Қазақстан Республикасының сот әділдігін жүзеге асыруындағы бәсекелестік қағидасының қолданылуы (азаматтық істер бойынша)

Сот билігі мемлекеттік қызметтің  ерекше түрі ретінде Осы және өзге мәселелерді, құқықтық дауларды шешу және қарастырумен байланысты тиімді әдістің  бірі болып табылады.

Нақты міндеттердің шешу жолымен  жүзеге асырылатын сот билігінің  қызметі кең.Сот өкiметiнiң ең маңызды  міндеттерінің бiрi -  адам мен  азаматтың бостандықтар мен заңды мүдделерін,құқықтарын қорғауды қамтамасыз ету.

Азаматтар соттарға мемлекеттік  қорғау табу мақсатында жүгінеді. Соған  қарамастан,сот мемлекеттің мүддесі  мен заңның мүддесін ұсынатын мемлекеттік  мекеме екенін ұмытпау керек. Осыған байланысты жиі туындайтын сұрақ,мемлекет пен азамат арасында дау туындаған жағдайда сот мүдделі болмай қала алады ма?Бұндай жағдайларда маңызды мәнге ие болатын  сот әділдігінің конституциялық қағидасы -судьялардың тәуелсіздігі.

Жалған демократиялық  және құқықтық мемлекет қалыптастыру үшiн, адам мен азаматтың заңды  мүдделері, құқықтары  мен бостандықтары, жалпымойындалған құқық,дербес және тәуелсiз  сот билігінің сақталуы мен кепілдігі  болуы керек. Сондықтан сот билігінің тәуелсіз қызметі әрдайым өзекті.

Сот билігінiң басталған  реформаларының өткізілуі және  ары қарай әбден жетiлдiрілуі  сот әдiлдігі қағидасының  жүйелерiн  дамытуға және адам мен азаматтың  бостандықтар және заңды мүдделерiнің  субъетивтік құқықтарын жүзеге асыруға  мүмкіндік жасайды.

Барлық жоғарыда айтылғандар,қорытындысында «Қазақстан Республикасының сот әділдігін жүзеге асыруындағы бәсекелестік қағидасының қолданылуы (азаматтық істер бойынша)» тақырыбын диссертациялық жұмыстың пәні ретінде алуға негіз болды. Тақырыпты таңдау жаңа қоғам мен азаматтық сот ісін жүргізу зерттеулеріне сәйкес келеді.

Тақырыптың өңделу дәрежесі.іс-жүргізу кепілдігінің және жүзеге асыру механизмінің,оны құрайтын элементтердің  терең талдауынсыз бәсекелестік қағидасының өзі ретінде бәсекелестік қағидасының мәселесін әдетте азаматтық сот ісін жүргізудің жалпы жүйесінде қарастырылғаны диссертациялық зерттеуіміздің қиындығы болып табылады. Азаматтық сот ісін жүргізудегі бәсекелестік қағидасының сұрақтары келесідей авторлардың еңбектерінде көрініс тапты: М.Г. Авдюков, А.Т. Боннер, П.П. Гуреев, М.А. Гурвич, П.Ф. Елисейкин, А.Ф. Клейнман, И.М. Пятилетов, В.М. Семенов, В.Ф. Тараненко және тағы басқалар[5–15].Бірақ,осы тақырыпқа байланысты көптеген зерттеулердің барына қарамастан соңғы кезде аталған жұмыстар көп жағдайларда ескіріп қалды және ары қарай зерттеуді талап етеді.Құқықтық демократиялық мемлекет құру шарттарында азаматтық сот ісін жүргізу тән жаңа ойлар алдынғы зерттеулерде жеткілікті дәрежеле көрініс таппады.

Бұдан басқа, таңдалған тақырып  бойынша ары қарай ғылыми зерттеулердiң  теориялық өңдеулерiнің қажеттiлiгi азаматтық iс жүргiзу құқығының саласындағы бүгiнгi деңгейінен ерiксiз көндiредi.

