Дайын өнімді шығарудың және өткізудің талдауы

 

 

 

11 кесте – өткізу және консигнация тәртібі бойынша шоттар корреспонденциясы

 

Шаруашылық операциялар мазмұны	Шоттар корреспонденциясы
	Дебет	Кредит
1	2	3
Консигнантта  1.жабдықтаушы-консигнант өткізу үшін консигнатор-кәсіпорынға іс жүзіндегі өзіндік құн бойынша өнім жіберді	1320/2	1320/2
2.жабдықтаушы-консигнант келісімшарт негізінде іс жүзіндегі өткізу сомасының пайызын консигнаторға төлеуге міндетті (сома өткізу шамасы бойынша анықталады)	1320/2	1320/2
4.ҚҚС бюджетке төленді	3130	1030
5.консигнатор-кәсіпорыны келісімшарттық құн бойынша алынған өнімді толығымен өндірді және консигнантқа пайыздық ставка шегеріміне ақша аударды	1030	1210
6.Консигнант (12%) ҚҚС есептеді	1210	3130
7.өндірілген өнімнің  іс жүзіндегі өзіндік құны есептен шығарылады	7010	1320/2
8.ҚҚС бюджетке төленді	3130	1030
9.есепті кезең соңында өткізуден түскен табыс сомасына шығындар мен табыстар шотын жабады	6010	5410
Консигнаторда 10.кәсіпорын-консигнатор келісімдік  құн бойынша өткізуге арналып  алынған өнімді толығымен өндірді	1210	6010
11.өткізілген өнім үшін ақша консигнатордың есеп айырысу шотына келіп түсті	1040	1210
12.жабдықтаушы-консигнантқа пайыздық ставка есебіне өндірілген өнім үшін қарыз аударылды	6010	3390
13.өнімді өткізуге табыс есептелді	1210	6010
14.бюджетке ҚҚС12% есептелді	1210	3130
15.өнім өндіру бойынша шығындар көрсетіледі	7210	3310, 3390 3350
16. кезең соңында табыстар мен шығындар сомасы жинақ табыстарының (шығындарының) шотынан есептен  шығарылады: - алынған табыстар сомасы	6010	5410
- кеткен шығындар сомасы	5410	7110

Консигнант, өткізілген өнім үшін консигнатордан қарызын ала отырып (келісім құны бойынша өткізу сомасы), іс жүзіндегі өзіндік құн мөлшерінен асатын және консигнаторда қалған сыйақы сомасын қосқанда іс жүзіндегі өткізілген сомасы мен қосылған құн салығы сомасының базасын анықтайды.

 

3 ДАЙЫН ӨНІМ ШЫҒАРУ ЖӘНЕ ОНЫ ӨТКІЗУДІҢ ТАЛДАУЫ МЕН АУДИТІН ЖЕТІЛДІРУ

 

3.1 Дайын өнімді шығарудың және өткізудің талдауы

 

Дайын өнімді шығару және өткізудің  талдауының мақсаты болып бәсекелестермен  салыстырғандағы өнім өткізу көлемінің  жоғарылату жолдарын табу, максималды өндірістік қуатты қолдану кезінде  нарық еншілерінің кеңеюі және кәсіпорын  табысының көбеюі нәтижесі болып  табылады. 

Өнімді шығару және өткізудің  кешенді мақсатты талдауының негізгі  міндеті болып келесі табылады: кәсіпорынның бәсекелестік қалпын талдауы мен нарық коньюнктурасының өзгерісінде ресурстарды икемді жүзеге асыру.

 Бұл жалпы міндет  келесі жеке аналитикалық есептерді  шығару жолымен жүзеге асады: 

• өнімді өткізу жоспарының орындалуы мен өндірістік бағдарламаның деңгейін бағалау;
• өнімді өндіру және шығарудың динамикасын бағалау;
• көлем, жеткізудің уақытылылығы, сапасы және өнімнің кешенділігі бойынша келісімшарттың орындалуын бағалау; 
• өндіріс объектілерінің төмендеуі мен шығарудың уақытылы болмауының себептерін анықтау;
• өнімді өткізу мен шығарудың өсу резервін сандық бағалау.

Дайын өнімнің өндіріс  көлемі натуралды, шартты-натуралды  және құндық өлшеуіштерде көрсетілуі мүмкін. Өндіріс көлемінің негізгі  көрсеткіштері болып тауарлы, жалпы және өткізілетін өнім табылады.

Талдау объектілері 7 суретте  көрсетілген.

 

 

 

 

 

 

 

 

7 сурет – Өнім өндірісінің және өткізу көлемін талдау

 

Жалпы өнім – бұл аяқталмаған  өндіріспен қоса, барлық өндірістік өнім мен орындалған жұмыстың құны [4].

Тауарлы өнім жалпы өнімнен  айырмашылығы оған аяқталмаған өндіріс  қалдықтары мен ішкішаруашылық айналымы жатпайды. Есепті жылда жұмыс істейтін көтерме бағада сипатталады.

Өткізілген өнім – бұл  сатып алушымен тиелген және төленген өнім құны [4].

