Қазақстан Республикасындағы қылмысқа қарсы күрес тиімділігінің теориялық негіздері

 Міндетті қосымша  шара ретіндегі мүлікті тәркілеу  заңмен аса ауыр мән-жайлардағы  тонау, асау ауыр мән-жайлардағы  қарақшылық, қолдан ақша немесе бағалы қағаздарды жасау немесе сату секілді қылмысы құрамдарымен көзделген.

Егер міндетті деп  көрсетілген жағдайларда тәркілеуді қолданбауға тек ерекше жағдайларда  ғана жол беріледі.

Заң тәркілеудің екі  түрін ажыратады:

1. сотталғанның меншігі болып табылатын немесе ортақ меншіктегі үлесі болып табылатын барлық мүлікті тәркілеу;
2. сол мүліктің бөлігін тәркілеу.

Барлық мүлікті тәркілеу кезінде меншік иессіне тиесілі  барлық меншігі және оның ортақ меншіктегі үлесі тәркіленеді. Сотталғанның онымен бірге тұратын туыстарына тиесілі мүлік, сонымен қатар өзге тұлғаларға тиесілі ортақ меншіктегі үлестері тәркілене алмайды.

Қылмыстық жаза  ретіндегі  мүлікті тәркілеуді арнайы тәркілеуден  ажырата білу керек. Аранйы тәркілеу дегеніміз дербес жаза түрі болмайды оның мәні, сотталғаннан өтеусіз қылмыс құралдары ролін атқарған заттарды алып қою (мысалы, көмегімен қолдан жасау жүзеге асрылғанжазу машинкасы); қылмыс іздерін бойында қалдырған заттар (мысалы, құрбан қаны бар киім).

Қылмыстық іс жүргізу кодексіне сәйкес сотталғандардан мемлекет табысына айналдыра отырып тек қана қылмыс заттары немесе айналымнына алынған немемсе шектелген заттар ғана емес, сонымен қатар қылмыстық жолмен табылған ақшалар мен құндылықтар да алынып қойыла алады Сотталғанға тиесілі көлік құралдарын тәркілеу орын алады егер олар қылмыс құралы болса, қылмыстық ниетке жетуге көмектескен болса. Мүлікті тәркілеу кезінде мемлекет сотталушының қарыздары және міндеттемелері бойынша жауап бермейді, егер олар анықтама және тергеу органдары тарапынан мүлікті сақтау бойынша шаралар қолданғаннан кейін пайда болса. Алдын ала тергеу органдары дер кезінде мүмкіндікті мүлікті тәркілеу бойынша қажетті шаралар атқаруы қажет.

Жобаларды дайындау кезінде  және кодекстерді қабылдағаннан  кейін, ТМД елдерінің Модульды қылмыстық кодексін дайындау кезінде қылмыстық құқық теоретиктарының көбңнңс өздерінің жазалар тізіміне, олардың жүйесін құруға көзқарастарын қоғамдық дамудың көптеген объективтік және субъективтік факторларын ескере отырып жасаған.

 Айыппұл, мүлікті тәркілеу, бас бостандығынан айырк секілді жазалар Қылмыстық кодексте сазайын беру әсер ету шаралары ретінде сақталады, олар қоғамға қауіпті әрекет жасаған тұлғаларға қомақты айырулар және шеутеулер алып келеді.[15]

Атап кеткендей, мүліктә  тәркілеу пәні ретінде сотталушының жеке меншігіндегі мүлік болып табылады, ал Қазақстан Республикасының Конституциясы адам мен азаматтың маңызды құқықтарының бірі ретінде оның меншік құқығыны таниды. Демек, толығымен неме ішінара мүлікті тәркілеуді қолдану  даамның осы құқықтарын шектейді.

Мұнда тәркіленуге жататын  мүлік әдетте еңбектік табыстарға алынған  мүлік болап табылады, яғни қылмыстық  жолмен келмеген. Жазалардың түрі мен  тізімін құрған кезде қылмыстылықпен күрестегі жазаны қолданудың барлық салаларына  әлеуметтік өзгерістердің әсерін ескеруге тиіс.

