Дәлелдеу процессі

Алайда әдебиетте ішкі сенім бағалаудың нәтижесі ретінде түсіндіріледі. Мәселен, М.С. Строгович былай деп жазады: «Қазылық жасайтын ішкі сенім судьяларда істің барлық мән-жайын, іс бойынша жиналған барлық дәлелдемелерді жан-жақты және мұқият зерттеудің нәтижесінде қалыптасады. Сенім объективті фактілер мен істің мән-жайында негізделуі тиіс және ойына келгенін істеу, негізсіздік ешбір жағдайда мүмкін емес. Барлық дәлелдемелер жан-жақты тексеріліп, барлық күмәнді, сенімсіз, кездейсоқ дәлелдемелер ысырылып тасталған уақытта судьяның сенімі қалыптасады және сот расталған, күдік тудырамайтын және дұрыс дәлелдемелерге тоқтайды»[39]. Басқаша айтсақ, М.С. Строговичтің пікір бойынша ішкі сенім – дәлелдемелерді бағалаудың нәтижесі. Бірақ, егер бұл нәтиже болатын болса, онда ішкі сенім белгілі бір іс танылып отырған адамның кінәлілігіне  немесе кінәсіздігіне тұрақты сенім түрінде көрінуге тиіс. Мұндай тұжырым дәлелдеме ішкі  бойынша бағалатындығы туралы заңның ережесімен сәйкес келмейді, яғни дәлелдемелерді бағалау процесінің өзі ішкі сенім арқылы жүзеге асырылады. Бірақ мұндай жағдайда, бұрын біз атйып өткеніміздей, ішкі сенім нақты қылмыстық істен тысқары жатқан шындық, жалпы адамзаттық принциптерге негізделген бағалау өлшемдері жүйесінің өзгеше бір түрі. Аяқталмаған бағалау қызыметінің нәтижесі болса ол, әрине, ішкі сенім емес адамның қылмыс жасаудағы кінәлілігі немесе кінәсіздігі болып шығады.

Дәлелдемелерді бағалау нәтижесінде сот сенімі мынадай талаптарға жауап беруі тиіс:

• сенім сотқа зерттелген дәлелдемелерге ғана құрылады;
• сенім дәлелдемелер логикасына қайшы келмеуге тиіс;
• сенімді интуициямен теңестіруге болмайды;
• судьялар сенімінің заңға негізделуі және іс жүргізу сипатында болуға тиіс;
• судьялардың дұрыс сенімінің қалыптасуы – дәлелдемелерді олардың жиынтылығында толық, объективті және жан-жақты қараудың нәтижесінде ғана мүмкін болады;
• судьялардың сенімінің қалыптасуына интеллектуалдық, эиоционалдық және психологиялық сипаттағы факторлар ықпал етеді.

Сонымен, ішкі сенім дәлелдемелерді бағалаудың әдісі ретінде көрінеді және әрбір нақты іс бойынша шындыққа қол жеткізу жолдарын таңдауда белгілі бір еркіндікті көздейді[40].

Ішкі сенім теориясын қалыптасыруға Ом, Беркли, Кант сияқты философтардың идеалистік көзқарастары ықпал етті. Мұндай ықпал етудің кері әсері мынадан көрінеді: судьялардың ішкі сенімін процессуалистер дәлелдемелерді қараудың нәтижесіндегі әсермен теңдестірді. ХІХ ғасырдағы қылмыстық процестің жай-күйін талдай келіп, зерттеушілер бұл кезеңдегі ішкі сенімнің іс жүзінде судьялардың дұрыс шешім алғандығы туралы субъективті сенімімен сипатталатынын атап өтеді.

Дәлелдемелерді бағалау кезінде ішкі сенімнің мәнін түсінуге деген осындай көзқарас қылмыстық процесте объективті емес, тек салыстырмалы шындыққа ғана қол жеткізудің көптеген негіздемелерінің бірі ретінде қабылданды.

 

3 ДӘЛЕЛДЕУ ПРОЦЕСІНДЕ  ҒЫЛЫМИ - ТЕХНИКАЛЫҚ ҚҰРАЛДАРДЫ ПАЙДАЛАНУ

 

Ғылым мен техниканың дамуы өмірдің барлық салалары мен адам қызметіне, оның ішінде қылмыстық сот ісін жүргізуде өзінің оң ықпалын тигізуде. Сонымен бірге А. Эксархопуло атап өткеніндей, «оң тенденция белгілі бір қиыншылықтарға кездесуде, оған, атап айтқанда, ғылыми-техникалық құралдарды құқытық регламенттерде қылмысқа қарсы күресте іс жүзінде қолданудан едәуір кейіндеп қалғаны да жатады»[41].