Зерттеудің объектісі болып азаматтық істер бойынша Қазақстан Республикасының соттарымен сот әділдігінің іс жүзінде бәсекелестік қағидасының қолданылуынан туындайтын азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынасы табылады.

Зерттеудің пәні болыпазаматтық сот iстері бойынша бәсекелестік қағидасының Қазақстан Республикасындағы жаңа сот тәжірибесінде қолданылуы, азаматтық сот істері бойынша адвокаттың құқықтық ұйымдастырушылық қызметі,  Қазақстан Республикасыныңқазiргi құқықтық мазмұнын реттейтін  нормалар болып табылады.

Зерттеудің мақсаты  мен міндеттері. Жұмыстың басты мақсаты сот әділдігінің теориялық және тәжірибелік мәселелерін оқыту, сонымен қатар азаматтық сот ісін жүргізудегі бәсекелестік қағидасының түсінігін және мазмұнын, дамуын және олардың жүзеге асырылуын,  сот қызметінің тәжірибесі мен қолданыстағы заңнама жағдайындағы  ғылыми-іс жүргізу ұсыныстарын одан ары жетілдіруді өңдеу болып табылады.

Диссертация авторымен белгіленген  мақсатқа жету үшін келесідей  мәселерді  шешу анықталды:

• Қазақстан Республикасындағы сот әділдігін реттемелеуге жіберетін заңнаманы жетілдірудің объективті тенденцияларын анықтау;
• Азаматтық сот ісін жүргізудегі бәсекелестік қағидасының дамуы мен тарихи қалыптасуын талдай отырып,оның түсінігін және құқықтықұғымын қалыптастыратын нормаларды анықтау;
• Бәсекелстік қағидасының азаматтық сот ісін жүргізудегі басқа қағидалармен өзара қарым-қатынасы мен қызметінің мазмұнын ашу және анықтау;
• Дәлелдеу сатысындағы бәсекелестік қағидасының мазмұнын көрсету;
• Азаматтық істер бойынша соттың әр сатысында бәсекелестік қағидасының жүзеге асырылуының ерекшеліктерін зерттеу;
• Азаматтық іс жүргізудің нормативтік базасын жетілдіруге заңнамада кемшіліктерді тауып,ұсыныстар енгізу,табылған және қаралған мәселелерді шешу үшін теориялық және тәжірибелік ұсыныстар беру.

Зерттеудің методологиялық және әдістемелік негіздері.Диссертациялық зерттеудiң әдiстемелiк негiзi болып   диалектикалық әдiстiң жағдайы, сонымен бiрге кейбiр қазiргi жалпы ғылыми және теориялық талдаудың   үстiрт-логикалық, жүйелiк-құрылымдық, салыстырмалы және заңға сүйенген тағы басқа дербес - ғылыми тарихи әдiстерi табылады.

Зерттеудің теориялық  негізі болып сот билігінің және азаматтық іс жүргізудің құқығы мен оның қағидаларының сұрақтарына байланысты арнайы жұмыстар, құқықтың жалпытеориялық мәселелері бойынша отандық және шетел ғалымдарының еңбектері танылады: Б.Ж. Абдраимова, З.К. Абдуллиной, С.Н. Абрамова,                    М.Г. Авдюкова, С.С. Алексеева, З.Х. Баймолдиной, Ю.Г. Басина, А.Т. Боннера, Е.А. Борисовой, Е.С. Бычковой, Л.А. Ванеевой, Е.В. Васьковского, М.А. Викут, Л.А. Грось,  Р.Е. Гукасяна, М.А. Гурвича, П.П. Гуреева, А.А. Добровольского, П.Ф. Елисейкина, И.А. Жеруолиса, В.М. Жуйкова, И.М. Зайцева, С.З. Зиманова, А.Ф. Клейнмана, А.Ф. Козлова, В.В. Комарова, С.В. Курылева, К.А. Мами,  А.А. Мельникова, В.В. Молчанова, Ю.К. Осипова, Г.Л. Осокиной,                 И.Н. Полякова, И.М. Пятилетова, И.М. Резниченко, И.В. Решетниковой,      В.М. Савицкого, Е.В. Салогубовой, В.М. Семенова, М.К. Сулейменова,        В.Ф. Тараненко, М.К. Треушникова, П.Я. Трубникова, И.Д. Фондаминского, Н.А. Чечиной, Д.М. Чечота, М.С. Шакарян, С.А. Шишкина, В.Н. Щеглова,   К.С. Юдельсона, Л.С. Явича және тағы басқалар [16–78].

