Қазақстан Республикасының сот әділдігін жүзеге асыруындағы бәсекелестік қағидасының қолданылуы (азаматтық істер бойынша)

Әділсоттылықтың келесі маңызды  белгісі, оның сотпен жүзеге асатындығы болып табылады. Сот құқық бұзушылыққа жәрдемдесушіліктіңжәне құқықтық даудың туындау себептерін анықтайды және оларға жеке анықтамалармен, шешімімен сәйкес әсер етеді. Осылай,«Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьяның мәртебесі туралы»Қазақстан Республикасының Конституциялық заңының 1 бабына сәйкес соттың ерекше өкілеттіктерін басқа органдараға беруді ескеруді заңнамалық актілерді басуға тыйым салынады. Ешқандай өзге органдар және тұлғалар сот билігінің қызметтерін немесе судьяның өкілеттігін өзіне иеленуге құқығы жоқ.

Сот билігі, көрсетілгендей, азаматтардың заңға қатынасына, олардың  құқықтық немесе құқыққа қайшы іс-әрекеттерді таңдауын қалыптастыруына қатты әсер ететін тетіктері бар. Әділсоттылықты жүзеге асыру рәсімі, олардың жариялылығы, қаталдығы мен салтанаты, азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғаудағы заңның рөлі мен заңды құрметтеудің,сотпен және талқылауға қатысушылармен демонстрациялануы, белгіленген құқықтық тәртіптен кез-келген шегінуге соттың мән беруі, әрбір іс бойынша барлық жалған жағдайларды анықтау – бұл, сот өндірісінің қатысушылары да, іске қатысты азаматтар да өтетін мектеп.[98, 15 б.].

        Бірақ  бұл азаматтардың өзі қоғамдық  шындықты көреді, сотқа ашық немесе  бүркемелі қысым жасалған жағдайда, соның  нәтижесінде сотпен  шығарылған шешім олардың болжамдарына  да, Заңның талаптарына да сәйкес  келмейді. Бұндай жағдайларда көбіне  отандық әділсоттылыққа адамдардың  сенім деңгейі төмен деген  шещім шығарылады. Бұндай қате түсінік соттардың оң беделін бекіте алмайтындығымен келісейік, бірақ бұнда қалыптасқан жағдайдың талдауына байланысты үлкен екпінді біраз жағдайлардағы негізсіз және заңсыз сот шешімдеріне емес, судьяның позициясын анықтайтын құндылықты бағдарға назар аудару керек.

       Осыған байланысты қоғамдық сараптамаға және кең талдауға жататын сұрақтардың бірі, - соттардың қызметіне кадралды ұсынуды іріктеп алу болып табылады деп ойлаймын. Халық арасында қандай әдіспен адамдар емтихан тапсыру тәртібін өтеді және комиссиядан өтудің нақты ставкалары жайлы аңыздар тараған. Көптеген болашақ судьялардың басшылыққа алатын негізгі мотивтары, бұл дұрыс және адал ниетпен әділсоттылықты жүзеге асыру емес, өзінің жеке баюы екенін бекітемін. Егер ол осылай болса ондақандай әділсоттылықтың нәтижелілігі туралы, Конституция мен ҚР заңдарының сақталуы туралы сөз қозғауға болады. Сондықтан да сот қызметіне кандидаттыққа өткізудегі біліктілік комиссиясы біліктілік емтиханын өткізудегі өз өкілеттігін ҚР- сы Жоғарғы соты кеңесінің юрисдикциясына тапсыру керек.Бұл дегеніміз ерекше жауапты қызметтерге  қылмыстық іске бағытталған адамдардың кездейсоқ кіруіден сақтайды.

Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың жыл сайынғы Қазақстанның халқына жолдауында заманауи қоғамның қажеттіліктеріне жауап беретін тиімді әділсоттылықты жоғарылатуға шаралар ұсынады.

Әділсоттылықтың тиімділігі – бұлсоттардың қызметіне берілетін  бір жағынан қарапайым, біржағынан қиын және көп қырлы критерий бойынша  берілетін қоғамдық баға. Бізде қандай әділсоттылық орнатылған деген сұрақ  туындағанда ол бағалайтын элемент  ретінде қызмет етеді.Әділсоттылықтың  тиімділігін жоғарылату – мемлекет дамуының елеулі шарттарының бірі және оларды  қандай мәселелер туындатқанына қарамастан  қоғамдық дамуыдың жағымсыз салдарларын жою болып табылады.

Басқа аядағы шешімдердің, соның  ішінде, ең бірінші экономикалық дамуына  байланысты негізгі мәселе болып  табылады.Тиімді әділсоттылықсыз, мемлекеттік  және қоғамдық қызметтің басқа бағыттарында ары қарай даму болмайды.