Әңгіме тақырыбына қатысты заңның осы заманғы жай-күйі мұндай пайымдаудың дұрыстығына көз жеткізеді, дегенмен бір қарағанда мұндай нормалардың мол болуы мазмұнының байлығын байқатса керек.

Мәселен, ҚІЖК дәлелдеуде ғылыми-техникалық құралдарды қолдануды төмендегідей сипатта регламенттейді:

• кино, фотоматериалдар, видео, дыбыс-бейне жазбалар;
• материалдық объектіде арнайы құралдар мен тыңдалған әңгімелердің фонограммалары (үн таспасы) дәлелдемелер ретінде танылады;
• іс үшін елеулі маңызы бар мән-жайларды анықтау қажет болған жағдайларда (ғылыми, техникалық немесе басқа да опциалдық таным қажет болса) сараптама тағайындалады;
• тергеу іс-қимылын жүргізу кезінде немесе сот талқылауы уақытында маман шақырылуы мүмкін, ол өзінің арнайы білімі мен дағдыларын пайдалана отырып, дәлелдемелерді табуға, бекітуге және алып қоюға байланысты мән-жайларға уәкілетті адамдардың назарын аударады, өзі орындайтын іс-қимылдар жөнінде түсінік береді. Бұл орайда маман ретінде анықтау органдарының жедел-техникалық бөлімшелерінің мамандары көмекке келеді;
• кино – сурет, видео-аудио жазбалар жолымен алынған іс жүзіндегі деректер дәлелдеме ретінде танылады, бұл орайда осы деректердің дұрыстығы белгіленген тәртіппен тексеріледі;
• телефонмен сөйлесуді және өзге де әңгімелесуді тыңдаудың ерекше процессуалдық тәртібі көзделеді;
• орындалуы үшін ғылыми-техникалық құралдар пайдаланылған фотонегативтер мен суреттерді, киноленталарды, диопозитивтерді, жауап алудың фонограммасын және т.б. тергеу ісі хаттамасына тіркеу тәртібі;
• жауап алу кезінде үн жазуды пайдалану тәртібі;
• тергеу сараптамасы оқиға болған орынды қарауды жүргізген кезде өлшейді, суретке түсіруді, киноға түсіруді және т.б. шараларды өткізу.

Дәлелдеу процесінде ғылыми-техникалық құралдарды пайдаланудың қоытындылығына тәртібі ҚІЖК-нің 129-бабында тұжырымдалған.

Қылмыстық процесте ғылыми-техникалық құралдарды пайдалануды реттейтін жекелеген ережелер қылмыстық іс жүргізу құқығының өзге де көздерінде бар.

«Жедел-іздестіру қызыметі туралы» Заң жедел-іздестіру қызметінің субъектілерінің міндеттерін негізге ала отырып, анықтау жүргізу мақсатында ғана емес, сонымен бірге өзге де ерекшелігі бар мақсаттарда ғылыми-техникалық құралдарды қолданудың регламентін белгілейді. Дәлелдеуге байланысты қызметке қатысты айтатын болсақ, жоғарыда аталған заң мынадай тәртіп белігілейд:

• жедел - іздестіру қызметін жүзеге асыратын органдара қажетті ғылыми –техникалық немесе өзге де арнаулы таным білімі бар лауазымды адам мамандардың көмегін пайдалануға  құқылы (8 бап, «ө» тармағы);
• дәлелдеу мақсатында жалпы және арнайы іс шаралар қолданылуы мүмкін:
• арнаулы техникалық құралдарды қолдану (11-бап 2 бөлік); ө) почта, телеграф байланысы арналарында сыртқы белгілері бойынша жедел  - іздестіру;
• телефонмен және өзге де сөйлесулерді тыңдау; байланыстың техникалық арналарынан, компьютерлік жүйелерінен және өзге техникалық құралдардан хабарламаларды алып тастау;
• арнаулы техникалық құралдарды (дыбыс-бейне жазбаларды, кино-сурет түсірілімдерін және басқа техникалық құралдарды) пайдалана отырып байқау (11–баптың 3 бөлігі, 12-баптың 2 бөлігі);

- жедел – іздестіру қызметінің  субъектілері болып табылатын  органдар міндеттерін шешу мақсатында  байланыс кәсіпорындарының телефон  коммуникациялары мен байланыстың  почта арналарын пайдалануға  байланысты арнайы жедел іздестіру  іс шараларын іске асыруды техникалық тұрғыдан Қазақстан Республикасы ұлттық қауіпсіздік органдары жүзеге асырады (12-баптың 12 бөлігі).

