Дайын өнімнің талдауы және аудиті бойынша жетілдіру шаралары және жұмыс жоспарының есебін өзгерту

Тауар айырбастау. Тұтынушылардың құқығын қорғау туралы заңға және бөлшек сауда ережелеріне сәйкес, тұтынушының талап еткен сапасына немесе басқа да қасиетіне сәйкес келмеген жағдайда тауарды айырбастап беруін талап етуге құқысы бар. Тұтынушыдан алынған (яғни, қайтарылған) тауарға екі дана етіп накладной жазылады, ол тұтынушының басқа тауарды алуына немесе оның төлеген ақшасын алуына негіз бола алады, сонымен қоса тұтынушы касса чегін бірге қосып береді, бұл соңғы тауардың тап осы магазиннен сатып алғандығын қуаттайды.

Енді біз тауар айрбастау кезінде болған баға өзгерісіне шоттар корреспонденциясын құрастырамыз.

 Келісім-шартты бұзу. Келісім-шартты  бұзу, негізінен, бағаның өсуінен, не  төмендеуінен болуы мүмкін. Келісім-шарт бұзылғанда жазылатын бухгалтерлік жазу тауар айырбастау кезінде жазылатын жазуға ұқсас болып келеді, тек келісім-шартбұзылғанда тауар алынбайды, ол тек ақшалай өтеледі. Бұл кезде 3210 шоты дебеттеліп, 1010 шот кредиттеледі.

Сатып алу бағасын азайтқан кезде (сатып алушының шығысын өтеу) бухгалтерлік есептің келесі шоттары корреспонденцияланады, бірақ ол тауардың кемшілігі кепілдік берілген мерзімнің ішінде анықталса ғана жүзеге асады.

Бұл арада атап өтетін бір жайт, ол кепілдік мерзімінің ішінде тиісті құжаттары бар болған жағдайда ғана сатып алушылардың шығысы өтеледі, яғни кемшіліктер тұтынушылардың кінәсінен болмаса болмағаны. Сапаның тиісті болмауы сатылатын тауардың бағасын өзгертуі мүмкін, бірақ оны тек кәсіпорынның басшысы ғана өзгерте алады.

  Комиссиондық магазиндерге тауардың операциясын есептеудің ерекшеліктері.

Комиссиондық магазиндер, әдетте, жеке тұлғалардан комиссиялық жағдайда алынған тауарларды сатумен айналысады. Бұл кезде комитент пен комиссионерлердің арасында комиссиондық келісім-шарт жасалынады. Мүлікті комиссияға қабылдау кезінде өткізуші жеке төл құжатын ұсынады. Егер азамат жеке еңбек қызметімен шұғылданатын болса, онда төлқұжатпен бірге патентін де ұсынады. Комиссияға өткізілген мүліктің бағасы өткізушімен келісіп жасалынады. Ескіден келе жатқан (антикварлық) мүліктерді эксперт-мамандардың қатысуымен бағалайды. Конфискацияланған мүліктердің бағасын анықтау үшін де эксперт-мамандар шақырылады.

Мүлікті комиссияға қабылдаған кезде тауартану маманы екі данада жазылған түбіршегін береді, оған тауартану маманы мен комитент қол қояды. Мүліктің бір ғана түрін қабылдаған кезде ол тек түбіршекпен және комитенттік карточкамен рәсімделеді. Оның кері жағына сатуға қабылданған мүліктің атауы мен саны көрсетіледі.

Комиссиондық келісімнің және түбіршектің кері жағында мынадай реквизиттер болуы тиіс: бұйымның сатылатын күні, төленетін сомасы және комитентке төленетін күні; директордың, бас бухгалтердің және кассирдің қолы, бірақ бұлар мүлік сатылғаннан кейін толтырылады. Түбіршек пен комиссиондық келісімді тауартану маманы тіркейді жазып, қабылданған мүлік реестріне (тізіміне).

Тауартану маманы жазып берген түбіршек пен комиссиондық келісім қабылданған мүлік реестріне (тізіміне) тіркеліп (яғни, жазылып) қояды. Тізім екі данада жасалады: түбіршек бойынша да және комиссиондық келісім бойынша да. Тізімде қабылданған мүліктің бағасы бойынша құны шығарылады. Түбіршек пен комиссиондік келісімнің бірінші данасы комитентке беріледі, ал екіншісі реестрмен бірге сақталады.