Өндіріс көлемін зерттеу  белгілі іскерлік белсенділік диапазонында жұзеге асады, яғни релевант қатарын  білдіретін min — max  шегінде. Талдау абсолютті min — max шегінде ғана емес сонымен қатар өзгермейтін тұрақты  шығындар шегінде де өткізілуі мүмкін. Релевант қатары минималды мүмкiн, барынша мүмкiн, шығарылым және өнiмдердi сатуының ұтымды және нақты көлемдерiн құрайды.

Минималды мүмкін (шығынсыз) өткізу көлемі – бұл өндірістің орнатылып қойылған шарттар мен өнім бағасына табыстар мен шығындар теңелетін көлем.

Максималды көлем өндірістік факторлардың максималды жүктеуін қамтамасыз етеді.

Ұтымды өткізу көлемі дегеніміз  белгілі баға диапазонында орнатылған өндірістік шарттар бойынша максималды пайда әкелуді қамтамасыз етеді. Оптимизациялау  міндеті паркатикалықтан гөрі көбінесе теориялық, дегенмен өнімді өткізуді жоспарлауда оптималды көлемді білуге тиісті бағдар болып табылады.

Шығару көлемінің және өнімді өткізуге ретроперспективті  талдау жүргізу үшін ақпараттар көзі ретінде статистикалық есептілік  пен №16 «Дайын өнім қозғалысы және оларды тиеу мен өткізу» ведомосінде  көрстелілген  бухгалтерлік есеп мәліметтері  қолданылады.

Аталып кеткен ақпараттар көзі ретроперспективті талдау өткізу үшін  қолданылды, маңызды ролі шаруашылық қызметінің тәжірибесімен расталады. Оперативті талдау бухгалтерлік есептің  алғашқы мәліметтері бойынша  жүргізіледі.

Өткізу және шығарудың  перспективалы талдауы басқару  талдауының мәліметтерін құрайды және альтернативті басқару шешімін  бағалау және олардан ең ұтымдысын  таңдаған кезде қолданылады.

Кәсіпорын қызметінің нәтижесінің  негізгі көрсеткіші болып өткізілген өнім көлемі табылады. Өткізу көлемінің  мөлшерінен қаржылық-шаруашылық қызметінің нәтижесі, рентабельділік және айналымдылығы  тәуелді болады. Осы көрсеткіш  арқылы кәсіпорынның нарықтағы маңыздылығы  туралы пікір айтады. 

Өткізу көлемі бойынша  жоспардың орындалуы тауарлы-шикізаттық ресурстармен қамтамасыз етілу дәрежесінен  тәуелді. Бұл көрсеткшті зерттеу  үшін тауарлы екі бағада өнім балансы құрастырылыды: өзіндік құн және өткізу бағасы бойынша.

12 кесте – 2012 жылға «ИНТЕЛКАБЕЛЬ» ЖШС-ң дайын өнімінің балансы

 

Көрсеткіштер	Іс жүзінде мың тг.
	Қолданыстағы сату бағасы	Өзіндік құн бойынша
Есепті жыл басына қоймадағы дайын  өнім қалдығы	528,0	343,1
Тауарлы өнім шығару	32452,0	27170,0
Басқа да келіп түсулер	+2,2	+ 1,6
өткізу	23783,1	20260,7
Есепті жыл соңына қоймадағы дайын  өнім қалдығы	9199,1	7254

 

12 кесте мәліметтері дайын өнім қозғалысының баланстық өзара байланысын көрсетеді, сондықтан өткізілген өнім көлемі келесідей түрде анықталады [5]:

N_ө = N_қалд.I + N_ш – N_{қалд.IІ ,}                                                   (1)

мұнда N_ө— өткізілген өнім көлемі; N_қалд.I, N_қалд.IІ – есепті кезең басына және соңына дайын өнім қалдығы; N_ш — өнім шығару көлемі.

Өткізілген өнім көлемінің  өзгерісіне факторлық моделде келтірілген (8 сурет) факторлар әсер етеді. Өткізу көлемінің өзгерісінің факторлары салыстыру әдісімен есептеледі. Осыған орай жыл соңына дайын өнім және жыл соңына тиелген дайын өнім қалдығының өзгерісін есепке алады, кері таңба бойынша бұл көрсеткіштерінің өзгерісі ықпалында болады (кесте 7).

Өнімді өткізу көлемі сатып алушыларға өнімді тиеу бойынша немесе төлеу бойынша  анықталады. Өнім өткізу тұтыну мен  өндірісті байланыстыратын көзі болып табылады.  Талдау 13-кестеде көрсетілген өнім өткізу және шығару құрылымының динамикасын зерттеуден басталады.

