Дайын өнімді шығарудың және өткізудің талдауы

Әр бір сауда агентіне өнімді өткізу есебі карточкасы ашылады. Күнбе күн сауда агенттері тауарды шығыс құжаттарымен қабылдап алады және жұмыс күнінің соңында қайтып келген дайын өнімдікірістейді. Жұма соңында келіп түскен өнім туралы және кассаға өткізілген ақша туралы қойма мәліметтері мен касса мәліметтерін салыстырады.

«ИНТЕЛКАБЕЛЬ» ЖШС-де дайын  өнім есебі айқын көрсетілген, өйткені қалдықтарға, өнімнің кірісі және шығысына, қойма бойынша күнбе күн, агенттер бойынша әр апта үнемі бақылау жүргізіліп отырады, бақылауды басшы жүзеге асырады.

 Тиелген өнімнің іс жүзіндегі өзіндік құны есебі 3 кестеде көрсетілген.

Тиелген өнімнің іс жүзіндегі  өзіндік құны есебінің мазмұнын жолма-жол  қарастырайық.

1 жол (6 жол) ведомость мәліметтері бойынша өткен айда іс жүзіндегі баға мен іс жүзіндегі өзіндік құн (210000 мен 200000 тенгеге сәйкес) бойынша толтырылады.

2 жол дайын өнім шығару  ведомосінің мәліметтері бойынша  (1320 «Дайын өнім» дебеті, 8110 «Негізгі өндіріс», 8210 «Меншік өндірісінің шала фабрикаттары», 8310 «Көмекші өндіріс» кредиті) есептеу құны мен іс жүзіндік өзіндік құны бойынша (600000 мен 537100 теңгеге сәйкес) толтырылады.

3 жол 1-2 жол есептік бағасы мен іс жүзіндегі өзіндік құн (810000 мен 737100 тенгеге сәйкес) бойынша қорытынды сомасы болып табылады.

4 жол. Іс жүзіндегі өзіндік  құнның есептік бағасы бойынша  құнының пайыздық қатысы келесідей  жолмен анықталыды: 737100 х 100: 810000=91,0.

5 жол. Өткізу тәртібінде тиелген (681000 тенге) өнімнің құны ведомость мәліметтері бойынша немесе машинограммамен анықталыды, бұнда өнімнің есептік құны бойынша бағасы көрстілген.

 

Кесте 8 – «ИНТЕЛЬКАБЕЛЬ» ЖШС-не тиелген өнімнің іс жүзіндегі өзіндік құны есебі

 

р/с	Көрсеткіштер  атауы	Барлығы (тенге)
		Есеп құны бойынша	Іс жүзіндегі өзіндік құны
	2	3	4
1	Ай басындағы қалдық	210000	200000
2	Өндірістен келіп түсті	600000	537100
3	барлығы қалдықпен	810000	737100
4	Қалдықтың іс жүзіндегі өзіндік  құны мен өндірістен келіп түскен өнімнің есеп бағасы бойынша құнына пайыздық қатысы	-	91,0
5	Өткізу тәртібінде тиелген	681000	619710
6	Ай соңына қалдық	129000	117390

 

Өнімнің іс жүзіндегі өзіндік  құны өткізу тәртібінде тиелген, есептік  бағасы бойынша (681000 х 91,0: 100 =619710 тенге) осы өнім құнының пайыздық қатынасын (91,0) есептеу жолымен табылады.

6 жол. Ай соңына қоймадағы  дайын өнім қалдығы 3 жолдың қорытынды мәліметтерінен 1320 «Дайын өнім» шотының кредиті бойынша айналымын есептік бағасы мен іс жүзіндегі өзіндік құнды (129000 мен 117390 теңгеге сәйкес) алып тастау жолымен анықталады.

Анықталған пайыздық қатынасын  бір айда тиелген (жөнелтілген) дайын өнімді іс жүзіндегі өзіндік құнға дейін апарады және 1320 «Дайын өнім» кредитінен шығарып 7010 «Өткізілген өнім мен көрсетілген қызмет» шотынының дебетіне апарады. Тиелген және өткізілген өнімнің операциялары тиеу, өнімді (жұмыс, қызмет) өткізу және өндіру есебінің ведомосінде көрсетіледі.

Өткізілген тауар (жұмыс, қызмет) өзіндік құнының есебі. Өткізілген тауар және қызметтің өзіндік  құнының есебі үшін 7000 «Өткізілген  тауар (жұмыс, қызмет) өзіндік құны»бөлімшесінің  шоты арналған, мұнда 7010-7110 синтетикалық шоттары кіреді.