Қазақстандық ғалымдардың  арасынан, соттардың іс жүргізушілік қызметінің сұрақтары мен сот  билігінің теориялық аспектілерін,К.Х.Халиков  бірінші болып зерттеген[79–82]. Соттардың жұмыстарын ұйымдастырудағы бөлек мәселелер, сот әділдігін соттармен жүзеге асыруда конституциялық қағидаларды қолдану А.Н.Жаилгановтың «Қазақстан Республикасында сот қызметін құқықтық- ұйымдастырушылық қамтамасыз ету», А.Н.Нысанбаевтың «Қазақстан Республикасында адам құқықтарын соттық қорғау», И.И.Роговтың «Қазақстан Республикасында конституциялық заңдылықтың жағдайы», С.Тыныбековтың «Қазақстан Республикасындағы адвокатура және адвокаттық қызмет», Ш.М.Шариповтың «Судья тәуелсіздігі - сот билігінің демократиялық принципі» және басқа заңгер-ғалымдардың ғылыми еңбектерінде қарастырылған[83–87].

Зерттеу жүргізу барысында автор ҚР Конституциясын,Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындағы сот жүйесі және сот мәртебесі» туралы Конституциялық заңын,ҚР АІЖК-н,ҚР ЖС-ның нормативтік қаулыларын және өзге де нормативті-құқықтық актілерін басшылыққа алды.Зерттеулер өткiзу барысында республика бойынша жалпы сот тәжiрибесiнiң  негiзiндегі шолулар, сонымен бiрге Астана қаласының Алматы аудандық соты қарастырған азаматтық iстердiң зерттеуiнiң нәтижелерi қолданылды.

Зерттеудің ғылыми жаңалығыең алдымен,Қазақстан Республикасындағы  соттардыңазаматтық істер бойынша сот  әдiлеттiлiгін жүзеге асыруындағы бәсекелестік қағидасының теориялық және тәжірибелік мәселелеріншешу болып табылады.

Зерттеуде басты назарды  Қазақстан Республикасындағы сот  әділдігі қағидаларының кейбір мәселелеліріне,заңнаманың ары қарай жетілдірілуіндегі объективтік тенденцияларына,сонымен қатар Қазақстан Республикасындағы сот әділдігінің жүзеге асуына аударылады.

Диссертациялық жұмыста  азаматтық сот iсiн жүргiзудiдегі бәсекелестік қағидасының құрылуы  және дамуы бойынша тарихи саралау жүргізілді.Ғылыми  әдебиеттерді зерттеу және құқықтық нормаларды саралау барысында бәсекелестік қағидасының жаңа түсінігі қалыптасады және оның мазмұнын құрайтын құқықтық нормалар анықталады.

Азаматтық сот ісін жүргізудегі бәсекелестік қағидасын өзге қағидалармен өзара қатынасы мен қызметін зерттеу барысында азаматтық іс жүргізу қағидаларындағы оның жаңа мазмұны мен маңызы айқындалды.

Азаматтық іс жүргізуде дәлелдер және дәлелдеу институты орталық  орынға ие болғандықтан,олардың жұмысында тұңғыш рет дәлелдеу процессіндегі бәсекелестік қағидасының мазмұны көрсетілді.

