Статистика пәні, даму процестері және оның зерттеу әдістері

ТАҚЫРЫП 1: Статистика пәні, даму процестері және оның зерттеу әдістері (0,5 сағат)

1.  Статистика туралы жалпы түсінік және оның даму процестері.

2.     Статистика пәні мен міндеттер. Статсиканың негізгі ұғымдары мен катеориялары.

3.     Статистикалық әдістер және оның зерттеу кезеңдері

4.     Статистикалық әдіснаманың ерекшеліктері

5.     ҚР мемлекеттік статистиканы ұйымдастыру

Дәрістің мақсаты: Статистика туралы жалпы түсінік, оның дамуы және әдістері мен зерттеу кезеңдері туралы студенттерге жалпы мәліметтер беру

Тақырып бойынша  негізгі түсініктер: статистика, жиынтық бірлік, сандық белгі, сапалық белгі, статистикалық бақылау, статистикалық топтау, жинақтау, өңдеу, статистикалық қорытынды, талдау.

Дәрістің конспектісі

1 сұрақ. Статистика – бұл сандық көрсеткіштердің жиынтығы.  Ол уақыт өткен сайын өзара байланыста әрқашан дамып, жетіліп, толығып отырады. Ондағы сандық көрсеткіштер арқылы мемлекетіміздің саяси және әлеуметтік–экономикалық даму немесе кему процестерін толығымен көруге болады. Сонымен бірге статистикалық  сандық көрсеткіштерді қолданып, оған талдау жасау арқылы болашаққа, яғни белгілі бір кезеңге болжам жасауға толық мүмкіндік туады.

Қазіргі кезеңде «статистика» термині төмендегідей әртүрлі мағынады қолданылып жүр:

–                         статистикалық органдар арқылы көптеген қоғамдық құбылыстардың өзгерістерін жүйелі түрде есепке алу;

–                         статистика – статистикалық жинақтарда, анықтамаларда, мерзімді баспасөздерде жарияланатын сандық көрсеткіштер;

–                         статистика – қоғамдық ғылымның бір саласы және оның өзіне тән жеке пәні мен зерттеу әдістері бар ғылым.

Статистика қоғамдық ғылым  ретінде бертінде пайда болды  және оның даму кезеңдерінің өзінше тарихы бар. Статистика ғылымының даму процесін, бастамасын ХVII ғасырдың аяқ кезінен  Англиядан бастайды. Оның негізін  ағылшын ғалымдары Джон Граунт (1620 – 1674) пен Вильям Петтидің (1523 – 1687) «Саяси арифметика» атты еңбегі қалады.

Статистика дамуының екінші бір бастауы «Саяси арифметикамен» бір мезгілде шыққан неміс ғалымы Г. Конрингтің (1605 – 1681) еңбектерінде қалыптаса  бастаған мемлекеттану ғылымында жатыр.

Статистиканың одан әрі дамуына  көптеген ғалымдар өздерінің ғылыми еңбектерімен атсалысты. Олардың ішінде мына ғалымдардың аттарын атамай кетуге болмайды: неміс ғалымы Г. Ахенваль (1719 – 1772), бельгия ғалымы А. Кетле (1796 – 1874), англия ғалымы А. Боули (1869 – 1957) және тағы басқалары.

ХІХ ғасырдың екінші жартысы  мен ХХ ғасырдың басында статистика ғылымы қарыштап дами бастады. Оған көптеген ғалымдар мен статистиктердің сіңірген еңбектері дәлел бола алады. Мысалы, математикалық статистиканың ықтималдық теориясын қолдану арқылы көптеген сандық көрсеткіштерді есептеу тәсілі анықталады. Бұл салада П.Л. Чебышев, А.А. Марков, А.М. Ляпунов, С.Н. Бернштейн  сияқты атақты математиктер елеулі еңбек  етті.

2 сұрақ. Статистика – қоғамдық құбылыстардың құрамы мен өзгеру процестерін, ондағы сандық қарым – қатынастар мен заңдылықтарды сапалық тұрғыда байланыстыра отырып, оның белгілі бір уақытта және қай жерде болғанын зерттейтін қоғамдық ғылым. Сонымен бірге әлеуметтік – экономикалық құбылыстардың сандық көрсеткіштеріне табиғи және техникалық факторлардың тигізген ықпалын немесе керісінше қоғамдық өндірістің табиғат пен қоршаған ортаға тигізген әсерін  анықтайды.