7000 «Өткізілген тауар (жұмыс,  қызмет) өзіндік құны» шоты. Берілген  шотты өнімді, жұмыс және қызмет  өндіретін, тиелген (жөнелтілген) дайын өнім іс жүзіндегі өзіндік құнын, атқарылған жұмыс, қызмет  есептеу үшін арналған материалдық өндіріс саласында қолданады.

7010 шотына дайын өнім, жұмыс, қызмет өндірілетін, түрі (тобы) бойынша субшоттар ашылуы мүмкін. Кәсіпорынмен қабылданған субшоттар жүйесі кәсіпорынның Жұмыс шоттар жоспары мен Есеп саясатында көрсетілуі керек. 9 кестеде 7010 «Өткізілген тауар (жұмыс, қызмет) өзіндік құны» шоты бойынша шоттар корреспонденциясы көрсетілген.

 

Кесте 9 – «ИНТЕЛКАБЕЛЬ» ЖШС-де өткізілген өнімнің өзіндік құны есебі бойынша шоттар корреспонденциясы

 

Операциялар мазмұны	Дебет	Кредит
1.өткізілген өнім мен көрсетілген қызметтің өзіндік құны	7010	1310-1330 1350, 8030
2.сатып алушылармен қайтарылған өнім мен тауардың өзіндік құны	7010	1310-1330 1350,
3.ұзақ мерзімге берілген негізгі құралдардың баланстық (қалдық) құны	7010	2410
4.7010 «Өткізілген өнім мен көрсетілген қызметтің өзіндік құны» шотының есепті кезең соңында жабылауы	5410	7010

 

7010 шотының дебетінде көрсетілген  өткізілген тауар, жұмыс және  қызмет өзіндік құны есепті  кезең соңында осы шоттың кредитінен 5410 «Қорытынды табыс (шығыс)» шоты  дебетіне апарылады. Содан кейін  7010 шоты жабылауы тиіс.

7010 «Сатуға арналған өткізілген  тауардың өзіндік құны» шоты  көбінесе сауда, жабдықтау-өткізу, делдалдық және сыртқы кәсіпорындарда  қолданылады. Бұдан басқа сатып алынған тауарлар өндірісін жүзеге асыратын басқа да экономикалық салалардағы кәсіпорындар қолдануы мүмкін. Кәсіпорындарда 7010 шотына өткізілген тауарлардың түрі (тобы) бойынша субшоттар ашылуы мүмкін.

Өткізілген өнімнің өзіндік  құнына 8210 шотын дебеттеледі және 1330 «Тауарлар» шотын кредиттеледі. Есепті кезең соңында 7010 шотының дебетінде көрсетілген осы шоттың кредитіне жазылып және 5410 «Қорытынды табыс (шығыс)» шотының  дебетіне жазылады. Есепті кезең соңында 7010 шоты жабылады.

Дайын өнімді өткізу мен тиеу есебі. Өткізуге арналған дайын өнім тауар болып табылады. Тауарды  өткізуден түскен табыс субъектінің  сатып алушыға тауарды меншік құқығына берген кезде танылады, іс жүзіндегі және күтіліп тұрған шығындарды бағалау мәміле бойынша сенімділіктің  үлкен дәрежесімен өндіріледі. Тауарға  меншік құқығы сатушыдан сатып алушыға  құжаттау кезінде расталады. Азаматтық кодекстің 239 бабына сәйкес өткізу деп сатып алушыға тауарды беруді, сатып алушыға тауарды жіберу үшін транспорттық мекемеге немесе байланыс ұйымдарына тапсыруды айтады. Тауарды өткізуге өткізу (тиеу) фактісін растайтын коносамент немесе басқа құжатты өткізу теңеседі.

Егер сатушы меншік құқығы мен міндетін сақтаса, мәміле өткізу деп саналмайды және табыс деп  танылмайды. Меншік құқығы сатып алушыға  келесідей жағдайларда тапсырылмайды:

- кәсіпорын кепілдікпен қамтамасыз етілмеген (тауар қалыпты жағдайда пайдаланылған кезде кепілдік мерзім ағымында жарамсыз халге ұшыраса ауыстыруға жатады; мысалы: тоңазытқыш, кір жуғыш машина бірінші айында жарамсыздық халге ұшыраса пайдалану мерзіміне бір жыл кепілдігі бар) мәміле шартының қанағаттандырмайтын орындалуының міндеттемелерін сақтайды;

- сатып алушы келісім шартта аталып өткен себепке байланысты сатып алудан бас тартуға құқығы бар, сатушы тауарды қайтаруға сенімдігі бар немесе жоқ (жаңа экспериментальды жабдықты сату барысында).