Отандық әдебиетте тұңғыш рет азаматтық іс жүргізудің әрбір  сатысындағы  бәсекелстік қағидасын  жүзеге асыруындағы ерекшеліктері,  азаматтық іс-жүргізудегі  құқықтық нормалар жан-жақты сараланды.

Диссертациялық жұмыста  ҚР Конституциясының және ҚР АІЖК-нің  азаматтық іс жүргізудегі субъектілерінің  процессуалдық жағдайы мен сот  әділдігінің тиімділігін жоғарылату туралы ұсыныстар тұжырымдалды.

Қорғауға ұсынылған  негізгі тұжырымдар:

1. Сот билігі судьяның және соттың қызметіндегімәртебелілігі және  функционалды-құқықтық аспектілері азаматтық істер бойынша сот әділдігін жүзеге асыруда айқындалады. Қолданбалы жүзеге асыруы нормалары  құықтық нормаларымен және азаматтық сот ісін жүргізудегі сот сатыларының қағидаларымен функционалды құқықтық аспект сипатталады.

2.Ұлттық азаматтық іс жүргізу заңнамасында қолданылатын «бәсекелестік қағидасының» мәні мен мағынасын ашу үшін оның негізін салатын және басқаратын,бекітілген заңнама ретінда анықтауұсынылады,сот және өзге де жеке тұлғалар жағынан (өкілдер,прокуратура,мемлекеттік органдар,жергілікті өзін өзі басқару органдары)іс жүргізудегі көмек көрсетуде рұқсат етілетін іс бойынша дәлелдемелерді  жинау,таныстыру,зерттеу және  баға беру  арқылы азаматтық іс жүргізуде өзінің құқықтық жағын белсенді қорғауарқылы тараптар және іске қатысушы басқа тұлғаларға қарама-қарсы материалдық-құқықтық мүдделерін қорғауға сәйкес,кең көлемді процессуалдық құқықтар және міндеттер жүктеледі.

Бәсекелстік қағидасының  мазмұны болып келесі элементтер танылады (құрайтын компоненттер):

а) қарама-қарсы материалдық-құқықтық мүдделері бар тараптар мен іске қатысушы өзге тұлғалардың болуы;

б) соттық дәлелдеу аясында дауда өзінің құқықтық мүддесін қорғау барысында тараптар мен өзге де тұлғалардың процессуалдық құқықтары мен міндеттері;

в) тұлғалардың заңнан хабарсыздығы және оларда азаматтық сот ісін жүргізудегі тәжірибенің жоқтығы тараптарға және іске қатысушы өзге тұлғаларға соттың (судьяның) өкілеттігі бойынша процессуалдық көмегі бәсекелестік қағидасында олардың белсенділігіне кедергі бола алмаушы еді.

3) азаматтық іс жүргізуде адвокаттық қызметтің ұйымдастырылуын талдап, мамандандырылған заңи көмекті қамтамасыз ету құқығына қажет: біріншіден, омбудсмен қызметі аясының ары қарай кеңеюі жолында тұрғындардың сотта құқықтары мен заңи мүдделерін қорғауда құқықтық көмек көрсету; екіншіден,азаматтық сот ісін жүргізудегі адвокаттардың қызметіндегі құқықтық нормаларды жетілдіруді реттеу. Нақтырақ айтсақ: а) ҚР -ның «Адвокаттық қызмет туралы» заңының 6бабының 1 тармағына келесі мазмұндағы өзгерістер енгізу:«1.Келесі категориядағы азаматтар үшін адвокаттар мамандандырылған тегін заңи көмек көрсетуге міндетті: ...»; б)адвокаттармен көрсетілетін заңи көмекке ақы төлеуді жетілдіру және соттағы өкілдікке байланысты мемлекеттік бюджеттің есебінен шығындардың орнын толтыру.