Жоғарыда аталған заңның 14-бабының мағынасынан туындайтыны сияқты техникалық құралдарды пайдалану арқылы жедел-іздестіру іс шараларын жүзе асыру нәтижесінде алынған материалдар оларды қылмыстық іс жүргізу заңдарына сәйкес тексергеннен кейін қылмыстық істер бойынша дәлелдемелер ретінде пайдалануы мүмкін. Сонымен, ғылыми техникалық құралдарды пайдалануға осы заманғы заңда төмендегі бағыттар бойынша нұсқамалар бар, олар:

а) дәлелдемелік ақпаратты ерекшелігі бар материалдық құралдар белгілеу мақсатында ғылыми-техникалық құралдарды тікелей қолдану, бұл орайда ақпаратты сақтаушы материалдық (техникалық) құралдың өзі заттай айғақтардың категориясына көшеді;

ә) жария және жария емес ақпаратты жинау мақсатында ғылыми-техникалық құралдарды қолдану, бұл орайда кейін белгіленген процессуалдық нысан беруді талап ететін ақпарат дәлелдемелік сипатта пайдаланылуы мүмкін;

б) ғылыми-техникалық құралдарды қолдану негізінде дәлелдемелердің дербес түрлерін қалыптастыру (мәселен, күрделі сот сараптамаларын жүргізу);

в) дәлелдемелерді жинауға арналған құрал ретінде ғылыми техникалық құралдарды пайдалану;

г) қылмыстық сот ісін жүргізу мақсаттарынан тыс ғылыми техникалық құралдарды қолдану арқылы алған ақпаратты дәлелдемелік сипатта пайдалану (материалдық өндіріс, банк операциялары, шаруашылық басқару және тағы басқа да салаларда қалыптасатын статистикалық, лперативтік және өзге де ақпаратты талап ету).

Қылмыстық процесті жүргізуді дәлелдеу мақсатында ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану КІЖК-нің 129-бабында белгіленген талаптарға жауап беруі тиіс, олар:

• заңда тікелей көзделуі немесе оның нормалары мен принциптеріне қарама-қайшы болмауы;
• адамдар мен қоршаған орта үшін ғылыми-техникалық құралдарды пайдаланудың қауіпсіздігі;
• қолданылатын құралдардың ғылыми қисындылығы және техникалық сенімділігі;
• ғылыми-техникалық құралдың құқықтық тұрғыдан қорғалуы (патентінің болуы, субъектілерге осы құралдарды пайдалану құқығының берілуі және т.т.).

Тексерілмеген, пайдалануға рұқсат етілмеген ғылыми-техникалық құралдарды не сынақ бағдарламасынан өтпеген тәжірибелік үлгілерді қолдануға болмайды. Егер ғылыми-техникалық құралдарды қолдану жөнінде қажетті ғылыми негізделген кепілдеме болмаса, онда алынған нәтижелер дұрыс емес болуы мүмкін, мұның өзі оларды дәлелдемелер жүйесінен шығарып тастайды деген сөз. Ғылыми – техникалық құралдардың құқықтық тұрғыдан қорғалуы, біріншіден, осы құралдарды қолдану саласындағы белгілі бір шектеулерден, екіншіден, дәлелдеу мақсатында нақты құралды жалпы пайданланудың заңдылығы мен байланысты болуы мүмкін.

Ғылыми-техникалық құралдырдың нақты түрлерінің ерекшеліктеріне қарамастан оларды қолданудың процессуалдық көзқарас тұрғысынан маңызы бар ортақ шарттары бар. Мұндай процессуалдық маңызы бар шарттар біздің көзқарасымызша мыналар болып табылады:

• нақты ғылыми-техникалық құралды қолдану туралы уәкілетті адам шешімінің негізділігі және себептілігі;
• маманның іс-қимылын процессуалдық іс жүргізуге тарту арқылы құралды қолданудың іс жүзіндегі орындылығы мен өзін ақтайтындығы;
• ғылыми-техникалық құралдарды қодануға рұқсат берілетін процессуалдық (тергеу мен сот) іс-қимылдар тізбесін номативтік тұрғыдан бекіту  (мәселен, соттық-медициналық куәландыруды жүргізу кезінде бейне жазбаға түсіру және басқалары бізге орынсыз болып көрінеді);
• ғылыми-техникалық құралдарды қолдану фактісін белгілеу (процессуалдық бекіту) тәртібін регламенттеу;
• ғылыми-техникалық құралдарды пайдалану арқылы алынған материалдардың дұрыстығы мен түпнұсқалылығын тексерудің процессуалдық тәртібі.