    Сот билігін  ұйымдастыру негізінен белгілі деңгейде әділсоттылықты туындататын тиімсіз шарт.

    Қазақстан Республикасының  әділсоттылықты жүзеге асыру  барысында, сотты материалдық  –техникалық және ұйымдастырушылық  қамтамасыз етуімен байланысты  көптеген мәселелер туындайды.

Азаматтық істер бойынша  сот билігін және нәтижелі әділсоттылықты жүргізуді реттеу үшін соттың бірінші инстанциясындағы судьялардың жұмысбастылығы туралы мәселені шешу қажет.Негізгі буындағы соттардың қызметіндегі жұмысбастылығы туралы мәселе әлі шешілмеді, бірақ соттардың штаттық саны бұл мәселені шешуші еді. Соттардың штаттық саны істерді дұрыс және уақтылы шешу керек, істен кейінде көптеген соттар себепті сылтаулармен жоқ болады,  сондықтан сот төрағасы бұны қадағалауы қажет.Сонымен бірге бір судьяға қанша істен түсетінін нормативтік жағдайда қабылдай  және бекіте отырып реттеу керек деп санаймын.

    Егер де осылай  аудан соттарының жұмысбастылығы  (жұмысының көптігі) жалғаса беретін болса, онда әділсоттылық сапасының көтерілуі туралы сөз қозғамасақ та болады.

Сот құрамының сапасын  қамтамасыз ету бұл жеке сұрақ. Бұл айтарлықтай рөлді Қазақстан Республикасы  Президенті жанындағы мемлекеттік басқару академиясы институтына беріледі.

   Судьяның қызметінде  жұмыс атқару үшінсот қызметінің  қыр – сырын үйрену, қажетті  тәжірибелік және ұйымдастырушылық  дағдысын өтуі керек және судья қызметіне үміткер тұлға заңнамаға сәйкес сынақ мерзімін өтуі тиіс.

Қазіргі кезде сынақ мерзімін өту ресми сипатқа ие. Бұл сынақ мерзімін өтуші үміткер сынақ мерзiмi алдағы жұмыс орыны бойынша өтетiн жағдайлардың көпшiлiгiнде байланысты.Осындай сынақ мерзімін басқаратын судьялар үміткерлердің мамандандырылған дағды алуында белсенділік танытпайтыны және судьялық  үміткегерге  объективті баға беруде өздеріне жауапкершілік  алмайтыны, ескерте кететін жағдай.

Ол үміткер үшін  қалай  маңызды болса, мемлекет пен қоғам  үшін де  солай маңызды болып  отыр.

ҚР-сы Президентінің 26.06.2001 жылдан  № 643 Жарлығында судьялыққа кандидаттың  сынақ мерзімін өту туралы ереже  және судьялыққа кандидаттың сынақ  мерзімін өту туралы үлгілік бағдарлама, белгілі түзетулерді талап етеді.Судьяға үміткерді таңдағанда сапалы іріктеу үшін   сынақ мерзіміндегі үміткерлердің сынақ мерзімін өткен  уақытында алдынғыжұмыс орнын қалдыруы өте тиімді  болатын еді деп ойлаймыз.

Сонымен қатар сынақ мерзімін өтуші үміткерге сот әкімшілігімен жеке еңбек шартын жасауы керек, себебі сол аудандық соттың төрағаларына және сынақ мерзімін өтуші үміткерлердің сынақ мерзімін өтуінде тиісті ұйымдастырушылықты қамтамасыз етеді.

     Сонымен қатар,  сот өызметкердерін қалыптастырудағы  тәсілді өзгерту керек. Болашақ  судья, ең алдымен заңнама нормларына  түсінік беру негіздерін, адвокаттық  қызмет мүмкіндік беретін нормативтік-  құқықтық актілерді дұрыс қолдана  білуді игеру керек. Барлық  қарама – қайшлық, АҚШ, Ұлыбритания,  Нидерланды, Германия сияқты және  басқа мемлекттерде заңгер мансабы  адвокаттық тәжірибеден басталып,судьялармен  аяқталатындығында болып тұр.  Кез келген заңгер мансабының  шарықтау шегі судья болу деп  айтатыны сондықтан шығар. Ал  бізде, заңгерлер алдымен судья болып жұмыс істей бастап, адвокат болып аяқтайды. Көбінесе сот қызметкерлерінің толықтырылуының бастауы, заң факультетінің сырттай оқу бөлімінің тұлектері болған судья көмекшілері мен хатшылары.

