Дайын өнімнің талдауы және аудиті бойынша жетілдіру шаралары және жұмыс жоспарының есебін өзгерту

Кейбір химиялық өнімдерді олардың өндірісі аяқталғасын цехтан тыс жекелеген қоймаларға апармағай, оларды сатып алушыларға босатқанға дейін цех қоймаларында сақтаған дұрыс. Өнімнің басқа да ерекшеліктері болады, осы ерекшеліктеріне байланысты оларды жеке қоймаларға босату мүмкін емес болады. Осындай жағдайларда бұйымдар дайын өнімнің құрамына техникалық бақылау бөлімі және сату бөлімі қабылдаған кезден жазылады [2.Б.189].

Екінші жағынан, бұйымдарды қоймаға өткізгеннен кейін бұйымдарды әр қашан дайын деп есептей бермейді. Мысалы, егер стандарттар немесе техникалық жағдайлар бұйымдарды қорапта болу керек деп есептсе, онда олар қорапта болғаннан кейін ғана дайын болып есептеледі, тіпті қораптау цехта емес қоймада болсада.

Дайын бұйымдарды өнім құрамына қосу үшін оларды цехтан қоймаға босату уақытыда маңызды. Есепті айда дайын өнім құрамына тек осы айдың соңғы күнінде сағат 24 дейін босатылған бұйымдар ғана жатады. Егер екінші (немесе үшінші) смена графикка сай жұмысын сағат 24 кейін аяқтаса, онда бұйым дайын өнімнің қатарына қосылады оларды келесі күннің таңғы сағат 8 дейін қоймаға тапсырса. Бұр мерзімдер басқа жағадайларға да қатысты, көрсетілген мерзімдерде бұйымдарды қораптаса немесе сатып алушыларға босатқанда дайын өнім құрамына жатқызылады. Өнеркәсіптік өнім құрамының екінші элементі жартылай фабрикаттар және сатып алушыларға, өзіндік өнеркәсіптік шаруашылығына немесе меншіктік капиталдық құрылыс үшін босатылған өнеркәсіптік типтегі көмекші және қосалқы цехтардың (өндіріс) өнімдері болып табылады. Олар дайын өнім қатарына босатылған сәттен уақытына қарамастан қосыа береді. Өнеркәсіптің кейбір салаларында дайын өнімнің құрамына осы кәсіпорынның басқа негізгі цехтарында әрі қарай өнделуіне (қайта өнделуіне) арналған өзіндік өндірістің жартылай фабрикаттары да жатады. Тоқыма өнеркәсібіндегі кәсіпорындарында жуылған жүн осы болып табылады, ол кейіннен жіп өндіруге қолданады, осы жіптен ақырғы өнім болып табылатын дайын мата жасалады. Өнеркәсіптік өнім құрамының үшінші элементі – бұл өнеркәсіптік сипаттағы жұмыс. Өнім есебі және оны сату өнімді өндіру және өткізуді басқару үшін қажет мәліметтерді уақытылы алуды қамтамасыз ететін мақсатты процесс. Бұл есептің мақсаты сатып алушыларына қатысты кәсіпорын өзінің келісім-шарт міндеттемелерін және өнім өндірудің өндірістік бағдарламасын орындауды бақылау болып табылады. Сонымен қатар, есептің көмегімен кәсіпорынның қоймасындағы өнімдердің қолда бары, оның қабылданған қор нормасына сәйкестігі (құралдардың айналымын жеделдету үшін қажет), сату бөліміндегі тауарлардың көлемінің жеткіліктілігі, қомадағы және сатып алушыға жөнелтілген тауарлардың сақталуы бақыланады. Босатылу және сатылу операцияларының есебі сатып алушылар төлемдерінің уақытылы түсуін және сату барысында шығындар пайда болатын өткізу сферасындағы үнемдеу тәртібін қадағалау мақсатын көздейді [3.Б.136].