Табиғатында, статистика –  жаппай қоғамдық құбылыстардың құрамы мен өзгеру процестерін зерттейтін қоғамдық ғылымның бір саласы. Қоғамдық ғылым ретінде, республикамызда  болып жатқан жалпы әлеуметтік –  экономикалық құбылыстар мен процестердің өзгеру заңдылықтары мен есептеу, талдау сияқты әдістемелерін анықтайды. Сонымен, статистика әлеуметтік – экономикалық құбылыстар мен процестер туралы жаппай мәліметтерді жинау, топтау, талдау әдістерін үйретеді және бұл тәсілдерді басқа ғылымдарда да қолданады.

Статистиканың негізгі қасиеті  – қоғамдық құбылыстар мен процестердің өзгеруін сандық тұрғысынан қарастыра  отырып, оның сапалық мәнін де анықтайды. Сандық пен сапалық көрсеткіштер бірімен – бірі тығыз байланыста болады. Сапа деп әрбір сандық көрсеткіштің өзіне тән ұғым түрінде берілуін айтады. Демек, сандық көрсеткіштерді айтсақ, онда оның сапасын бірге көрсеткеніміз немесе керісінше, сапасын көрсете отырып, оның сандық мәнін анықтағанымыз.

Статистика қоғамдық құбылыстар мен процестерді зерттеу барысында  біртектес элементтерден тұратын  көрсеткіштерді қарастырады. Бұл элементтер жиынтық бірліктер деп аталады  және олардың әрқайсысын сипаттайтын  ортақ қасиеттерін статистика тілінде  белгі деп атайды.

Белгілер сандық және сапалық  болып екіге бөлінеді. Сандық белгілердің  жке мәндері сан өлшерінде  беріледі. Ал сапалық белгілердің  жеке мәндері белгілі бір анықтама, ұғым түрінде беріледі.

Статистика мемлекетіміздің  әлеуметтік – экономикалық дамуы  мен үрдісін сипаттайтын мәліметтерді жан – жақты зерттейді. Басқару  органдарына статистикалық мәліметтер мен ақпаратты қажетіне қарай  беріп отырады. Халықаралық деңгейде көрсетілген көрсеткіштердің дұрыстығы  мен есептеу әдістерінің салыстырмалылығын  қамтамасыз етеді.

3 сұрақ. Статистика әлеуметтік – экономикалық құбылыстар мен процестерге статистикалық зерттеу жұмыстарын жүргізу кезінде қоғамдық ғылымның негізгі қағидалары мен заңдылықтарына, яғни құбылыстарды танып білудің диалектикалық әдісіне сүйенеді. Бірақ, басқа ғылымдар сияқты статистиканың да өзіне тән ерекшеліктері мен зерттеу әдістері бар. Ол әдістер өздерінің қолданылуына және бірінен соң бірінің жалғасып келуіне қарай үш сатыға бөлінеді. Олар мыналар: 1) статистикалық бақылау, яғни бастапқы мәліметтерді жинау; 2) жиналған мәліметтерді өздеріне тән ерекшелігіне қарай топтау, өңдеу және жинақтау; 3) жинақталған, өңделген мәліметтерге талдау және қорытынды жасау. Осы көрсетілген әдістер жиынтығын статистикалық әдістемелер немесе зерттеу кезеңдері деп атаймыз.

Статистикалық бақылау –  статистикалық зерттеудің бастапқы сатысы. Мұнда әлеуметтік – экономикалық құбылыстар мен процестер туралы жаппай мәліметтер алдын – ала  жасалған бағдарлама бойынша жиналады. Статистикалық бақылаудың негізгі  мақсаты қоғамдық құбылыстардың  өзгеруіне әсерін тигізген әрбір  фактіні өздеріне тән белгісіне  қарай анықтау және нақты шындықтың  қамтылуын, анық, нақты, дәл әрі керекті  мәліметтерді жинау.

Статистикалық бақылау әрқашан  да кең көлемді, толық жүргізіледі. Демек, бақылау кезінде жиналған мәліметтер неғұрлым көп болса, көрсеткіштер соғұрлым толық және айқын болып  келеді.