 

Кесте 13 – “ИНТЕЛКАБЕЛЬ” ЖШС-ң өнім өткізу және шығару динамикасын талдау

 

Айы	Өндірілген өнім көлемі (т.т)	Өсу темпі %		Өткізу көлемі (т.т.)	Өсу темпі %
		Базис.	Цепт.		Базис.	Цепт.
1кв 2012	5812	100	100	3398,2
2кв 2012	5495	94,5	94,5	5293,5
3кв 2012	26945	490,3	518,8	40644,3
4 кв2012	54048	200,6		51964
	92300			101300

Кестеден 2012 жылы өндіріс көлемі 5,1%-ға, өткізу көлемі 2,3%-ға өскенін байқаймыз. Егер алдыңғы  айлардағы өндіру  мен өткізудің  өсу темпі шамамен қайталанса, онда соңғы айларда өндірудің өсу темпі өткізу темпінен неғұрлым жоғары, ол сатып алушылармен төленбеген және қоймадағы өткізілмеген өнім қалдығының жиналғанын меңзейді.

Өнімді өндіру және өткізу көлемінің өсу темпі, сапасының жоғарылауы шығыстар көлеміне, кәсіпорынның рентабельділігімен табыстылығына тікелей әсер етеді. Берілген көрсеткіштерді талдау маңызды роль атқарады. Оның негізгі мәселелері:

-өнімді өндіру мен өткізудің динамикасы мен жоспардың орындалу деңгейін бағалау;

-осы көрсеткіштердің өзгеруіне әсер еткен факторларды анықтау;

-өнімді өндірумен өткізу көлемінің жоғарылауының ішкі шаруашылық резервтерін анықтау;

-анықталған резервтерді игерумен байланысты іс шаралар атқару.

Өнімді өткізуді талдау өнімді жабдықтау бойынша  келісімшарттық міндеттемелерді орындауды  талдаумен тығыз байланысты. Келісімшарт  бойынша жоспардың орындалмауы  кәсіпорын үшін пайда, табыстың кемуіне  алып келеді, айыппұл төлеуге себеп  болады.   Сонымен қатар бәсекелестік жағдайда өнімді өткізу нарығын жоғалтады.

Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес кәсіпорын өз бетінше өнімді сатып алушылармен, тауарды жабдықтаушылармен бекітілген келісімшарт негізінде қызметін жоспарлайды және өткізілетін өнімге сұраныстың даму перспективасын, кәсіпорынның өндірістік-әлеуметтік дамуын қамтамасыз етуін, жұмысшылардың жеке табыстарының өсуін анықтайды.

Өнім өткізуді талдау мақсаты бәсекелестермен салыстыра отырып өнім өткізу көлемінің жолдарын табу, жұмысты максималды қолдану бойынша нарық үлесінің кеңеюі және кәсіпорын табысының нәтижесін жоспарлау болып табылады.  Өнімді өткізудің комплекттік мақсаттық талдаудың негізгі міндеті болып табылады: бәсекелестік позицияны талдау және оның нарық конъюктурасының өзгерісі барысында ресурстарды икемді жүзеге асыру.

 

 

 

 

 

8 сурет – Өнімді өткізу көлемі жүйесінің факторлық моделі

 

Өнімі өткізуді талдауы динамикадан  байланысты. Бұл өсу қарқынының базистік және тізбектік есебі. Есебі Б қосымшада келтірілген.

Кестеден көрініп тұрғандай 2012 жылы өндіріс көлемі 5,1%-ға өскен, өткізу көлемі  2,3%-ға. Егер өткен айларда өндіріс және өткізу көлемінің өсу қарқыны сәйкес келсе, онда соңғы айларда өндірістің өсу қарқыны өнімді өткізу қарқынынан едәуір жоғары, бұл кәсіпорынның қоймаларындағы өткізілмей қалған өнімнің қалдығының жиналып қалғанын және сатып алушылармен төленілмегенін білдіреді.

Өндіріс көлемінің  және өткізу көлемінің өсу қарқыны, сапасының жоғарылауы шығынның, табыс және рентабельділік  көлеміне тікелей әсер етеді. Берілген көрсеткіштердің талдауы үлкен мағына білдіреді. Оның негізгі міндеттері:

-жоспардың орындалу  деңгейі мен өнімнің өндіріс және өткізу динамикасын бағалау;

-осы көрсеткіштердің көлемінің өзгеруіне факторлардың әсер етуін анықтау;

-өнімді өткізу мен өндірудің өсуін ішкішаруашылық резервтерді анықтау;

-анықталған резервтерді меңгеру бойынша іс шаралар өткізу.

Өнімді өткізудің талдауы  өнім жеткізу бойынша шарттық  міндеттемелерді орындау  талдауымен тығыз байланысты.  Шарт бойынша  жоспардың тоық орындалмауы кәсіпорын  үшін пайданың, табыстың,  төмендеуіне, айыппұл санкцияларының төлеуіне әкеліп соқтырады. Бұдан басқа бәсекелестік жағдайларда кәсіпорын  нарықтағы өнім өткізуін жоғалтып алуы мүмкін.

Есеп жүйесінің  маңызды міндетінің бірі менеджерлердің басқару шешімдерін қабылдауы үшін пайдалы ақпараттарды жинау және өңдеу болып табылады. Қазіргі  уақытта менеджерлер кәсіпорында  қысқа мерзімді шешімдер қабылдайды, бұның өкілдері өндірістік қызметтің  шығынсыздығын талдау болып табылады.