Өнімді өндіру, босату және сату бойынша дұрыс басқару шешімін қабылдау үшін кәсіпорынның басқару органдары қажетті ақпаратты уақытылы алып отыру қажет. Мысалы, өнім өндіру жөніндегі күнделікті хабар тәуіліктік тапсырманың және айлық өндірістік бағдарламаның орындалғаның тұрақты түрде бақылап отыруына және жоспардан ауытқып кеткен жағдайда қажетті шара қолдануға мүмкіндік береді. Қоймадағы өнімнің қалдығы туралы мәлімет кәсіпорынның күнделікті потенциалды мүмкіндігі туралы талдау жасауға мүмкіндік береді. Босатылған өнімнің қалдығы туралы мәлімет өнімнің сатылуын болжау үшін, кәсіпорынның пайдасына оның әсерін болжау үшін, және де осы маңызды көрсеткіштер бойынша жоспардың орындалу жолын болжау үшін қажет. Кәсіпорынның сыртқы есеп беру көрсеткіштерін қалыптастыру көзі ретінде де есеп ақпараты өте маңызды. Есеп ақпаратын алуды ұйымдастырушы және оның қалыптасу тәртібін орындаушы кәсіпорын бухгалтериясы болып табылады. Оның өнімді шығару, босату және пайдалануды бақылау бойынша негізгі міндеттеріне өнім қозғалысын уақытылы құжатты толтыруын қамтамасыз ету – оның қоймаға түсуі (өндірістен шығуы) және сатып алушыларға жөнелтуі; материалды-жауапты тұлғамен өнімді толық және уақытылы қабылдануын және оның сақталуын, сонымен қатар бекітілген нормативтерге оның запастарының сай болуын бақылау; келісім-шарттарды орындаудың нақты тәртібін, сатып алушыларға өнімді жөнелтудің, өнімнің сапасы мен ассортименті, оның босатылу мерзімін ұйымдастыру [4.Б.179]. Осы оперативті есепті жүргізуді негізінен сату бөліміне жүктейді); өнімді сатып алушылардан төлемнің уақытында түсуін бақылау және төлем құжаттарын толтыру; ағымдағы есеп тіркемелерінде және бухгалтерлік шот жүйелерінде өнімді өндіру, босату және сату операцияларын жазу; өнімді сатумен байланысты өндірістік шығындарды белгілеу және олардың шамасы мен құрамын бақылау; өнімді сату жоспарын орындауды бақылау; кәсіпорынның сыртқы есеп беру көрсеткіштерін дайындау немесе оларды есептеу ақпараттары. Осы міндеттерді толық орындау үшін есеп дұрыс жүргізілу қажет.

 

 

1.2 Дайын өнім есебін жүргізудің негіздері

 

Дайын өнім — негізгі және қосалқы цехтарының сатуға арналған өнімі. Дайын өнімнің өндірісте жасалғаны, оның біртұтастығы, стандартпен немесе техникалық шарттарға сәйкестігі, техникалық бақылау (сынау) кызметінен өткендігі, паспорты, сертификаты (яғни сапасы) және баскадай құжаттармен куәландырғаны, қоймаға тапсырылғаны, тапсырыс берушілердің кабылдап алғаны және басқа жайлары — міндетті түрде актімен рәсімделеді.

Дайын өнім есебінің негізгі мақсаттары [5.Б.36]:

- шығарылған өнімнің  сапасына, жоспардың орындалуына ассортименті бойынша жоспардың орындалуына бақылау жүргізу;

- кәсіпорынның  қүрылымындағы бірліктерде және қоймалар бойынша онімнің бар болуының жоне қозғалысының есебі;

- дайын өнімнің табыстылығын аныктау (оның түрлері бойынша);

- өнім түсіру бойынша  жоспардың орындалуына және уақытында есеп айырысуларға бақылау жүргізу.

Дайын өнім бухгалтерлік есебінің міндеттеріне келесілер жатады [6.Б.23]:

- дайын өнім өндірісіне, оның  қорларының жағдайына, қоймада сақталуына, шығарылған өнім көлеміне әрдайым  бақылау жасау;

- шығарылған, жүкке тиелген өнімді  уақытылы және дұрыс құжаттық  ресімдеу, пайдаланушылармен есеп айырысуларды нақты ұйымдастыру;

- менеджмер жұмысын бағалау  үшін өнім көлемі мен ассортименті  бойынша келісім-шарт жоспарларының  орындалуын бақылау;

- өткізілген өнім сомалары, оның  өндірісі мен өткізілуіне кеткен  нақты шығындар сомаларын, пайда  сомаларын уақытылы және дәл есептеу.