Статистикалық көрсеткіштерді топтау, өңдеу және жинақтау. Бұл  –статистикалық зерттеудің екінші сатысы болып саналады. Осы әдісті қолдану  кезінде статистикалық бақылау  арқылы жиналған мәліметтер өздеріне тән жекелеген белгілері бойынша біртекті топтарға және іштей жіктерге бөлінеді. Бірақ, олардың әрқайсысы статистикалық жеке көрсеткіштер жүйесіне сай сипатталады. Сондықтан, зерттеудің бұл кезеңінде қоғамдық құбылыстар мен процестердің топтық көрсеткіштері ірілендіріледі, жекелеген топтардың сапалық айырмашылығы анықталады және талдау, қортынды жасау үшін сандық көрсеткіштері есептеледі.

Статистикалық көрсеткіштерді талдау және қорытындылау. Бұл статистикалық  зерттеудің соңғы, яғни үшінші сатысы. Мұнда жинақталған, топталған, өңделген статистикалық көрсеткіштер біртектес  топтық белгілері бойынша жеке қарастырылады. Олардың бір–бірімен байланысы  анықталынады. Сондай – ақ қорытындылаушы көрсеткіштер орташа, қатысты шамалар  немесе өсіңкілік қатарлар, индекстік  әдістер арқылы есептеледі. Олар статистикалық  кестемен көрсетіледі немесе график арқылы бейнеленеді. Сонымен, статистикалық  мәліметтерге талдау жасау деп жинақталған, топтастырылған, өңделген көрсеткіштерді салыстыру, қорытындылау және солар  арқылы ғылыми тұжырымдамалар мен ұсыныстар  жасауды айтады.

Жоғарыда көрсетілген  статистикалық зерттеудің бұл үш сатысы арасында қоладанысына қарай  өзара айырмашылығы бар. Бірақ, олар бірінен – бірі бөлінбейді. Мысалы, бақылаусыз топтау болмайды, ал топтаусыз  талдау немесе қорытынды жасалынбайды. Демек, статистикалық зерттеудің бұл  үш сатысы бір – бірімен тығыз  байланысты. Соған орай оларды әр түрлі  мамандар жүргізеді.

4 сұрақ. Нарықтық экономикаға өту кезеңінде республикада болып жатқан әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестер туралы және олардың даму немесе кему жағдайьн анықтау 
үшін;  жалпы мемлекеттік  саясаттың жүргізілуі мен  орындалуын  қамтамасыз   ету   үшін; көп   салалы   халық   шаруашылығын басқару үшін түрлі  статистикалық мәліметтер кажет. Мұндай  мәліметтер  кәсіпорындардың,   ұйымдар мен   мекемелердің,    шаруашылықтардың,    кооперативтер   мен   фермерлікшаруашылықтардың және т.б.  әр түрлі есептеу жолдары арқылы,   яғни  оперативтік  жедел,   бухгалтерлік және  статистикалық есеп   беру   жүйелері   арқылы   жинақталады,   өңделеді және оған талдау жасалынады. Бірақ, осы аталған есеп түрлерінің әрқайсысының алдарына койған мақсаты мен есептеу әдістемелеріне қарай өздеріне  тән ерекшеліктері  болады.  Төменде   осы   есептердің   ерекшеліктерін   жеке-жеке   қарастырайық: 

Оперативті    жедел    немесе    оперативті-техникалық    есеп. Оның негізгі  мақсаты  сол кәсіпорындардың,   шаруашылықтардың, бірлестіктер мен ұйымдардың бөліктері мен цехтарында болған жұмыс көрсеткіштеріне, яғни өндірілген дайьн өнімдер мен оның сапасына; жартылай даярланған  фабрикаттар мен тетіктердің дайындалуына, шикізаттар мен материалдың жұмсалуына; еңбек құралдарының қолданылуына және т.б. операциялардың жүргізілуіне күнделікті бақылау жасау үшін жүргізіледі. Оперативті жедел есеп арқылы алынған көрсеткіштер күнделікті орындалған шаруашылық операцияларының жұмыс бабын, олардың дұрыстығын қадағалап отыру және басшылық жасау үшін қолданады. Егер жүмыс барысында түрлі себептер мен кемшіліктер кездесетін болса   онда оны түзету үшін арнайы шешімдер  қабылдауға   және  оны жүзеге асыруға көмектеседі. 

Оперативті есептің  көрсеткіштері бастапқы құжаттар бойынша немесе телеграф,  телефон арқылы жинақталады және онда   бухгалтерлік   есеп   беру   формасында   анық   көрсетілмейтін  негізгі   мәліметтер   қамтылады.   Сондықтан   оны   дер кезінде берілетін жедел есеп деп те атайды.

