Международный туризм

   Қазақстанда туризм өндiрiсiнiң дамымай қалуының бiр себебi экономика саласы ретiнде онымен мемлекеттiк деңгейде тiкелей айналыспады. Туризмдi аумақтық ұйымдастыру және мемлекеттiк емес туристiк құрылымдарды кешендi болжауға, ұзақ мерзiмді жоспарлауға назар аударылмады. Туризм табысының үлкен бөлiгi жергіліктi бюджетке түсетiндiгiне қарамастан, жергiлiктi басқару органдарының тарапынан туристiк қызметтi басымдық деп танымауы саланы дамытуды тежеушi фактор болып табылады.

Қазақстан тәуелсіздiк  алғаннан кейін туристiк қызметтi реттеу мен халықтың тарихи және мәдени мұрасын қайта өркендету үшiн  негiз қаланды.

   Бүгiнгi күнi бiздiң мемлекетiмiзде туризмдi дамыту "Туризм туралы" Қазақстан Республикасының 1992 жылғы 3 шiлдедегi № 1508-ХII Заңымен, Қазақстан Республикасы Президентiнiң "Түркi тілдес мемлекеттер басшыларының Ташкент декларациясын iске асыру туралы, Ұлы Жiбек жолының Қазақстан Республикасындағы туристiк инфрақұрылымын дамыту жөнiндегi ЮНЕСКО және Дүниежүзілiк Туристiк Ұйымның жобасы туралы" 1997 жылғы 30 сәуiрдегi № 3476 және "Жiбек жолының тарихи орталықтарын қайта өркендету, түркi тiлдес мемлекеттердің мәдени мұрасын сақтау мен сабақтастыра дамыту, туризм инфрақұрылымын жасау" Қазақстан Республикасының мемлекеттiк бағдарламасы туралы" 1998 жылғы 27 ақпандағы № 3859 Жарлықтарымен қамтамасыз етiледi.

   Осы құжаттарды қабылдау туризмнiң қазақстандық рыногын дамытуға оң әсер еттi.

  Туризм саласындағы халықаралық қатынастарды дамытуға жасалған қадамдардың бiрi - Қазақстанның 1993 жылы толығымен ДТҰ-ға толық мүше болып қабылдануы, туризм саласындағы ынтымақтастық туралы халықаралық келiсiмдер жасауы болды. Бiрқатар келiсiмдердiң шет мемлекеттердiң Қазақстанды туристiк әлеуетi мол перспективалы серiктес ретiнде тану бастамасымен болғандығын атап өту керек.

   Қазақстан Республикасының Статистика жөнiндегi агенттiгiнiң 1999 жылғы дерегi бойынша елде 425 туристiк ұйым болды, оның iшiнде 6 мемлекеттiк кәсiпорын, 405 жеке меншiк нысанында және 14 шетелдiк туристiк агенттiк жұмыс iстедi. Қазақстандық кәсiпорындар 80 елдiң туристiк фирмаларымен шарттық қатынастар орнатқан. 4 алматылық, және 13 облыстық турфирма 8 мемлекетке чартерлiк әуе рейстерiн жүзеге асырады.

Туристiк  ұйымдармен 2011 жылы барлығы 228,3 мың  туристке қызмет көрсетiлдi, Қазақстанның туристiк фирмаларының қызметiн 55,9 мың  шетелдiк азамат пайдаланды, бұл 2010  жылмен салыстырғанда 20,9 мыңға немесе 60%-ға көп. 2011 жылы қызмет көрсетiлген туристердiң  жалпы көлемiнен шетелге туристердi жiберу 45%-ды құрады, iшкi туризм 30%, шетелдік туристердi қабылдау 24%, экскурсиялық қызмет көрсету 1% құрады.

   Қазақстандық туристердің неғұрлым көп баратын жерлерi: Ресей, Қытай, Германия, Корея Республикасы, Польша, Түркия, БАӘ. Бiздiң елiмiзге Ресейдiң, Қытайдың, Германияның, Корея Республикасының, Пәкістанның, Польшаның, Түркияның азаматтары жиiрек келедi.