 Ғылыми-техникалық құралдарды  қолдану үшін жалпыға мәлім  іске жіберілетіндігі өлшемдермен  қатар таңдап алынған құралдың  шешілетін міндеттерге сәйкес  келуініңде маңызы бар.

Ғылыми-техникалық құралдарды қолданудың процессуалдық кепілдіктер жүйесі заңдылықтың сақталуын қамтамасыз етуге тиіс, мұның өзі құқықтық қатынастарға қатысушылардың құқықтары мен заңды мүддесіне қысым жасауға жол берілмейтіндігін білдіреді. Мұндай санкциялар, мәселен, телефон арқылы сөйлесуді және өзге де әңгімелерді тыңдаған кезде көзделеді.

Әдебиетте мынадай пікір бар, егер таным әдісі нағыз ғылыми сипатта болса, онда дәлелдеу мақсатында оны қолдану үшін заңда шекткулер болмайды. Тікелей тыйым салу заңда шынында жоқ, бірақ бұл тыйым салу заңдылықты сақтау принципінен туындайды. Осы көзқарас тұрғысынан алғанда А.Эксархопуло әділетті түрде былай деп атап өтеді: «заңсыздық ретінде шынайы ғылыми әдіске қылмыстық сот ісін жүргізуде жол берілмейтін мысалдарды жеткілікті мөлшерде келтіруге болады (мәселен, адамның ішкі органдарынан ізделетін объектілерді табу үшін жеке басын тінту кезінде рентгенді пайдалануды заңды деп есептеуге болмайды, ал бірақ ғылыми көзқарас тұрғысынан бұл өзін-өзі толық ақтайды және аурудың себептерін анықтау үшін медицинада оған жол беріледі»1. Заңдардың түрлі салаларында белгіленген тұлға құқықтары жүйесінен уәкілетті адамның дәлелдеу мақсатында ғылыми-техникалық құралдарды қолдану құқығының артықшылығы болуы тиісті. Және осы мәселелердегі басымдық қылмыстық іс жүргізу заңдарында бекітілуге тиіс.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Сөйтіп, дипломдық жұмыста жоспарланған сұрақтарды қылмыстық іс жүргізу заңнамасы мен ғылыми көзқарас тұрғысында қарастыру нәтижесінде айтарлықтай қорытынды жасауға тәмәмдап қалдық.

Қылмыстық процессуладық қызмет ретінде дәлелдеудің мақсаты объективтік шындыққа қол жеткізу болып табылады. Объективтік шындыққа қол жеткізу танымның жалпы және жеке әдістерін қолдануға негізделген. Жалпы әдістердің негізіне логикалық заңдар жатады, бұл қатысты емес заңдар барлық және қарама-қайшы нәрселерді алып тастайды. Іс бойынша мәні бір фактілермен мән-жайларды табудың, бекітудің, зерттеудің және анықтаудың әдістеріннен көрінетін танымның жеке әдістері өзінің мынадай түрлерімен ерешеленеді:

• негізінен танылуы қажет тақырыптың сыртқы белгілерін анықтауға есептелген бақылау мен сипаттаудың тәжірибелік әдістері;
• суретке түсіру, киноға түсіру, видео жазба және т.б. арқылы арнайы химиялық-технологиялық құралдарды пайдалануға байланысты жасалған қылмыстық әрекеттің материалдық белгілерін және сыртқы жәй-күйін табу мен тіркеудің ғылыми-техникалық әдістері;
• зерттеу объектісінің сандық сипатын алу үшін арнайы құрылғылардың немесе оларды қолданбастан өлшеу мен есептеудің математикалық әдістері;
• іс бойынша дәлелдеу материалдарының сапасы мен маңызын анықтау үшін қолданылатын ақпаратты (талдау, жинақтау, теңдестіру) өңдеудің логикалық әдістері;
• сот-медициналық кибернетикалық, графикалық, психологиялық және өзге де ғылыми құралдар көмегімен жүзеге асырылатын модельдердің, өңдеудің және қайта құрудың әдістері;
• белгілі бір материалдық объектілердің және олардың бейнеленуінің ұқсастық туралы мәселені шешу үшін жүргізілетін криминалистік теңдестіру әдістері;
• қылмыстық істің белгілі бір мән-жайдың деректерін тәжірибе жолымен алуға мүмкіндік беретін эксперименталдық әдістер.