Бухгалтерлік есеп. Есептің бүл түрі барлық кәсіпорыңдарда, мекемелер мен ұйымдарда, шаруашылықтар мен бірлестіктерде, шағын жөне жеке кооперативтер мен ұжымдарда жүргізіледі. Бухгалтерлік есеп арқылы әрбір кәсіпорындар, мекемелер және  т.б.   бойынша  ақша қаржыларының қозғалысын, өндірілген өнімнің өзіндік құнын, материалдық шығындар мен оның пайдалануын, еңбекақы мөлшерін, кіріс пен шығыс жене т. с. с. көрсеткіштердің нақты есебі жүргізіледі.  Бұл есепте көрсетілетін көрсеткіштер ресми қүжаттарға  сүйеніп жинақталады және  оған экономикалық  талдау жасалынып,   қорытындыланады. Басқа есептермен салыстырғанда, оның ерекшелігі  қүжаттылығында  және   ондағы  көрсеткіштердің   барлығы ақшалай   өлшем   бірлігіне   айналдыру   арқылы   көрсетілетіндігіңде.

Бухгалтерлік  есептің негізгі мақсаты жүйелі түрде бірыңғай  ережелер  мен   әдістерді   қолдана   отырып,   шаруашылық операциялары   туралы   мәліметтерді   жинақтайды.   Басқаруға қажет болатын көрсеткіштерді өз ішінде қолданады және сол арқылы белгілі бір шешімдер қабылдауға көмектеседі. Есептің бүл түрінің негізгі әдістері мыналар: бухгалтерлік баланс, тіркеу, бағалау, калькуляциялау. Ең бастысы, қүжаттылық принципін сақтай отырып, екі жақты жазу ережесіне сай жүргізілетіндігі.

Бухгалтерлік  есепке әдістемелік жағынан көмек  көрсетіп, басшылық ету жұмысы республика Қаржы министрлігіне жүктелген. Ол Қазақстан Республикасының Ұлттық статистика агенттігімен келісе отырьш бухгалтерлік есеп айырысу шоттарын жөне олардың жоспарын, есеп беру формаларының типтік үлгісін, оларды жүргізу, толтыру әдістері туралы нұсқауларды бекітеді. Оның іс жүзінде қолданылуына бақылау жасап отырады.

Статистикалық есеп. Бұл есепте қоғам өмірінде болып жатқан әлеуметтік-экономикалық құбылыстар мен процестердің барлық сандық көрсеткіштері мен сапалық жақтары есепке алынады, жинақталады, өздеріне тән белгілеріне қарай әр түрлі топқа бөлінеді жөне оған талдау жасалынады. Бұл есептің негізгі мақсаты халық шаруашылығы салаларын дұрыс басқарып, материалдық игіліктерді өндіру және бөлуге бақылау жасау үшін қажетті мәліметтерді жинақтап, өңдеп, дер кезінде Үкімет қарауына беріп отыру. Статистикалық есепте көрсетілетін көрсеткіштер бухгалтерлік жөне оперативтік жедел есептер арқылы тиісті қүжат бойынша жинақталады. Егер, бұл есептерде кейбір қажетті көрсеткіштер жоқ болса, онда оны жинау үшін арнайы статистикалық бақылау жүргізіледі.

Статистикальщ есептіц басқа есептермен салыстырғанда  өзіне тән ерекшеліктері мен  есептеу әдістері бар. Олар: мәліметтерді жинау, топтау, өңдеу, талдау жөне нақты, қатысты, орташа шамалармен бірге индекстік, графикалық, баланстық, корреляциялық әдістерді қолданатындығында.

Бухгалтерлік және оперативтік  есептер әрбір кәсіпорындарда больш жатқан жеке фактіні тіркейді. Ал статистикалық есеп жалпы жиынтықтың қорытындысын шығарады. Сондықтан бұл қорытындылаушы есеп болып саналады және берілген көрсеткіштердің маңызына қарай түрлі (табиғи, ақшалай және еңбек) өлшем бірліктерімен өлшенеді. Сонымен бірге, қатысты шама ретінде коэффициентпен немесе процентпен көрсетіледі.

Бухгалтерлік, оперативтік  және статистикалық есеп жүйелері бірімен-бірі тығыз байланыста болады және олардың арасында ешқандай да қайшылық болмайды. Осыған орай, бұл үш ecen жүйесі халық шаруашылық салаларын жан-жақты зерттейтін біртұтас есеп жуйесін, яғни халық шаруашылығы есебін құрайды.