   Туристiк қызметке жасалған талдау көптеген турфирмалардың сыртқа шығу туризмiмен айналысатындығын көрсеттi, ал бұл, бiрiншi кезекте, Қазақстаннан капиталдың жылыстауына әкеп соғады. Тек қана 2011 жылы 57,1 миллион АҚШ доллары республикадан тыс шетке шығарылған. Республика азаматтарының шет елге тауарлар сатып алу, кейiннен оны сату мақсатында баратын жолсапарлары, бұрынғысынша бұқаралық сипат алып отыр, ал шоп-туризм Қазақстандағы туристiк қызмет көрсету рыногының жай-күйiн анық көрсетедi. Ол экономикалық дағдарыс кезеңiнде туристік қызметке сұранысты жандандырып, көбiнесе туристiк фирмалардың тиiстi тәжiрибесiнiң және бiлiктi мамандарының жетiспеушiлiгiне байланысты туристер мен "чартер ұстаушылар" арасындағы делдалдық қызмет атқаруына елеулi көмек көрсеттi. Қазақстанның тұтыну рыногының төрттен бiрiн "қапшықтау" бизнесi тауарлармен толтырады және тұтастай алғанда, бiр мезгiлде тауар өткiзу мен сату жүйесiндегi 150 мыңға жуық адамды жұмыспен қамтамасыз етедi. Қазақстанның iшкi сауда айналымындағы жыл сайынғы "қапшықтау" саудасының көлемi шамамен 2 млрд. АҚШ долларын құрайды.

Сонымен бiр  мезгiлде, шоп-туризм, ең алдымен, елiмiздiң  бюджетiне керi әсер етедi. Туристiк бизнестiң  секторларының бiрi ретiнде шоп-туризмнiң  өсуi туристiк қызмет көрсетудiң деңгейiн  көтеруге елеулi әсер ете қойған жоқ [5, 356 б.].

Бүкiл өркениеттi дүние негiзгi туристер ағынын өздерiне тартуға ұмтылуда, себебi туризм мемлекет бюджетiнiң кірiс бөлiгiн толықтырудың маңызды көздерiнiң бiрi болып табылады. Сондықтан, Қазақстанға шетелдiк  туристер ағынын көбейту қажет. Осы  мақсатта туристiк ұйымдардың қызметiн, мұның өзi бiрiншi кезекте, көлiк құралдарының, орналастыру құралы, кадрлық қамтамасыз етудiң жай-күйiне байланысты, келушi туризмдi дамытуға қайта бағдарлау  қажет.

Көлiк. Бүгiнгi таңда Қазақстанның халықаралық  авиажелiлерінің Германияға, Үндiстанға, Бiрiккен Араб Әмiрлiктерiне, Түркияға, Италияға, Корея Республикасына, Венгрияға, Израильге, Қытайға, Таиландқа ұшуды жүзеге асыруға мүмкiндiгi бар. Iшкi және халықаралық  рыноктарда жұмыс iстейтiн "Эйр Қазақстан" ұлттық тасымалдаушысы және басқа авиакомпаниялар  авиа тасымалдарын жүзеге асырады. Туристердiң  көпшiлiгi сервис және қызмет көрсету  сенiмдiлiгi жағынан отандық тасымалдаушыларға  қарағанда авиа рейстерiн жүргiзетін шетелдiк тасымалдаушылардың қызметiн пайдаланғанды жөн көредi, мұның өзi отандық тасымалдаушылар жасайтын авиа рейстер жолаушылар ағынын азайтатыны сөзсiз. Оның үстiне, авиабилеттер құнының қымбаттығы Қазақстанның туристiк өнiмнiң құнын өсiредi және тиiсiнше оның халықаралық рыноктағы бәсекелесу қабiлетiн төмендетедi.

Қазіргі заманғы  туризмнің дамуы, бәрінен бұрын, дамуын жоспарлаудың және туристік шаруашылықтың  территориалды ұйымының туристік қозғалыстың  қажеттілігімен айтылған, және туризмнің  толығымен әлеуметтік –экономикалық  оқиға ретінде. Осы сипаттаманың маңызы ең әртүрлі бағыттар бойынша  бөлек формаларын және туризм түрлерін бөлуде тұрады, және сапасы мен бағасы – қандай нышандар оның негізіне қойылғаны  бойынша анықталады.

Қазіргі уақытқа  дейін туризмнің нағыз сипаттамасы  ашылмаған. Ол қазіргі заманғы туризмнің  таза  формаларын және түрлерін бөлуге практикалы мүмкіндік бойынша түсіндіріледі. Сондай-ақ, соңғысына оның бөлек  түрлерінің дифференциациясы мен интеграциясының  перманентті процесстер мінезді. Бірақ  сипаттама қажетті, ол дамудың және туризмнің территориалды ұйымы  мен оның инфрақұрылымының мәселелер  қатарын шешуге, туристік қызметтердің бөлек түрлеріне сұранысты анықтауға  және осы негізде туризмнің материалдық-техникалық база  даумының жоспарын құруға мүмкіндік  береді.