Осы аталған міндеттерді жетістікті орындау жұмыстың ұйымдастырылуына, өткізудің және қоймалық шаруашылықтың дұрыс ұйымдастырылуына, шаруашылық операциялардың уақытылы құжаттық ресімделуіне байланысты.

Дайын өнімді есептеу үшін 1320 «Дайын өнім» деп аталатын активті инвентарлық (мүліктік) шот пайдаланылады [7.Б.68]. Дайын өнім кәсіпорынның айналым каражатының құрамына кіреді және ол қаржылық есеп беруде нақты езіндік құны бойынша көрініс табады. Дайын өнімнің нақты өзіндік күны есептік кезең (ай) аяқталғаннан кейін ғана анықталады. Ағымдағы есептік кезеңде өнім тұрақты түрде қозғалыста (шығару, босату, жөнелту, сату) болады, сондықтан өнім ағымдағы есеп үшін есептік бағасы бойынша шартты түрде бағаланады, ол үшін (есептік бағасы үшін) дайын өнімнің өткен айдағы накты өзіндік құны, тіркелген бағасы пайдаланылуы мүмкін. Есептік кезеңнің соңында ауытқудың пайызы мен сомасын есептеу жолымен шығарылып, оның есептік бағасын нақты өзіндік күнына дейін жеткізеді. Ауытқудың пайызы мен сомасы ай ішінде түскен және ай басындағы өнімнің қалдығынан есептелінеді. Ауытқу кәсіпорынның экономиясын немесе артық жүмсалғанын көрсетеді, олар да дайын енімнің шотында есептелінеді: экономиясы (үнемделгені) — қызыл жазумен, ал артық жұмсалғаны — әдеттегі (дағдылы) — жазумен жазылады.

Ауытқудың пайызын келесі формула бойынша есептейді:

 

%Ауытқу = Σауытқуы / (Қ + Теқ),        (1.1)

 

Мұндағы, %Ауытқу - ауытқу пайызы;

Σауытқуы – ауытқу сомасы;

Қ – қалдық;

Теқ - Есептік кұны бойынша түскен түсімдер

Мысалға, «ВК МКК» АҚ–дағы есепті кезең барысында мына проценттер бойынша есептік бағасы көрініс тапкан.

 

Кесте 1 - Дайын өнімнің корреспонденциясы

 

Қатар №	Шаруашылык операцияларынын мазмұны	Сомасы,                    теңге	Шоттар коррес-понденциясы
			дебет	кредит
1.	Қоймаға дайын өнім кірістелді: — А бұйымы — Б бұйымы	250000 800000	1320	8010
2	Дайын өнім сатылды: — А бұйымы — Б бұйымы	170000 630000	7010	1320

 

Сатылған өнімнін, ауытқу сомасы мынаны кұрады:

А бұйымы бойынша = 170000 х 8% = 13600 теңге — экономия (үнемделген);

Б бұйымы бойынша = 630000 х 8,05%= 50715 теңге — артық жұмсалған. Ауытқу пайызын есептеу және ауытқу сомасына бухгалтерлік есепте келесі жазбалар жазылады:

- қызыл жазу әдісімен: 1320 шоты дебеттеледі де, 8010 шоты кредиттеледі - (2000) теңгеге;

Содан соң осы операциямен бір мезгілде 801 шоты дебеттеліп, 1320 шоты кредиттеледі — (13600) теңгеге;

- өнімнің, нақты өзіндік құнына жеткізу үшін әдеттегі (дағдылы) жазу жазылады: ол кезде 1320 шоты дебеттеліп, 8010 шоты кредиттеледі — 70000 теңгеге, содансоңосымен бір мезгілде 7010 шоты дебеттеліп, 1320 шоты кредиттеледі - 50715 теңгеге.

Дайын өнімді қабылдау-тапсыру накладной бойынша немесе өнімді шығару жиынтығы бойынша өндірістен қоймаға кірістеледі.

