Қазақстан Республикасындағы қылмысқа қарсы күрес тиімділігінің теориялық негіздері

Әділдік принципі құрамына қосылатын заңдылық, заң алдында 
теңдігі, кінәлілігі үшін   жауапкершілігі, адамгершілік,  жеке даралық    және     жіктелу принциптерін, жаза мөлшерін және түрін анықтау үшін заң шығарушы, сондай-ақ  сот   қылмыс   жасаған   тұлғаға   жаза қолданғанда басшылыққа алғаны міндетті.

Заң шығарушы норма қолдануын  органға әрекет етуі үшін   үлкен  немесе аздаған кеңістік   ұсынады, осындай   жолмен барлық  деңгейде құқықтық ереже мақсатына жетуге тиіс. Егер норма қабылдаушы орган  өзінің жұмысына немқұрайды қараса, ереже  қолданушы жағдай мағынасына мән бермесе онда оның шешімі заңсыз және әділсіз болады.

Әділ жазаның жүзеге асырылу шарты судьяның кәсіптілігі, сатылмайтындығы, адал ниеттігі, оның адамгершілігі.

Жаза жеке даралығы бойынша  бір қатар жұмыстарды зерттеу  қылмыстық құқық заңы жаза тағайындауды реттеуші, қылмыстық құқық санаты жүйесінде жаза орнын анықтауға мүмкіндік береді және қылмыстық   құқық   принциптері   негізінде  сот қызметінде нақты тұлғаға нақты жаза түрі мен мөлшерін тағайындауды жалпы негіздерге сәйкес дәл анықтауға  мүмкіндік беретінін көрсетіп отыр.

Жаза тағайындаудың  жалпы бастамасы бұл құқықтық мемлекетте демократиялық түрде  жүзеге асатын қылмыстық саясатта әділдік, адамгершілік туралы ұсыныстарды, идеялардың пайда болуын, критерилерді қоғамдық мүддеге сәйкес ережелерді қолдану шегін алдын ала анықтаушы басты идея.

Көріп  отырғанымыздай,  жаза  тағайындаудың  жалпы  негізі бастаманы толықтырушы принциптерді және басқада ережелерді қамтымайды. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде арнайы принциптерді көрсететін баптар жоқ.

Сондықтан жаза бұл бәрінен  бұрын жазаның жасалған  қылмыс ауырлығына сәйкестігі. Әділ жазаға жету жолы қылмыс  ауырлығына әсер етуші  барлық жағдайдың жан жақты толық  есепке алу арқылы іске асырылады.

Әділ жаза бұл бәрінен  бұрын жазаның жасалған қылмыс ауырлығына сәйкестігі. Әділ жазаға жету жолы қылмыс ауырлығына әсер етуші барлық жағдайдың жан жақты толық есепке алу арқылы іске асырылады.

Соттың әділ үкім шығаруына  қылмыстың барлық жағдайы жүйесі тек тұтас есепке алынуы мүмкіндік  береді, мұндай мәселенің алдын ала дұрыс шешілуі, қылмыстың ауырлығына қарай оларды топтастыруды дұрыс жүргізу, әрбір қылмыстың жеке түрі үшін әділ санкцияны анықтау.

Сотқа тікелей байланысты әрбір нақты жағдай бойынша екі  мәселе шешілуі тиіс. 1. қылмыс ауырлығын анықтау, 2. әділ жаза тағайындау. Екінші мәселенің табысты шешілуі, бірінші мәселе дұрыс шешілген жағдайда ғана болатындығы түсінікті. Сондықтан қылмыстық құқықтың нақты қылмыстың қоғамға қауіптігі, оның осындай  санатын өте толық қарау керек.

 Заң нормасы  бабы диспозициясында аталған, бәрінен бұрын қылмыстың құрам жиынтығына айналушы барлық белгілер нақты қылмыстың қоғамға қауіптік деңгейі мен мәніне әсер етеді. Егер біз қылмыстың қоғамға қауіптігіне әсер етуші жағдайдың иерархиялығын анықтауға ұмтылсақ, онда келесі қорытындыға келеміз.