    Туризмді ең әртүрлі нышандар бойынша сипаттауға болады: мақсаты, мінезі, саяхаттың мерзімдері мен жалғастырылуы, жылжудың әдістері, орналастыру құралдары, саяхатқа қатысушылардың сапалы құрамы бойынша. Бірақ шешімді маңыз саяхат мақсатына жатады. Шын, саяхатқа қатысып, турист өз алдына тек қана бір мақсат қоймайды. Бірақ туристтің жеке қажеттіліктеріне қарағанда олардың бірі нгізгі болып табылады.

 Формалар  мен класстарға қарағанда, туризм  түрлері ең әртүрлі. Олар факторлардың  толық қатарына тәуелді, ең  маңызды болып табылатындар:

• бос уақыттың қолда бары мен жалғасуы;
• жасы, жынысы, денсаулығы, адамдардың жеке көзқарасы және олардың материалдық жағдайы, діни дамудың деңгейі;
• табиғи шарттар әртүрлілігі және жыл мерзімі;
• Қозғалыстың анықталған құралдарының қолда бары және т.б.

Қазіргі заманғы  туризм мақсаттарын, шарттарын, бағыттары  мен даму масштабтарын есептегенде, оны формаларға, класстар мен түрлерге бөлуге болады.

Адамдар денсаулығын  сақтау және күшейту туралы, олардың  еңбекке мүмкіндігінің көтерілуі  туралы көзқарас қандай да мемлекеттің  әлеуметтік саясаты облысында шешімдердің ең маңыздысы болып табылады, оның шешімінде анықталған емдік функцияларды орындайтын және басқа түрлер алдында артықшылықтармен ие болатын, нағыз демалу түрі ретінде туризм үлкен рөл ойнайды [6, 79 б.].   

   Осы бөлінуі халықаралық туризмнің екі басқа түрлерімен шексіз байланысты – кіру және шығу, олар туристік ағымның бағыты бойынша айырылады. Бір турист біруақтылы елге кірген және елден шыққан болып сипатталынады, оның қозғалысы қандай елге суреттелінетін қатынасына байланысты.

Саяхат мақсатымен тағайындайтын, туристік шығу елін және ол келетін тағайындау елін айырады. Біріншіде әігңме шығу, екіншіде кіру туризмі туралы болады. Осы терминдер  саяхат басында шетел саяхатында пайдаланылады. Кері жолында әшейін үйіне қайтады.

1993 жылы ДСҰ Оттава конференциясында туризмнің кейбір кемшіліктері анықталды. Жаңа түсініктер енгізілген: «ұлттық туризм» және «ел ішіндегі туризм». Ұлттық ішкі және шығу туристік ағымдардан құрылады, елі ішіндегі туризм – ішкі және кіріс туристік ағымдарды алады.

Ішкі туризм күнделікті тұрмысының ел ішіндегі демалу, таным қызығушылықтарын қанағаттандыру, спортпен шұғылдану және де басқа  туристік мақсаттар мақсатымен адамдардың миграциялық ағымдары ретінде көрсетіледі. Ол мемлекеттік шекараның өтуімен  байланысты емес, және де айтылғандай, шекара сыртындағы саяхатпен байланысты туристік формалдықтар талап етпейді. Ұлттық ақша бірлігі күнделікті пайдаланылады  хабарласу құралы – ол турист үшін, ана тілі – сөйлесу құралы болып  қалады. Осындай саяхаттарды ұйымдастыру  оңай, сондықтан олардың бөлігіне барлық туристік саяхаттардың 80-90% келеді, ал ішкі туризмге шығындары халықаралық  туризмге қарағанда 5-10 рет көбейтеді. Халықаралық туризм күнделікті тұрмысының ел шегіне туристік мақсаттармен саяхаттарды алады. Сондай-ақ шетелге шығу, ережедей, туристік формалдықтар деп аталатын орындалуымен байланысты: шетелге шығу паспорттарын және визаларды суреттеу, кеден процедураларын өту, валюталық және медициналық бақылау және т.б. Бұл халықаралық туризмнің нешізгі ерекшелігі және ішкі туризмнен айырмашылығы болып табылады.