Қабылдау-тапсыру кұжаты (накладнойы) цехта екі дана етіп жазылады. Дайын өнімді қоймаға тапсырғаннан кейін, накладнойдың бір данасы қоймада, екіншісі цехта қалады. Экономиканың әр түрлі салаларында қабылдау-тапсыру құжатының (накладнойының) арнайы (немесе арнаулы) бланкілері қолданылуы мүмкін. Солардың бірі жоғарыда қосымшада келтірілді.

Қабылдау-тапсыру кұжаты аспаптық, радиотехникалык кәсіпорындарында, жаппай және сериялық өндірістерде, басқа да өнеркәсіп салаларында өндіріс есебініңтапсырыстарын есептеу үшін қолданылады. Қабылдау-тапсыру құжатын өнімді шығару көрсеткіштерімен қатар, өнімді еткізу үшін де пайдаланады. Бұл нысан жекелеген тапсырыс берушілердің бірлесіп әкелінген үлкен номенклатурада дайындалатын өнім тетіктерін есепке алу үшін де қолданылады.

Өндірістік тапсырмалардың орындалу барысын жедел байқап отыру үшін және шығарылған дайын өнімнің құнын жедел есептеп отыру үшін енеркәсіптің барлык салаларында «Өнім шығару жиынтығы» деген кұжаттың нысаны колданылады [8.Б.62].

Осы жиынтық бойынша бір айдағы өнімді кірістеуге болады. Бұл жағдайда оған тиісті накладнойлар қоса тіркеледі.

Қоймаларда дайын өнім есебін, материалдар есебі сияқты койма есебінің карточкаларында жүргізіледі. Айдың аяғында карточкалардағы шығарылған қалдықтарды қойма меңгерушісі дайын енім қалдыктарының кітабына көшіреді.

Дайын өнімнің кірісі мен шығысы жөніндегі кұжаттар, оның тізімдемесімен (реестрімен) бірге бухгалтерияға түседі.

Дайын өнімнің кірісі мен шығысы жөніндегі құжаттарды тапсыру тізімінің деректерін келіп түсулеріне қарай дайын өнімнің жинақтау есебінің жинақ ведомосына есептік топтар бойынша шығарады. Жинақ ведомосының деректерін дайын енім қалдықтарының кітабымен салыстырып тексереді, бұл қойма есебінің бухгалтерияда жүргізілетін синтетикалық есебімен бірдей болып шығуын қамтамасыз етеді.

Айдың аяғында есеп беру калькуляциясын жасағаннан кейін, барлық өнімнің нақты өзіндік кұны және нақты өзіндік құны мен жоспарлы өзіндік құнының арасындағы, немесе нақты өзіндік құны мен кәсіпорынның келісімді бағалары бойынша есептелген өзіндік құнының арасындағы айырмашылықтары анықталады. Дайын өнімді шығарғаны туралы синтетикалықдеректері 1320 «Дайын өнім» шотының дебетінде жинақталып, 8010 «Негізгі өндіріс», 8030 «Қосалкы өндіріс» және 8020 «Өз өндірісінің шала өнімдері» деген (егер шала өнімдердің немесе фабрикаттарының бір белігі сату үшін шығарылса) шоттарының кредитінде көрініс табады. Дайын өнімді қабылдау-тапсыру накладной бойынша немесе өнімді шығару жиынтығы бойынша өндірістен қоймаға кірістеледі.

Дайын өнім бағалаудың түрлері:

- іс жүзіндегі өндірістік өзіндік құн бойынша – шығындардың жиындары, мысалы жеке тапсырысқа (жиі көлік және күрделі құрал - жабдық шығаратын кәсіпорындарда колданады);

- кысқартылған (толық емес өндірістік  өзіндік күн) бойынша - жалпы шаруашылык. шыгандарсыз есептеледі

- жоспарлық (нормативтік) өндірістік өзіндік күн бойынша - нақты есептік құн ретінде қолданады Осы әдіс аркылы есептік баганың және  жоспарлаудағы бағаның  бірлігі  қамтамасыз етіледі.

- өткізудің көтерме бағалары  бойынша - нақты есептік бағалар ретінде колданады: осы жағдайда әрбір жеке шот бойынша өнімнің  іс жүзіндегі  өзіндік  құннан  ауытқулар  көрсетіледі (олар түсірілген және жеке есеп айрысу бойынша қоймадағы дайын өнімге таратылады)