Кейінге қалдырылған өткізу. Кейінге қалтырылған өткізу дегеніміз бұл тауарды жіберу (тиеу) сатып алушы соңғы есеп айырысуын бөліп төлеген соң  жасалатын өткізуді айтамыз.  Бұндай жағдайда табыс тауар сатып алушыға берілген (жеткізілген) соң ғана танылады. Бірақ табыс, егер тауардың көп бөлігі өткізілген және алдын ала төленген болса, қоймадағы тауар сатып алушыға өткізілуге (жеткізілуге) дайын болған жағдайда танылуы мүмкін.

Жұмыс және қызмет өткізу. Жұмысты, қызметті өткізуден түскен табыс  деп мәміленің аяқталу сатысы есепті кезеңде үлкен  дәрежедегі нақтылықпен анықталады; мәміле жүргізуге кеткен шығындар мен мәмілені аяқтауға арналған шығындар нақтылықтың үлкен дәрежесімен бағаланады.

 

2.3 Өткізілген өнім қозғалысының құжаттық рәсімделуі

Есепті  процесстің соңғы кезеңі болып тиелген  өнімнің есебі табылады, мұнда  өнімді өткізу процесі туралы ақпарат  топталады, яғни  есепті кезеңде  тұтынушымен өткізілген өнім мөлшері. Қалдықтар айналымдары мен есебі дайын өнімнің қарама-қайшы номенклатурасында жүзеге асырылмайды, тек жүргізіледі, қорытындысы айналым-сальдолық ведомосінде көрсетіледі.   Бұл өз кезегінде өнім мөлшерін қарама-қайшы өнім түрлерінің анықталуына мүмкіндік бермейді. Бұл кемшіліктерді жою үшін «ИНТЕЛКАБЕЛЬ» ЖШС-не  тиелген тауарлар есебінің ведомосін қолдану ұсынылады.

  Тиелген  тауарлар есебінің ведомосі тиелген  тауарлар қозғалысының есебін  жүргізу үшін арналған. Ведомосте  тиеудің, өнім өндірудің аналитикалық және синтетикалық есебі сәйкес келеді. Ведомосте тиеу мен өткізудің аналитикалық есебі өнімнің жеке түрлері бойынша натуралды бейнеде ұйымдастырылады, қарама-қайшы екі бағадағы төлем құжаттарында:

• іс жүзіндегі өндірістік өзіндік құны бойынша;
• өткізу бағасы бойынша.

Ведомость соңғы мақсаты өндіріс пен тұтынушыларға тауар өткізудің нәтижесін белгілеу есеп жиынтығын орындайды. Мақсат тиелген тауарлар есебінің ведомосі регистрінің мазмұнын алдын ала анықтайды.

Тиелген тауарлар есебінің ведомосінің ұсынылған формасы 11 кестеде көрсетілген.

Ведомость әрбір цех бойынша  және дербес калькуляциялау объетідері болып табылатын өнімнің жеке түріне жалпы кәсіпорын бойынша  құрылуы тиіс. Салыстырмалы есептің өңделген регистрі өндіріс процесі мен есеп процесін үйлестіріп отырады.

Ведомосте қоймадағы дайын өнім қалдығы көрсетілмейді. Тиелген  тауарлар есебінің ведомосін қолдану  өндіріс пен өткізудің кезеңдерінің жүруін комплексті және адекватті жалпылауға,  және өнімді өткізуден түскен табыстың құралу процесі мен олардың өсу шамасы бойынша өткізу көлемін айқындауға мүмкіндік береді.

Бұндай ведомосте өткізу натуралды  мағынада бейнеленеді және ағымдағы құн бойынша бағаланады. Бұл өнімді өткізу мен шығарудың жоспарының орындалу деңгейін бағалауға мүмкіндік береді.

 

Кесте 10- Тиелген өнім есебінің ведомосі

 

№	Сатып алушы	Тиеу күні	Шот-фактура нөмірі	Саны	Бағасы теңге	Төлем құжаттары бойынша сомасы
						Сатып алу сомасы	Төлеу туралы белгі
1	ТОО “Эмиль”	05.05.12	25	140	650	91000	*
2	АО «Қазақтелеком»	25.06.12	26	210	650	136500	*
3	ТОО «Семей құс»	12.07.12	27	120	650	78000	*
	БАРЛЫҒЫ			470	650	305500

 

Бұдан басқа, натуралды және құндық көрсеткіштеріндегі өнімді тиеу туралы ақпарат жиыны талдау жүргізуге өте ыңғайлы және ішкі бақылаушымен байланысты болады.