Туристік  формалдықтардың қатаюы халықаралық  туризм дамуына әсер етеді. Туристік саяхаттардың кеңеюіне шығу құжаттары  суреттелуінің қиын және созылған процедурасы, олардың қаралуының құрылған мерзімдерінің  бұзылуы немесе кейінге қалдырылуы, биік жинақыны әдлістемейді; валюталық  бақылау сферасында қатаң шектеулердің валюта айырбастауға енгізілуі, оған туристермен  тауарлар мен қызметтердің қолданылуының  деңгейі байланысты. Кеден декларациялары мен қараулары туристік шығыдарды  ұстайтын фактор ретінде бола алады  және туризм көлемінің қысқартылуына  әкеле алады. Барлық төбеде айтылғанға, туристік формалдықтар санына жатқызылмайтын болса да, бірақ халықаралық туристік келісімдердің дамуына маңызды  ісер ететін шектеулердің қосу керек.

    Көрнекті айырмашылықтарға қарағанда ішкі және халықаралық туризм бір-бірімен өте тығыз байланысты. Бұл бүкіл бірліктің екі құрайтын бөліктері – туризм елдің туристік қозғылысы ретінде. Ішкі және ххалықаралық туризмнің байланысы туристік қызметтердің өндірушісі отандық халық шаруашылығы болып табылатынымен белгіленеді, талап етушісі – мына елдің туристері сияқты, солай да шетел елдің туристік шаруашылық қатаң базаны тек қана, қашан онла көлемдік ішкі туристік нарық пайда болғанда алады. Ішкі туризм халықаралық туризмнің даму негізі болып табылатыны туралы айтуға болады, біріншісіз екіншісі жоқ. 

  Ішкі туризм халықаралық туризмнің катализаторы болып табылады. Ол жаңа рекреациондық ресурстар мен аумақтардың алынуына, базалық туристік инфрақұрылым құрылуына, мамандықтар дайындалуына әсер етеді және сондай-ақ халықаралық туристік қозғалысқа, туризмнің халықаралық туризміне елдердің гармониялық интеграциясына әрекеттілік көрсетеді. Туризмнің осы екі класстарының байланысы туралы сол факт айтады, не масштабтары, деңгейі мен ішкі туристік қозғалыстың құрылымы бойынша халықаралық туризмнің мүмкіндіктері мен даму перспективалары туралы айтылады.

   Қызық көру мен демалу мақсатымен саяхаттар (рекреациялық туризм) туризм дамуының негізгі бағыты болып табылады. Олардың бөлігіне әлемдік туризмнің мысалымен 70 пайызы келеді. Олар әлемдік, спорттық, танымдық саяхаттарды, шоп-турларды және т.б. қосады.

  Халықта ең биік сұраным болып бұрынғыдай күн мен теңізге шағуымен байланысты, және жеке күштер мен энергия регенерациясын, нерв және жеке қажуын шешетін дәстүрлі ең күшті әдіс болып саналатын шомылу-жағажай демалысы болып табылады. Б|ірақ, мамандықтар прогнозына сәйкес, рекреациялық туризмда жақын болашақта көрнекті өзгерулер болады: су жағасындағы курорттар саяхаттарына мода өтеді және тауға шығу «қажылық» басталады, өйткені басты орынды қауіп-қатер элементтері  саяхат алады. Әрбір туристік саяхат әрқашан назар аударарлық мәдени-тарихи орындармен танысумен, мұражайға, театрға барумен байланысты. Басқаша айтқанда, қоғамдық көзқарас кеңеюімен, өзгеше қызықты адам мәдениетке, тарихқа, өнерге, дінге, этнография және қатысатын орындары мен сол жақта тұратын халықтардың географиясына бөледі. Адам өмірінің осы жақтары туралы ең толық көзқарас туризм үшін мүмкін болып табылатын жергілікті халықпен қолайсыз келісім нәтижесінде қалыптасады. Сондықтан танымдық  туризмге зерттеушілер көпшілігі туристік қозғалыс дамуында жүргізуші рөл береді.

Соңғы кезде  үлкен дамуды жеке саяхаттар алды, немесе этникалық туризм – туысқандарға, таныстарға, ата-бабалар жеріне бару. Олар әлемдік туристік ағымның 10 пайызына жақын қамтамасыз ететді.