Басты фактор, қылмыстың  қоғамға қауіптік деңгейі мен  мәніне әсер етуші қылмыстық ниет болып табылады. Бұл туралы заң  тәжірибесінен білеміз. Мысалы, Қазақстан Республикасының  Қылмыстық кодексінің 32-бабында айтылған әрекет осы Кодекстің Ерекше бөлімінде қарастыырылған, яғни мемлекеттік, қоғамдық немесе жеке мүддені  қорғауда қажетті қорғану шегінен аспаған, осы әрекет қылмыс болып саналмайды. Екінші факторлар мәні бойынша (ниеттен басқа) қылмыстың ауырлығына әсер етуші кінә қатысады, яғни жасалған қауіпті әрекетке және оның зардабына, адамның психикалық қатынасы. Абайсыз-дыққа қарағанда барлық жағдайда қасақана қылмыс қатал жазаланады.

Кінәлінің жеке басында  қылмыстың ауырлығына өз үлесін қосады. Олар жасалған әрекетке қылмыс ауырлығын анықтауда, оның ауырлығына әсер етуші фактордың бірі ретінде қатысады. Қылмыстық құқық саласы теоретиктері жеке басқа қатысты рецедивистерге, олардың қоғамға қауіптілігіне сәйкес күшейтілген жаза қолдануды ұсынады.

Әділдік принципі аспектісінде ешкім жасаған бір қылмыс үшін екі рет қылмыстық жауапкершілікке тартылмайды, қылмыскер жасалған қылмыстық әрекеті үшін жазаға  тартылуы тиіс, бұрынғы озбырлық қылмысы үшін жаза тартқан, қайтадан жасаған қылмысы үшін қылмыскерді мемлекет қатал жазаға тартуы тиіс.

Қылмыскерге қолданылатын қылмыстық құқық мәніндегі шаралар  әділ болуы, яғни кінәлінің жеке басына, деңгейі мен мәніне сәйкес болуы  тиіс.

Қылмысты қайталау (рецидив) институттары рөлі қылмыстық құқықта  қатал жаза тағайындауға әсер етеді, авторлардың есебі бойынша, соңғы жазаның мақсаты мен мәнін толық талдап барып, оны тағайындау барысында бұрынғы сотталғандығын есепке алып дәлелді және заңды екендігі туралы айтуға болады.  Бұдан тысқары ұқсас құқық бұзушылық үшін теңдей жауапкершілікке тарту және ұйғару құқық бұзушылық үшін теңдей жауапкершілікке тарту және ұйғару заң алдындағы  теңдік принципін бұзушылық болып табылады.

Жазаны ауырлататын  және жеңілдететін жағдайлар әділ үкім шығаруда өте маңызды, кінәсін мойындап келуі және қылмысты ашуда толық мүмкіндік көмек беруі - өзіндік жеңілдететін жағдай, әділ шешім қабылдауда есепке алынуы тиіс.

Қылмыстық Кодекстің  Ерекше бөлімінің жекелеген  баптарының талдаулары онда балама  және біршама  айқын санкциялар саны көп екендігін  көрсетеді. Бұл ретте әрбір нақты жағдайда әділ жаза тағайындауда, оны тағайындаушы судьяның субъективтік пікірі үлкен рөль атқарады. Қылмыстық құқық санкциясында қарастырылған жаза мөлшері мен түрінің әділдік белгілерін мүмкіндігінше заң деңгейіде айқындау қажет, бұл өз кезегінде әділдік жаза тағайындауда сот қызметінің жұмысын жеңілдетуге мүмкіндік береді.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

 