Қазақстан ел азаматына  өз еркімен оған тиесілі мүлікті  иеленуді, оны пайдалануды, оған билік  етуды кепілдейді, ал аталған жаза түрін қолдану ол құқықтарға нұқсан келтіреді.

Заңды жолмен алынған заттан сотталушыны айыру ресми түрде қылмыстық жазаның бұл түрінің фискалды сипатын мойындау болып табылады.

 Біздің ойымызша, мүлікті  тәркіледу тек қана қылмыстық  жолмен алынған мүлікке қатысты  қолдану дұрыс болып табылады, бұл позицияны көптеген елдердлің заңнамасы ұстанады.

Жапония қылмыстық кодексінің 19 бабында келесі заттар тәркілене  алады деп көрсетілген:

1) қылмыстық құрастырушы  элементі болып табылатын зат;

2) қылмыс жасаған кезде  қолданылған және соған арналған  зат;

3) қылмыс нәтижесінде пайда болған немес қылмыстық негізде, қылмыс жасағаны үшін пайда болған зат;

4) қылмыс затына айырбасталған  зат.

1992 жылғы Франция Қылмыстық кодексінің 131-21 бабында ұқсас вариант көрсетілген.

 Қазіргі уақытта  жазаның қылмыс жасаған тұлғаларға  мемлекеттік әсер етудің басты құралы ретіндегі ролінің күшеюі тенденциясы бар.

«Қылмыстық құқықтық мәжбүрлеу анықтамалмағандығының» барлық сәтсіз құқықтық және өзге салдарын біздің елде ғана емес, дамыған шет  елдерінде де әлі де ұғыну керек. Алайда қылмыстық заңнаманың ары қарай дамуы үшін жуық болашақта қылмыстық құқықтық саясаттың қайсы бағытын ұстанатынымызды нақты айқындап алуымыз керек. Қылмыстылықпен күресудегі стратегияны анықтамасатан қазіргі заманғы шет еле тәжірибесін көшіру жолынан кете алмаймсыз.

Егер бізді қылмыстық заңнаманы қылмыстық жауаптылық қайтарылмастығы қағидасы бойынша құрылуы қанағат етсе, онда біз заңнан ақтамайтын негіздер бойынша қылмыстық жауаптылықтан босату ержелерін шығарып тастауымыз керек, ал қалғаныннда үйреншікті заңшығарушыдлықұ логикаға сүйенеміз, қылмыстық жазадан босатудың әртүрлі негіздері енгізу, мерзіміне бұрын шартты босатудың неғұрлым жеңіл ержелерін бекіту және т.с.с.

Алайда мұндай жағдайда псведогуманды қылмыстық құқықтық саясат орын алады және қылмыстылықпен күресуді оның тиімділігі болмайды.

Қылмыс пен жаза арасындағы тығыз байланысты кезеңдесіп қалпына  келтіру қылмыстық құқықтық саясаттың  қатаңдануына алып келмейді. Керісінше, қылмыстық-құқықтық әсер етудің анықталмағандығы жағдайында қылмыс жасауда кінәлі тұлға  әкімшілік озбырлықтан неғұрлым аз қорғанған, ол конституциялық баршаның заң алдындағы теңдігі қағидасын жоққа  шығармақ.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің ІІІ бөлімінде заңшығарушы жазаны, оның мақсаттарын дәне түрлерін белгілейтін нормаларды жинақтады.  Көрсетілген ережелердің формальды логикалық құрылымы өзінше бір стандарт болып табылады. Алдымен дефиниция беріледі, әрі қарай ережелерді сақтайтын жүйе құрылады, кейіннен жаза түрлері аталып, анықталады.   