Өнімді өндіретін кез  келген кәсіпорын өз өнімін несиеге  немесе бөліп төлеуге сатады.  Толығымен барлық сатып алушылар  өз шотын өтемейтін кез де болады, осыдан үмітсіз қарыздар туындайды. Сондықтан есептеу әдісі «ИНТЕЛКАБЕЛЬ»  ЖШС-ң өз өнімін өткізбес бұрын тауар  сатып алуышының төлем қабілеттілігін зерттеп алуы тиіс деген болжам жасайды. Егер өндірілген өнімді тиеу немесе өткізу тапсырысшыға жеткізілген болса және өнім құны көрсетілген шот ұсынылсатабыс деп танылады.

Есептеу әдісіне сәйкес ақша қаражаттары алынбаған кезеңге  дейін өөткізу өседі. Шығындар төлем  шамасы бойынша кезеңге жатады. Берілген әдіс бойынша не өткізу қағидасы, не сәйкес келу қағидасы қабылданбайды.

Табыстың мойындалудың халықаралық тәжірибесі өз белгілерін ұсынады:

1) кәсіпорын пайда табу үшін барлық керекті шараларды орындаған табыс өте ерте мерзiмде мойындауы керек;

2) табыс сомасын сенімді өлшеуге нақты мүмкіндік бар.

Бұл сәйкестік ережелері  «ИНТЕЛКАБЕЛЬ» ЖШС-де табыстар мен шығындар есебінде есептеу әдісті жетілдіруді талап етті.

Есептеу әдісін келесілер  кіреді:

табысты алу кезінде  және шығындардың пайда болу кезінде  оларды мойындау;

шоттарды өзгерту, яғни есепті кезең ағымындағы активтерде және пассивтерде өткізу нәтижелерінің  бейнеленуі.

Осылайша «ИНТЕЛКАБЕЛЬ»  ЖШС өнімді өткізу жолымен пайда  табады. Сондықтан табыстар мен шығыстар есебінде есептеу әдісі дайын  өнімдер келіп түскен кезде табыстың танылуы деген мағына береді. 

Өткізу көлемін ұлғайту  үшін және дебиторлық қарыздарды қысқарту үшін консигнация қағидасы негінде  өнім өткізу есебін жүргізу ұсынылады. «ИНТЕЛКАБЕЛЬ» ЖШС-ң есеп саясатында  «Дайын өнім» 1320/2 «Консигнацияға берілген дайын өнім» субшотын ашу ұсынылады,  бұл шотта 1320/1 «Кәсіпорынның қоймасындағы дайын өнім» шотында есептелген қоймадан жіберілген дайын өнімді есепке алады.

Жабдықтаушы-консигнант өндірілген өнімді консигнаторға өткізу үшін келісімшарт негізінде береді.

Консигнант өнімді консигнатқа  өткізу кезіне дейін сату құны бойынша  тапсырады. Бұл әдісті қолданған  кезде консигнаттың өнімнін өткізу есебіне пайда табуға мүмкіндік  болады.

Өнімді өткізудің консигнациялық формасы екі жақ тараптарға да пайда әкеледі. Консигнация келісімшартында  консигнат пен консигнатор арасында сыйақы шарты, өндірілетін өнім сапасы, өнім пайдалы шарттарда және жоғары келісімдік өзіндік құн бойынша сатылатынмекен-жайы, ауданы көрсетіледі.

Нарықтық қатынастар жағдайында консигнациялық мәміле төңірегіндегі  мәселелердің бірі  қосылған құн  салығын төлеу болып табылады.

Жабдықтаушы-консигнант өнімді іс жүзіндегі өзіндік құн бойынша  консигнаторға жіберу кезінде бұл  өнімнің қандай іс жүзіндегі сомаға өткізілетінін болатынын білмейді. Сондықтан консигнант қосымша құн салығының алғашқы төлеу базасын білмегендіктен тәуекелге барады;  өнімді іс жүзінде өткізуге дейін табысты пайда деп танымайды.  Алынып отыратын өнім аймақта өткізілмегенге дейін, консигнатор күтіліп тұрған табыс сомасын анықтай алмайды. 11 кестеде өткізу және консигнация тәртібі бойынша шоттар корреспонденциясы ұсынылған.