1. Нурсултан Назарбаев: Законопослушание и правопорядок основ нашей стабильности. /Казахстанская правда 25.02.2010 г.
2. Нурсултан Назарбаев: Законопослушание и правопорядок основ нашей стабильности. /Қазахстанская правда 30.03.2002 г. Нуртаев Р.Т. Основные направления реализации эффективной уголовно-правовой политики современного Казахстана в контексте концепции правовой политики. // Государство и право.- Алматы, 2007 , № .-С. 47-56.
3. Общая теория государства и права. Академический курс в 2-х томах // под ред. проф. М. Н. Марченко. Том-    2.Теория права.-М.:Зерцало, 1998. –с.215.                                                                                                                                                                                     
4. Пашков А. С., Чечов Д. М. Эффективность правового регулирования и методы ее выявления. /Советское государство и право - М., 1965, №8. - С.3.
5. Спиридонов Л.И. Социология уголовного права. –М., 1986. С. 119-220.
6. Проблемы эффективности работы управленческих органов. -М., 1973 -С.44.
7. Пашков А.С., Явич Л.С., Спиридонов Л.И. Эффективность действия правовых норм. – ЛГУ, 1977. -С. 34-35.  
8. Игнатьев А.А. Уголовно-исполнительное право. –Москва: Новый Юрист, 1997. -304с.
9. Коган В. М. Уровни анализа эффективности уголовно-правовых норм. // Вопросы борьбы с преступностью. -М., 1972 вып. 30. - С. 53.
10. Афиногенов Ю. А. Проблемы социологии права.- В кн. Правовая реформа и актуальные вопросы борьбы с преступностью. -Владивосток, 1994. –С.107-109.
11. Ашитов З.О. О субъекте коррупционных преступлении.- В кн. Актуальные проблемы борьбы с коррупционной преступностью. – Алматы, 2003. -С.12-13.
12. Сонда, -С. 13.
13. Бородин С.В. Борьба с преступностью: теоритическая модель комплексной программы.- М.: Наука, 1990.- С. 10-12. 
14. Концепция правовой политики Республики Казахстан. /Казахстанская правда, 24 августа 2009 г.
15. Курс уголовного права. Общая часть. Том 2. Учение о наказании. Учебник для вузов. – М.: Изд-во ЗЕРЦАЛО, 1999. – С.3-5.
16. Сонда ,С. 5.
17. Фойницкий И.Я. Учение о наказании в связи с тюрьмоведением. – М., 2000. –С. 56-57.
18. Аталған еңбекте, С. 56-57.
19. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. – М.: БЕК, 1998. – С. 359-361.
20. Джекебаев У.С. Основные принципы уголовного права Республики Казахстан. – Алматы, 2001 – 54 с.
21. Кузнецова Н.Ф. Аталған еңбекте. С. 17-18.
22. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекций. – М.: БЕК, 1998. – С. 59-60.
23. Каиржанов Е. Уголовное право (общая часть) -Алматы, 2003. –С. 191-192.
24. Уголовное право России. Учебник для вузов. Том 1. Общая часть.-М.:Норма, 1999. -С.377.
25. Курс советского уголовного права. Часть общая. Т 2 –ЛГУ, 1970. -С.201.
26. Гальперин И.М. Наказание: социальные функции, практика применения: -М.: Юр.лит, 1986. - С.152.
27. Гальперин И.М. Аталған еңбекте. С. 154-156.
28. Глинский Я. Криминология. Курс лекции. -СПб: Питер, 2002. - С. 319-324.
29. Роджерс Р. Исследование новых видов наказания в исправительной системе США. – В кн. Криминологические исследования в мире. -М., 1995 – С.141-143.
30. Гета М.Ф.  Гуманизация уголовной политики Республики Казахстан. –Алматы, 2004. – С.109.
31. Гета М.Ф. Аталған еңбекте. –С. 110-111
32. Бушуев И.А. Исправительные работы. –М.: Юридическая литература, 1968. -С.48-57.
33. Уголовное право. Общая часть. -М.: Юрид. лит., 1997. – С. 326-327.
34. Наумов А.В. Российское уголовное право. Общая часть. Курс лекции. -М., 1996. –С.374-375.
35. Әпенов С.М. Қылмыстық атқару құқығы. Оқулық құрал. –Алматы: Қаз МЗА, 2001. –68-71бб.
36. Лунеев В.В. Преступность XX века: мировые, региональные и российские тенденции. - М., 2005. - С.799-802.
37. Уголовный кодекс Республики Казахстан, с постатейными материалами. - Алматы, 2005. -С. 60-74.
38. Милюков С.Ф. Российское уголовное законодательство: опыт критического анализа. –СПб., 2000. –С. 208-211.
39. Чукмаитов Д.С. Теоретические основы системы исполнения наказаний (лишение свободы и других видов) по законодательству Республики Казахстан. Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юрид. наук. - Алматы, 2000. -С.26.
40. Милюков С.Ф. Аталған еңбекте. С.96.
41. Философия уголовного права. –СПб.: Юридический центр, 2004-С.109-110.
42. Стручков Н.А. Проблемы советской уголовной политики. -Владивосток, 1985. – С. 93-94.
43. Алматы қалалық сотының материалдарынан
44. Сборник Постановлений Пленума Верховного Суда РК. -Алматы, 1999. -С.115.
45. Бентам И. Введение в основание нравственности и законодатель-ства. -М., 1998. -С.221.
46. Чукмаитов Д.С. Гуманизация уголовной политики в сфере исполнения наказания. –Костанай, 2005. -С.180-181.