Қылмыстық кодекстегі жазаланушылығы жүйесін құрайтын нормативтік ұстанымдар блогы қылмыстық заңның  формальды логикалық жүйе ретіндегі «жоғарғы қабатын» құрайды, сондықтан оның беріктігі өзге заңды ережелер беріктігіне тәуелді. Сонымен қатар ІІІ бөлімдегі ережелер салыстырмалы түрде автономды болып табылады.  Сондықтан, жазаланушы жүйесін құрайтын ерделердің формальды логикалық ережелерін талдау  Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 38-51 баптарында беліленген нормаларының ішкі толықьтығы мен қайшылықсыздығын анықтаудан бастау керек.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 38 бабының 2 бөлігінде жүйе сақтйтын ереже қарастырығандықтан, яғни жаза әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру, сотталғанды түзеу, сотталғанмен және өзге тұлғалармен қылмыс жасаудың алдын алу мақсаттарын көздейді деп жазылғандықтан, кез келген жаза түрін атқау жаза мақсаттарына қайшы келмеуге тиісті. Әрине, өлім жазасын орындау ол мақсаттарға келе алмайды.  Егер әділдікке  және жаңа қылмыстардың жасалуынынң алдын алуға келсек, ол мақсаттарға бұл жаза біршама жақындайды, ал өлім жазасы арқылы сотталушыны түзеу мүмкін емес. Сондықтан  жаза мақсаттарын белгілеген кезде ондай ерекшеліктер ескерілу керек немиесе заңнан өлім жазасын толқы алып тастау керек.

Нақты қылмыс үшін тағайындала  алатын  жазалардың мүмкін болатын түрлері мен шектерін анықтаудағы маңызды проблема қылмыстардың жазалатындығын белгілейтін Қазақстан Республикасының  Қылмыстық кодексінің Жалпы және Ерекше бөлімінің  ара қатынасын анықтау болып табылады.

 Судья санкцияда  көзделгеннен қатаң жаза қолдана алады ма? Жоғары шектен асыру мүмкін бе (қылмыстардың және үкімдердің жиынтығынан өзге жағдайларда). Осы сұрақтарға жауап беру  қылмыстық кодексінің ережелерінің логикалық арақатынасын  анықтауды білдіреді.

Нақты қылмыс жасағаны үшін жол берілетін жаза түрлеріне тоқталып кетейік. Бұл мәселе заңшығарушымен ең алдымен, Қылмыстық кодексінің Ерекше бөлімінің бабының санкциясында жазалар тізімін орнату арқылы реттеледі. Мысалы, Қазақстан Республикасының  Қылмыстық кодексінің 41 бабының 3 тармағында белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қыщметпен айналысу құқығынан қосымша жаза ретінде айыру, егер мот қылмыстың жасалған сипаты мен қоғамға қауіптілік дәрежесін және кінәлі адамның жеке басын ескере отырып,оның белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығының сақталуы мүмкін емес деп таныса, кодекстің Ерекше бөлімінің санкициясында көзделмеген жағдайда да сақталуы мүмкін.

Сонымен қатар ерекше бөлімде қарастырылмаған жазалар  да жазаны ауыстыру кезінде белгіне  алады. Мысалы, егер бас бостандығын шектеуде көрінеу жалтарып жүрген тұлғаға ол сол мерзімге бас бостандығынан айыруға ауыстырылады.

Республикасының  Қылмыстық кодексінде көрінеу орындаудан жалтару жағдайларында жазаларды неғұрлым қатаңға ауыстыру жағдайлары қарастырылған. Яғни мынандай жағдай болуы мүмкін: айыппұл тқлемеген тұлғаға  ол қоғамдық жұмыстармен ауыстырылды, одын жалтарды ол бас бостандығын шектеумен ауысытырлды, нәтиежіснде бас бостандғынын айырумен ауыстырылды. Ондай ауыстыруды реттейтн нормалар, негізінен бірізді болып табылады. Тек бір жағдайда ауыстыру тәртіпке біркелкі түсінілмейді: Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің бабының бөлігі:айыппұл төлеуден жалтарған тұлғаға жазасы қоғамдық жұмыстарға, түзеу жұмыстарын тару немесе тиісніше бір ай  түзеу жұмыстары есебімен қамаумен немесе сексен сағаттық қоғамдық жұмыстарға тартумен, немесе айыппұл төлеу сомасының тиісінше айыппұл төлеу көрсеткішінің үш еселенген мөлшері есебінен он күндік қамаумен ауыстырылады.