Тауартану маманы комиссияға қабылданған мүлікті материалды жауапты тұлғаға реестрмен қоса береді. Материалды жауапты тұлға мүлікті қабылдап алып, реестрдің екі данасына да қол қояды. Реестрдің (тізімнің) бірінші данасын қосымшасымен бірге тауарлы есеп беруіне қосып қояды және ол сақтау және тексеру үшін бухгалтерияға беріледі, ал екінші данасы материалды жауапты тұлғаның өзінде қалады.

Тауардың жазба қағазына (ярлыкқа) комитент пен магазиннің тауартану маманы қол қояды, ал комиссиялық жолмен бағаланатын тауарларға комиссия мүшесінің барлығы қол қояды. Тауардың жазба қағазына (ярлығы) комиссияның қабылдаған мүлкіне (сағат, моншақ, түйреуіш т.б.) бағасы көрсетілген қағаздарды жапсырады.

Комитенттен сату үшін қабылданған тауарларды комиссионерлер қабылдап алған кезеңнен бастап, сатқанға дейін 004 «Комиссияда қабылданған тауарлар» деп аталатын баланстан тыс шоттар есепке алынады. Комиссия қабылданған тауарлардың аналитикалық есебі тауарлардың түрі бойынша келісім-шартта көрсетілген бағасымен жүреді.

Мысал. Жеке тұлғамен жасалған келісім-шартқа сәйкес кәсіпорын комиссияның қатысуымен тауар алған. Тауардың құны 570000 теңге құраған, комиссиондық марапаттау – 25% болған (немесе 190000 теңге). Енді біз комиссияға қабылданған тауардың сатуымен байланысты болатын операцияларын қарастырып көрейік.

Егер жеке кәсіпкерлік болып табылатын жеке тұлғаның табысы көзінен салық салуға жатпайтын болса, онда оған тиесілі сомасы толық көлемде (570000 теңге) төленеді. Сонымен, комиссияда қабылданған тауарды сатқаннан түскен табысын комиссионер 5430 «Жиынтық табыс (зиян)» шотында анықтайды, ол 60172 теңгені құраған (655172-25000-570000). Мүлікті сатудан қайтарып алу магазин директорының (меңгерушісінің) жазбаша нұсқауының негізінде жасалады. Қайтарып алынған жағдайда акті жасалады. Актіге директор, бухгалтер және тауартану маманы қол қояды және осы актіде қайтарып алу себебі де көрсетіледі (жөндеу, химиялық тазалау т.б.). Мүліктің иесінен комитент оны сақтағаны үшін төлем жасауды талап ете алады, бірақ бұл түбіршектің немесе комиссиондық келісімнің кері жағында көрсетілсе ғана жүзеге асуы мүмкін. Қайтарылған мүліктің санын бағасы материалды жауапты тұлғаның реестріне енгізіледі, содан соң ол тексеру үшін бухгалтерияға беріледі.

Комиссиондық магазиндер басқа да ұйымдар сияқты тауар қозғалысының есеп беруін жасайды. Есеп берумен қоса: түбіршектер, комиссиондық келісімдер, тауар чектері, қайтарылған мүліктердің тізімдемесі (ведомосы), тауардың сомасы, атауы, түрлері, актілер және т.б. бірге тапсырылады.  

Сатылған тауарлардың қайтарылуы, сатудан да, бағадан да жеңілдік жасаудың есебі мына шоттарда жүргізіледі:

6030-шот, «Сатылған тауарлардың қайтарылуы»;

6030-шот, «Сату жеңілдіктері»;

6030-шот, «Баға жеңілдіктері».

Осы синтетикалық шоттар бойынша жасалатын есептің ұйымдастырылуын қарастырып көрейік.

Сатылған тауарлардың қайтарылуының есебі (6030-шот). Бұл шот тұтынушыға сатылған тауарлардың қайтарылып берілгендігі жөніндегі ақпараттарды жинақтауға арналған.