4) Азаматтық істер бойынша адвокаттардың міндетті қатысуын енгізу жолындағы барлық мүдделі тұлғаларға тиімдірек қылып,сот билігінің құқықтық механизімін жетілдірілуін реттеу.

5) Зерттеу қорытындысы бойынша дәлелдеу сатысындағы бәсекелестік қағидасының мағынасына осы процесстегі соттың рөлін арттыратын тәртіп енгізу керек. Іс жүргізу қызметіндегі тараптардың және іске қатысушы өзге тұлғалардың осы бағыттағы уәждемелік амалы,азаматтық істер бойынша сот ісін жүргізуде тез және дұрыс шешім шығаруға мүмкіндік береді,сонымен қатар тараптардың процессуалдық міндеттерін орындамауы ең алдымен оның заңмен қорғалатын жеке  мүдделеріне қысым жасауымен функционалды байланысты болуы керек.

6.1 Соттың аппеляциялық сатысында, бәсекелестік қағидасы және тараптар мен іске қатысушы өзге де тұлғалардың белсенділігін жоғары деңгейде жүзеге асыруға жету, істің нақты мән-жайы бойынша қайта қарау кезінде сот қорғауына құқығын жүзеге асыруға кепілдікті қамтамасыз ету, әділсоттылықтың дұрыстылығын тез жүзеге асыру және сот қателіктеріне жол бермеу және дұрыстылықты қамтамасыз ету үшін,келесілер қажетқажет: Біріншіден, ҚР АІЖК-нің 340 бабының 2 тармағының мазмұнына келесі толықтырулар енгізу: «Істі мән-жайы бойынша қарастыруға дейін, қарсылықтар мен қосымша құжаттар іске қатысушы тұлғалардың саны бойынша көшірмелермен берілуі тиіс». Бұл, іске қатысушы өзге тұлғаларға дәлелдерменуақытылы танысуға, білдірілген қарсылықтарды және оларды даулауға  дайындалуға мүмкіндік береді. Екіншіден, ҚР АІЖК-нің 356 бабының 2 тармағына реплика құқығын мақсатты заңи бекіту. Аппеляциялық арыз, қарсылық бойынша істі қарауда тараптарға және іске қатысушы өзге тұлғаларға өзге тұлғалардың берген түсініктемелеріне сәйкес екінші рет сөз сөйлеу мүмкіндігі беріледі. Соған орай істі аппеляциялық сатыда сотпен нақты мән-жайы бойынша қарастыруға байланысты жаңадан (қосымша) пікір айтуға мүмкіндік беру қамтамасыз етіледі. Үшіншіден, істі қайта қарауға жіберу мен болдырмаунегізін   шектеуді алдын-ала заңи ескеру қажет. ҚР-ның АІЖК-нің 358 бабының 4 тармақшасына келесідей өзгерістер мен толықтырулар енгізу ұсынылады: «4) шешімді жою және қолданыстағы кодекстің 364 бабында қарастырылған процессуалдық және материалдық құқықтық нормаларды бұзуды орнату жағдайында , сонымен қатар егер сот талқылау қажет ететін толықтырулар енгізу ҚР-ның АІЖК-нің 366 б-ның 1-тармақшасында көрсетілген негіздерден басқа жағдайда, соттың бірінші сатысында болған аппеляциялық сатыда дербес жаңа шешімді шығара алмаса, істі бірінші сатыдағы соттың қайта қарауына  жіберу. Бұндай жағдайбар іс бойынша жаңа шешім шығаруға және қосымша дәлелдемелерді ұсынуға, сонымен қатар істі бірінші сатыдағы соттың қайта қарауына жібермей аппеляциялық сатыдағы сотқа құқық беру арқылы істің мән-жайы бойынша дұрыс және тез шешілуіне кепілдік береді. Азаматтық сот ісін жүргізудегі мәселелерді шешуге бағытталған аппеляциялық іс жүргізудің мақсатына жетуі, осындай нормалардың реттелуін қамтамасыз етеді.