Айтылғандарға байланысты келесі ұсыныстар бар.  Жазалардың түрлерін бірімен бірін ауыстыру ережесін қолдану жеңілдігін тудыру үшін оларды бір баппен көздеу керек. Республикасының  Қылмыстық кодексінің бөлімінің осындай құрылымын өзгерту бір жағынан, жеке құқыққолданушы шешім қабылады қажет ететін нормаларды бір жерге жинауға көмектеседі. Екінші жағынан ауыстыру формулалары біркелкі сипатта болады.

Осы бапта сонымен  қатар жазаны неғұрлым жеңіл жазаға ауыстыру формуласын да келтіруге болады, яғни  баппен көзделген нормаға  қосып. Сөйте отырып, заң мәтіні үнемделеді және заңшығарушылық техникаға неғұрлым аз қателік жіберіледі.

Жаза тағайындаудың  істегі ережелерін талдау олардың толықсыздығы ең алдымен, бірнеше қылмыстарға  жаза тағайындауды көздейтін ережелерді реттумен байланысты.

Өзге нормалар олар қолдануы тек бір ғана мән-жаймен байланысты болатындай құрылған. Бірнеше қылмыстар үшін жаза тағайындау механизмін құруда заңшығарушы белгілі бір мән-жайларды ескереді. Егер бір мән-жайға сәйкесінше бір ереже қойылмаса, логикалық «тесік» пацда болады.

Бірнеше қылмыстарға жаза тағайындау ережелерін анықтау кезінде заңшығарушы  бұл жиынтықтың жекелеген ережелерін анықтауда шығарылған барлық мән-жайларды ескеру керек.

 Істегі заңдарға  сәйкес бұл мән-жайларға  келесілер  жатады: шыққан үкімдердің барлығы,  ол үкімдердің заңды күшіне енгенге дейінгі қылмыстың жасалуы, үкімдерден кейін қылмыстың жасалуы. Әр жүзеге асырлатын тіркестер үшін сәйкесінше жаза тағайындау ержесі көрсетілу керек. Ал қылмыстық заңнамада көзделген нормалар  ол талаптарға жауауп бермейді.

           Тәжірибеде көптеген қиындықтар шекті жазаның шегін анықтаумен байланысты қылмыстық құқықтық ережелерді қолдану кезінде пайда болады.

Жасалған әрекетті қылмысты құқықтық саралаудан кейін, жазаны тағайындау кезінде анықталуға жататын мән-жайларды анықтау кезінде жол берілетін жазаның шектері есептелу керек, еш қиындық жоқ секілді. Жазалардың бастапқы шегі, оларды қайта санау формулалары бар. Алайда осы мәселелердің барлығын заңшығарушылық деңгейде шешу керек.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қ О РЫ Т Ы Н Д Ы

 

 

Қазақстандағы жасалған қылмыстар үшін қолданылатын жазалардың тиімділігін арттыру мәселелерін  теориялық жағынан жетілдіру, осы  жұмыста қолданылған қылмысты абайсыздықпен  күрестің тиімділігінің теориялық  негіздерімен танысып, зерттеуден, абайсызда жасалған қылмыстар үшін жекелеген қылмыстық жаза түрлерінің тиімділігін арттыруға арналған басты бағыттарды анықтаудан тұрады.

Жасалған қылмыстар  үшін қолданылатын жекелеген жаза түрлерінің тиімділігін арттырудағы басты  бағыттары, сотталғандарды қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жазалар тиімділігін арттыру жолдарымен,  абайсызда қылмыс жасаған қылмыскерлерді түзеу және олардың жаңадан қылмыс жасауының алдын алу тиімділігін арттырудың теориялық және практикалық бағыттарымен, осындай қылмыстар үшін қолданылатын жекелеген жаза түрлерінің тиімділік шарттарын анықтауға арналған диссертациялық жұмыстардың шеңберінде оқып-танысумен және оларды зерттеумен негізделеді.

Қылмыстылықпен күрес  тиімділігінің теориялық негіздерін қылмыстық-құқықтық институттар әсерінің тиімділігін сипаттайтын концептуалды негіздер, тұжырымдар мен ұсыныстар және елдегі қылмыстылыққа әсер ететін іс жүзіндегі кешенді шаралар ретінде олардың жиынтығы болып табылатын нормалар мен қағидаларының өзара қисынды байланыстары  құрайды.