Қайтарылатын тауарлардың басты себептері болып: алып-сату бойынша жасалған келісім-шарттың тиісті деңгейде орындалмауы; тауардың саны мен сапасының сәйкес келмеуі; шартта көрсетілген ассортименттердің түгел болмауы; запас бөлшектерінің түгел еместігі және т.б. жатады. Осы және басқа да жағдайда сатып алушылар келісімшартты орындаудан бас тартып, тауарды иесіне қайтарады. Бұл кезде сатып-алушы кәсіпорын сатушы ролін, ал сатқан-кәсіпорын сатып алушы ролін атқарады, яғни олардың арасында жаңа міндеттемелер пайда болуы мүмкін.

Мысал. Көтерме кәсіпорын бөлшек сауда кәсіпорнына 1060000 сомаға 300 тауар үлестірген. Қоймадан тауарды алыс-беріс кезінде он тауардың ақауы бар екені анықталған. Сондықтан бөлшек сауда ұйымы мерзімі шықпай тұрған жағдайда тауарды жабдықтаушының өзіне қайтаруды ұйғарған. Енді біз осы жағдаймен байланысты шоттар корреспонденциясын құрастырамыз.

Тауарларды, жұмыстарды және қызметтерді сатуға байланысты жұмсалған шығындарды есепке алуға 7110 «Тауарларды (жұмыстарды, қызметтерді) сату бойынша жұмсалған шығыстары» шоты арналған.

Бұл шотта сату бойынша жұмсалған шығыстардың мынадай түрлері көрініс табады: кәсіпорын қоймаларындағы өнім ыдыстарына және өнімді байлансты, өнім ыдысқа салынбай және буып-түйілмей босатылуы да мүмкін, немесе қоймаға кірістелген өнімнің өзіндік құнының құрамында ыдыс құнының енгізілуі де мүмкін. Егер өнімді ыдысқа салу өнімді қоймаға тапсыруға дейін өндіріс технологиясына сәйкес жүзеге асырылса, ыдыстардың құнын өнімнің өндірістік өзіндік құнына енгізеді; өнімді жөнелтетін станцияға (айлаққа) тасымалдау, оны көлік құралдарына арту бойынша жұмсалатын шығындар; комиссиялық алымдар немесе жасасқан шарттар бойынша өткізуші ұйымдарға өнімді өткізгені үшін төленетін шығындар; өнімді өткізетін жерлерде сақтауға арналған қоймалардың күтіп ұсталынуы; сатушылардың және басқа қызметкерлердің еңбекақысы мен аударымдары; өнімді сақтау және тасымалдау кезінде болатын табиғи кемулері; жарнама және өнімді сату үшін жасалған зерттеумен байланысты шығындары; өткізушіге және басқа делдалдық ұйымдарға төленетін комиммиялық алымдар (аударымдар); өнімді сатуға байланысты басқа да шығындары (өнім сапасын анықтауға жұмсалатын шығындар т.б.) жатады.

Сатылатын өнімнің шығындары сатып алушының есебінен өтелетін болса, онда бұндай шығындар 7110 шотта көрсетілмейді, тек қана қосалқы және қызмет көрсететін өндірістер мен шаруашылықтардың қызметтері ретінде есепке алынады.

Өнімнің өзіндік құнының калькуляңиясын жасағанда сату бойынша жұмсалған шығындарды тек сатылған өнімнің толық өзіндік құнын және өнімді, жұмыстарды және қызметтерді сатуға байланысты нәтижелерін (табысты немесе зиянды) есептеп шығарған кезде ғана оған жедел түрде назар аударылады.

Өнімді сатуға жұмсалған шығындардың баптары бойынша талдау есебі өнімді сатуға жұмсалған шығындар есебінің тізімдемесінде, яғни кәсіпорын бекіткен баптарының номенклатурасы бойынша жүргізеді.

Төменде 7110 «Тауарлар (жұмыстар, қызметтер) өнімін сату бойынша жұмсалған шығыстары» шоты бойынша жасалған шоттардың корреспонденциясы келтірілген.

