42
Артқа қалдырылған салықтық міндеттемелер	43	347785	266647
Басқа да ұзақмерзімді міндеттемелер	44
Барлық ұзақмерзімді міндеттемелер	400	1546871	2996899
V. Капитал
Шығарылған капитал	50	7990560	5456832
Эмиссиялық табыс	51
Салып алынған меншікті үлектік құралдар	52
Резервтер	53	283446	406145
Таратылмаған табыс (жабылмаған шығын)	54	577333	249288
Барлық капитал	500	8851339	6112265
Баланс ( 300жол+ 400жол+ 500жол)		24562266	25852562

Келесі кестеде табыстар мен шығындар есебін көрсетейік

 

Кесте 6

Табыстар мен шығындар есебі

			Мың тенге
Баптың атауы	Жол коды	Есептік кезең	Өткен кезең
Көрсетілген қызметтен түскен табыс	10	13 639 035	11 860 627
Көрсетілген қызметтің өзіндік құны	20	10 551 939	9 138 341
Жиынтық пайда (010жол- 020жол)	30	3 087 096	2 722 286
Қаржыландырудан түскен табыс	40	613 559	478 412
Басқа да табыстар	50	378 967	540 936
Қызмет көрсетуге жұмсалған шығындар	60	100 162	107 059
Әкімшілік шығындар	70	3 079 964	2 489 739
Қаржыландыру шығындары	80	272 420	281 385
Басқа да шығындар	90	218 185	443 663
Үлеске қатысу әдісімен есептелген пайда/ шығын үлесі	100	-3 285	-1 215
Жалғасушы қызметтен түскен пайда	ПО	405 606	418 573
Тоқтатылған қызметтен түскен пайда	120	0	-451
Салық салуға дейінгі пайда	130	405 606	418 122
Корпоративті табыс салығына шығындар	140	105 871	142 467
Таза пайда	150	299 735	275 655

Кестеден, 2009 жылы кәсіпорын өзінің қаржылық табыс көрсеткіштерін  жоғарлата алды.

Енді осы мәліметтерді пайдаланып, келесі кестелер көмегімен кәсіпорынның тиімділігін қаржылық көзқарастан бағалап көрейік.

Баланс  өтімділігін  анықтау  үшін  келтірілген  топтар  бойынша  активті пассивпен салыстыру қажет. Баланс өтімді деп есептелінеді, егер де активтің әрбір топтарының баптары толығымен пассивтегі тиісті міндеттемелерді жауып отыратын болса, кері жағдайда баланс өтімді емес болып саналады.

Іс жүзінде мұндай тепе-теңдік өте сирек кездеседі. Мысалы, 1 топта актив баптарының сомасы пассив баптарының сомасынан аз болған жағдайда, бұл қатынас 2 топта керісінше болуы тиіс. Олай болмаған жағдайда қарыз алушының несиелік қабілеті төмен және баланс өтімді емес болып саналады.

Баланстың активі мен пассивін салыстыра отырып оны бағалау дәл сол кезеңдегі қарыз алушының жағдайын нақты баға бере алмайды. Себебі, баланстың пассивіндегі әрбір топ активтегі салыстырылып отырған баптардан мұлде бөлек құндылықтармен қамтамасыз етілген болуы мүмкін.

 

Кесте 7 Өтімділік көрсеткіштерін есептеу

 

Көрсеткіш атау	Есептеу формуласы	Нормативті мәні	2008 жыл	2009 жыл
Абсолютті өтімділік коэффициенті	Ақша қаражаттары Қысқа мерзімді міндеттемелер	≥ 0,2	0,23	0,24
Нақтыланған өтімділік коэффициенті	Ақша қаражаттары + өтімі тез бағалы қағаздар + дебиторлық қарыз Қысқамерзімді міндеттемелер	0,8 – 1	0,96	0,93
Өтімділіктің жалпы коэффициенті	Ағымдағы активтер Ағымдағы міндеттемелер	1 – 2,5	1,08	1,03
Айналым капиталы	Ағымдағы активтер -Ағымдағы міндеттемелер		1346948	428978
Маневрлік коэффициенті	Айналым капиталы Меншікті капитал	≥ 0,5	0,22	0,04