Қазір,сырттай оқу бөлімінде  тұрмақ күндізгі оқу бөлімінде де  студенттердің соттық-құқықтық, прокурорлық  мамандандырылуында мақсатты дайындық жүргізілмей жатыр. Тек мамандандырылған жооларда, мысалы Б. Бейсенов атындағы ҚР ІІМ-нің Қарағанды қалалық заң институтында тыңдаушыларға тергеу-криминалист мамандығы бойынша, демек болашақ тергеушілерді, анықтаушыларды, криминалисттерді дайындауда  мақсатты дайындық жүргізіледі.

Сондықтан, Қазақстандағы  жоолардың заң факультеттеріндегі студенттерді дайындаудың қазіргі  деңгейін ескере отырып, мемлекеттік  заң жооларында мақсатты түрде сот факультеттерін ашуды ұсынамын. Жоғарғы біліктілігі бар профессорлық- оқытушылар құрамы бар бұл факультеттер, болашақ соттарды оқытумен айналысады, оларға жан-жақты заңи дайындықты қамтамасыз етеді

Болашақта судья қызметін атқарғысы келген ҚР азаматтарын  осындай жооларда сот этикасы  мен сот қызметінің негіздерін терең  оқыту керек.

Егер 5 жылдық оқу мерзімін негізге алатын болсақ, онда 2 курстан бастап, келісімшарт негізінде, осындай студенттерді белгілі аудандық және оған теңестірілген судьяларға бекітіп қою керек. Жоғарғы біліктілігі бар оқытушылар мен тәжірибелі сот жетекшілерінің басшылығымен, студенттер сот жұмысымен танысулары, сот процесстеріне қатысулары және т.б. керек болады. Болашақ судьяларды оқыту мәселесінің жетекшілігі үш бағытта жүргізілу керек. Бір жағынан жооның сот факультетінің оқытушылары,  екінші жағынан – сот әкімгері, ал үшінші жағынан – студент бекітілген судьяның өзі.

Оқу курсын толық бітірген соң, сот факультеттерінің түлектеріне  ұсынылатын жоғарғы заң білімі туралы дипломдарда сот қызметінде олардың  өткен дайындық нәтижелерінің қорытындылары  көріну керек.

Одан кейін, сот факультеттерінің күндізгі бөлімінің осы түлектерін, соттарға кеңесші, көмекші қызметіне бағыттау керек.

Бұнда, қызметтегі  судьялардың  қайта дайындығын жақсарту механизмі  жеткілікті деңгейде істелмегендігін  ескеру керек.Сонымен қатар, судьялардың біліктілігін арттыру механизмін жақсарту керек. Мысалы, біліктілікті жоғарылату курсын өту үшін әрбір судья өндірістен тыс оқуды өтіп, соған тиісті құжат алуы керек. Бірақ бұл бағдарламаны жүзеге асыру үшін, осы оқу курсын қажет ететін қызметтетегі судьялардың өзі қажет, бірақ олар көбіне  әділсоттылықты жүзеге асыруда бос болмағанықтан, олар біліктілікті арттыру курстарына қатысуға көбінесе мүмкіндіктері болмайды.

Осыған орай, судьялардың  біліктілігін арттыру бағдарламасын  жүзеге асыруды қамтамасыз ету үшін сот төрағасы жағынан бақылау  орнату ұсынылады.

Сот билігін нығайту және дамыту процессі жүзеге асуда, бірақ  әділсоттылықты жүзеге асырудағы маңызды  аспект – сот актілерін орындауға назар аудару керек. Әділсоттылықты жүзеге асыру қаралған істер бойынша сот шешімдерімен ғана шектелмейді, сонымен қатар сот актілерін тиісті орындауды қосады.

Қазіргі уақытта, сот актілерінің  барлығы орындалмайды, орындалса  да уақытылы емес.

Осылай, ҚР Жоғарғы Сотына қарасты соттық басқару Комитетінің  мәліметтері бойынша, дәл қазіргі  уақытта шығарылған сот шешімдерінің үштен бірі уақытылы орындалмайды.

Төмен еңбекақы, айтарлықтай  жүктемелер, әлеуметтік қорғалмағандық сот орындаушының қызметін білікті қызметкерлер үшін шырайсыз қылады. Сондықтан, көп сот орындаушылар – ол бір жыл жұмыс істеп, кейін басқа лайықты жұмысқа ауысатын кешегі жоолардың студенттері.

Сот орындаушылар қызметінің төмен шырайлылығына қарамастан, олар жеткілікті көп құқықтарға ие болатынын ескеру керек. Бірақ, оларда ынтаның және жоғарғы кәсіби қасиеттердің жоқ болғандығынан, олар оны қолдануға құштар емес.

Осыған орай, атқарушы өндіріс органдарында, жылына 50% құрайтын кадрлардың тұрақтамауы байқалады.