 

Кесте 6 - 7110 «Тауарлар (жұмыстар, қызметтер) өнімін сату бойынша жұмсалған шығыстары» шоты бойынша шоттардың корреспонденциясы

 

Қатар №	Шаруашылық операциялардың мазмұны	Сомасы, теңге	Шоттар корреспонденциясы
			дебет	кредит
1	2	3	4	5
1.	Тауарды сатумен байланысты еңбеккерлерге, сондай-ақ тауарды сату, түсіру процесіне қызмет көрсеткендерге есептелген жалақы	54000	7110	3350
2.	Жинақ зейнеткерлік қорға, міндетті зейнеткерлік жарнасы жалақыдан ұсталды	5400	3350	4220
3.	Жалақы сомасынан тиісті қорларға аударымдардар жасалады 10206 теңге [54000-(10% жинақ зейнеткерлік қорға, міндетті зейнеткерлік жарнасы) х 21%]	10206	7110	3140 «Әлеуметтік салық», субшоты
4.	Өнімді буып-түю, орау үшін ыдыс материалдары жұмсалды	28620	7110	1340,1340
5.	Жабдықтаушылардан жарнама, қойманы күзету, комиссиондық және басқа да шығыстары үшін жасалған шот-фактурасы қабылданды: - жабдықтаушылардың көрсеткен  қызметі үшін - ҚҚС сомасына (16%)	24000 3840	7110 1420	4110 4110
6.	Қойманы жалға бергені үшін, жалға сомасы есептелінді: - жалға төлемі үшін - ҚҚС сомасына	27000 4320	7110 1420	3390 3390

                                                                              (Кесте 6 жалғасы)

7.	Сату процесінде қолданған негізгі құралдар мен материалдық емес активтер бойынша есептелген амортизациясы	18000	7110	2740-2740, 2421-2429
8.	Құжаттармен дәлелденген, тауарды сатумен байланысты басқа да шығыстары өтелді	1900	7110	1251,1010
	811 Шотының дебеті бойынша айналымның  жиыны	163726
9.	Есептік кезеңнің соңында (жыл соңында) есепке алынған шығыстар жиынтық табыс (зиян) шотына есептен шығарылады	163726	5430	7110

 

Жоғарыда келтірілген жазбалардың нәтижесі бойынша 7110 шоты жабылады. 7110 шотында жарнама шығыстары, материалдар болуы мүмкін (қалам, қаламсап, сия, бояу, қағаздар т.б.) яғни, материалдануы және материалданбауы мүмкін (радио, телевизор арқылы немесе баспа-газет, журнал арқылы). Жарнамаға берілген материалдар 2 МЕК аспаса, онда оларға ҚҚС салынбайды.

Мысал. Кәсіпорын 2002 жылдың бірінші тоқсанында жарнама мақсатында компания бейнеленген доп ойындарын таратқан, оның бір бөлігі 2500 теңге тұрған және компания туралы ақпараттары бар жыл тізбесін (календарын) таратқан, ал оның бір бөлігі 200 теңге тұрған.

Бірінші жағдайда жарнамаға салық салынады, өйткені ол 2 МЕК асып түскен [(2500 теңге>1646(823х2)], демек оған 7210 шоты дебеттеліп 3130 шоты кредиттеледі. Ал екінші жағдайда жарнамаға салық салынбайды, өйткені ол 2 МЕК аз (200>1646), бірақ материалдардың шығысы 1315 шотының кредитінен 7110 шоттың дебетіне жатқызылады.    

Сатылған тауарлардың қайтарылуы, сатудан да, бағадан да жеңілдік жасаудың есебі мына шоттарда жүргізіледі:

Сатылған тауарлардың қайтарылуының есебі (6030-шот). Бұл шот тұтынушыға сатылған тауарлардың қайтарылып берілгендігі жөніндегі ақпараттарды жинақтауға арналған.

Қайтарылатын тауарлардың басты себептері болып: алып-сату бойынша жасалған келісім-шарттың тиісті деңгейде орындалмауы; тауардың саны мен сапасының сәйкес келмеуі; шартта көрсетілген ассортименттердің түгел болмауы; запас бөлшектерінің түгел еместігі және т.б. жатады. Осы және басқа да жағдайда сатып алушылар келісімшартты орындаудан бас тартып, тауарды иесіне қайтарады. Бұл кезде сатып-алушы кәсіпорын сатушы ролін, ал сатқан-кәсіпорын сатып алушы ролін атқарады, яғни олардың арасында жаңа міндеттемелер пайда болуы мүмкін.