Сонымен қатар, бұндай жағдайларда  сот орындаушылардың жемқорлық  құқық бұзушылықтары, әртүрлі теріс  пайдаланушылықтары және заң бұзушылықтарының жүзеге асу мүмкіндігі жоғары.

Осылай, нақты мәліметтерге сәйкес, 2002-2006 жылдар аралығында жемқорлық  құқық бұзушылық фактілеріне  байланысты сот әкімгерлерінің 273 қызметкерлеріне,оның ішінде көбісі сот орындаушылар, 427 қылмыстық іс қозғалды, ол бойынша 77 қызметкер сотталды.

Бұл мәселелердің барлығы  сот билігінің беделімен, соттық қорғау кепілдігімен тікелей байланысты. Сондықтан, соттық - құқықтық жүйенің  реформасын үдемелі жүзеге асыруда  бұл мәселелер қараусыз қалмайды.  

Мемлекеттік биліктің құрамдас бөлігі ретінде сот билігінің  өзі, демократиялық және құқықтық мемлекет қалыптастыруда маңызды орын алады. Әділсоттылық, қолданыстағы процессуалдық заңнамада бекітілген қағидаларға сәйкес дәлме-дәл жүзеге асуы керек.

ҚР Конституциясының мәтінін  оқыған кез-келген азамат, оның қоғамдағы  жағдайын реттемелейтін, оның негізгі  конституциялық құқықтарын, құқықтық қорғауын және қауіпсіздігін қамтамасыз ететін жолдары туралы ережелерді табады.

ҚР Конституциясының VII «Соттар  мен әділсоттылық» бөлімінде  сот актілерінің рөлі мен құқықтық күші анықталған және Конституцияда орнатылған әділсоттылық қағидалары барлық соттар үшін жалпы және міндетті болып табылатындығы бекітілген.

Әділсоттылықтың болуы әрқашан  тиімді биліктің және оның легитимділігінің шарты болып табылады. Соған қарамастан,  әділсоттылықты жүзеге асырудың әлеуметтік және саяси маңыздылықтарын ғана емес, сонымен қатар оны кім жасайтынын, нені басшылыққа алатынын ажырату керек [99, 3б.].

Әділсоттылық,  әділсоттылықты  және басқа қызметтерді жүзеге асыруда сот қызметінің тәртібі және ұйымдастырылу құрамы және мазмұнын анықтайтын  ҚР Конституциясында, «ҚР сот жүйесі мен судьяның мәртебесі » туралы Конституциялық заңда, ҚР-ның процессуалдық заңнамасында бекітілген негіз болатын идеялар қағидаларына негізделеді.

Құқық қорғау органдарының ұйымдастырушылық - құқықтық қызметін қарастыратын заң әдебиеттерінде, әділсоттылық қағидалары  Конституцияда бекітілген немесе одан  туындайтын негіз қалаушы  құқықтық  идеялар немесе сот  билігін жүзеге асырушы немесе мемлекеттік  биліктің осы түрін едәуір маңызды жақтарын басқаратын, мемлекеттік органдардың ұйымдастырылуы мен қызметін анықтайтын бастапқы жағдай ретінде қарастырылады.Әділсоттылықтың шегін немесе жеке жақтарын көрсететін әрбір бөлім,әділсоттылықты реттейтін, барлық заңи бұйрықтарға тірек болатын  өзара қатынасы мен сәйкестігі негізінде жүйені құрайтын бастапқы  байланыс[100, 65б.]. Бірақ, сонымен бірге «әділсоттылық – сот билігінің ең маңызды, бірақ жалғыз көрінісі емес» деген пікірлер бар. Сот билігінің ұйымдастырушылық-құқықтық қағидалары жайлы айтқан дұрысырақ болады. Шын мәнінде,  әділсоттылық қағидалары, әділсоттылқтың өзі – бұл құқықтық дауларды шешудегі соттың қызметі болғандықтан,  ең алдымен, сот билігінің функционалды аспектісі ретінде көрініс табады. Ұйымдастырушылық аспект сот жүйесінің негізін құраушы жағдайлардың бастапқысы, әділсоттылық қағидаларының тура мағынасы болып табылмайды [90, 89 б.]. Дегенмен,  қағидалардың бұндай бөлінуі біздің қөзқарасымыз бойынша ресми сипатқа иа, өткені әдебиеттерде тек қана ұйымдастырушылық  (сот құрылысы) және тек қана процессуалдық (сот өндірісі ) қағидалар болмайтындығы түсіндіріледі.Сот билігінің органы ретіндегі сот қызметінің тәртібі мен түрі, оның ұйымдастырылуының белгілі тәртібіне мәжбүрлейді, ал бұл, өз кезегінде, сот қызметінің түрі мен тәртібіне өз ізін қалдырады [79, 23б.; 101, 127б.].