Статистика пәні, даму процестері және оның зерттеу әдістері

Кестеде есептелінген мәліметтер берілген болса, онда түсіндірме, ал ерекшелігі бар көрсеткіштер үшін қайдан алынғаны туралы сілтеме, ескертпе берілуі тиіс.

Бастауштың құрылысына қарай статистикалық  кестелер жай, топтық және күрделі болып үш түрге бөлінеді

Жай кесте. Бастауыш бір ғана белгі  арқылы бөлініп, процестер, қүбылыстар, объектілер  аттары көрсетілсе, ондай  кестені статистикалық жай кесте  дейміз, Жай кестенің үш түрі болады. Олар: тізімдік, территориялық және хронологиялык (мезгілдік).

Тізімдік жай кесте бастауышында зерттелетін объектінің тізімі беріледі.    Кесте бастауышында зерттелетін  аймақтың (ауданның, облыстың) тізімі берілген болса, онда оны аймақтық жай кесте деп атайды. Кесте бастауышында уақыт мерзімі (жыл, тоқсан, ай, күн), ал баяндауышында сапдық көрсеткіштер берілетін болса, онда оны хронологиялық жай кесте деп атаймыз

Көп жағдайда уақыт мерзімі кестенің бастауышында емес, баяндауышында керсетілетін болса, онда ол хронологиялық жай  кесте болмайды. Мысалы, кесте бастауышында облыстардың немесе аудандардың  аттары, ал баяндауышында уақыт мерзімі  бойынша көрсеткіштері көрсетілген  болса, оңда ол хронологиялық тізімді кесте дейміз. Демек, жоғарыда көрсетілген жай кестелердің өзі көптеген қызықты мәліметтер беріп, белгілі бір қорытынды жасауға тікелей көмегін тигізеді.

Топтық кесте. Кесте бастауьшы топталған белгінің негізінде қүрылған болса, онда оны топтық кесте дейміз, Яғни топтық кесте берілген көрсеткіштерге топтастыру әдісін қолдану арқылы жасалады.

 Құрама кесте. Мұнда кестенің  бастауышында келтірілген құбылыстар  екі немесе одан көп көрсеткіштер  бойынша топталып, ал әр топ  өзара тағы да басқа бір  белгілері бойьшша жеке бөліктерге  бөлінеді. Мысалы, халықтар санын  қала және ауыл тұрғындары  деп бөлсек, ал оларды білімдері,  ұлттары немесе жас құрамдары  бойынша тағы да бөлуге болады. Сондықтан, құрама кестенің негізіне  құрама (күрделі) топтау жатады.

Қорытынды:

Статистикалық мәліметтерді жинақтаудың  маңыздылығы мен мәнін ашып көрсету  нақты есеп берудің кепілі. Статистикалық  топтау ерекшелігін оқу және оның түрлерінің ерекшеліктерін айыра білу де маңызды мәселелердің бірі. Жоғарыда көрсетілгендерді нақты білу осы  тақырыптың қорытынды түйіні болып  табылады.

Дәріске әдістемелік нұсқау:

Дәрістің тақырыбымен жұмыс  жасау барысында статистикалық  зерттеудің екінші сатысы жинақтау және топтауға аса назар аудару қажет. Жинақтау және топтаудың  түрлерінің ерекшеліктерін жете білу керек. Олардың  әрқайсысын нақты білу үшін, әдебиеттердегі осы тақырыпты салыстырып оқу  қажет.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Громыко Г.Л. «Статистика». Издательство МГУ, 1976
2. Гольдберг А.М.,  Козлов В.С.  «Общая теория статистики». М. 1997
3. Елисеева И.И., Юзбашев М.М. «Общая теория статистики». М. Финансы  и статистика, 1996
4. Ефимов   М.Е.,   Рябцев   В.М.   «Общая  теория   статистики».   М. 1991
5. Левин А.Е. «Статистика». М. 1984
6. Ряузов Н.Н. «Общая теория статистики». М. 1979
7. Ряузов   Н.Н. «Практикум  по   общей  теории   статистики».   М. 1979
8. Рожков     В.С. «Автоматизированные системы обработки экономической информации». М. 1988
9. Рябушкин Т.В., Ефремов М.Р. «Общая теория статистики». М. 1981
10. Сураганова С.К. «Общая теория статистики». Астана. 1998
11. Шмойлова    Р.А.    «Практикум    по    теории    статистики».    М. Финансы и статистика, 2000
12. Ызғарбек Әміре-ұлы «Статистиканың    жалпы    теориясы». Алматы. Экономика, 1998

Өзін-өзі тексеруге арналған сұрақтар:

1. Мәліметтерді жинақтау және оның түрлерін түсіндір.
2. Топтаудың   түрлері   және   негізгі   міндеттері, деңгей аралығын қалай анықтайды?
3. Қайта топтау және оның тәсілдерін түсіндір.
4. Статистикалық таратпалы қатарлар және оның элементтері туралы не білесің?
5. Статистикалық мәліметтерді жинақтау деген не?
6. Статистикалық топтау әдісі дегеніміз не?
7. Жай жинақтау дегеніміз не?
8. Күрделі жинақтау дегеніміз не?
9. Қайта топтау дегеніміз не?
10. Статистикалық таратпалы қатарлар дегеніміз не?
11. Статистикалық топтау дегеніміз не?
12. Бір үлгідегі (типтік) топтау және оның мақсаты.
13. Құрылымдық топтау және оның негізгі мақсаты.
14. Талдаулық топтау, оның мақсаты.
15. Жай топтау дегеніміз не?
16. Статистикалық кесте құрастыру ережелері мен оның негізгі бөлшектеріне сипаттама бер.
17. Статистикалық кесте дегеніміз не?
18. Статистикалық кестенің үлгісі (макеті) дегеніміз не?
19. Жай кесте дегеніміз не?
20. Құрама кесте дегеніміз не?
21. Топтық кесте дегеніміз не?
22. Тізімдік жай кесте дегеніміз не?
23. Аймақтық жай кесте дегеніміз не?
24. Хронологиялық жай кесте дегеніміз не?

ТАҚЫРЫП 5: Абсолютті және қатысты шамалар. Статистикадағы графиктік әдіс (0,5 сағат)

1. Статискадағы қорытындылаушы көрсеткіштер. Абсолютті шама, оның  мәні  мен  маңызы, түрлері және өлшем бірліктері.
2. Қатысты шаманың мәні мен маңызы, түрлері және өлшем бірліктері, құру қағидалары.
3. Статискалық графиктер ұғымы мен элементтері.
4. Графиктер түрлерінің жіктелімі

Дәрістің мақсаты: Нақты және қатысты шамалар туралы ақпараттарды жете меңгеру. Оның маңыздылығы мен түрлерін, онда қолданылатын өлшем бірліктерді саралай білу қажет. Сонымен қатар мәліметтердің әр қилылығына қарай қатысты шамалардың қандй түрі қолданылатындығын терең білу қажет.

Тақырып бойынша негізгі  түсініктер: нақты шамалар, жеке нақты шамалар, жалпы нақты шамалар, табиғи өлшем бірлік, еңбек өлшем бірлігі, ақшалай өлшем бірлік, қатысты шамалар, жоспардың орындалуының қатысты шамасы, жоспарлық тапсырманың қатысты шамасы, өсіңкілік қатысты шама, құрылымның қатысты шамасы, үйлестік қатысты шама, үдемелілік қатысты шама, салыстырмалы қатысты шама, дәрежелік қатысты шама.

Дәрістің конспектісі

1 сұрақ. Статистикада қорытындылаушы көрсеткіштер өзінің сандық  мәніне қарай нақты, қатысты және орташа шамалар арқылы беріледі. Осының ішінде нақты шамалар жиі қолданылады және бастапқы түрі болып табылады. Ол статистикалық бақылау нәтижесінде жиналған мәліметтерді өңдеу, жинау және қосындыдан алынады.

   Статистикалық  нақты   шамалардың ғылыми  және  тәжірибелік   жұмыстардағы  маңызы  мен атқаратын   рөлі  өте  жоғары  бағаланады. Себебі, нақты  көрсеткіштерді  қолдана  отырып, әрбір  кәсіпорындар  мен  шаруашылықтардың, мекемелер   мен  ұйымдардың және  т.б.  әлеуметтік-экономикалық  дамуына   немесе  кемуіне толық  қорытынды  жасауға  мүмкіндік  туады. 

   Сонымен, статистикалық   нақты  шамалар  деп  қоғамдық  құбылыстар  мен  процестердің  белгілі  бір  жердегі   және  уақыттағы  мөлшерін  және  көлемін, аумағын, деңгейін   сипаттайтын  нақты  сандық  көрсеткіштерді  айтады.

 Нақты  шамалар өздерінің   сандық  көрсеткіштерінің  қолданылуына  қарай  жеке  және  жалпы   немесе  жиынтық  қосындысы   болып  екіге  бөлінеді. Жеке  нақты  шамалар  жиынтықтың  жеке  бөліктерінің  мөлшерін, көлемін   өздеріне  ғана  тән  сандық  көрсеткіштер  арқылы  көрсетеді.  Жалпы нақты  шамалар  жеке  нақты  шамалардың  қосындысынан  алынады. Жалпы  нақты  шамалар   қоғамымыздағы  болып  жатқан  әлеуметтік-экономикалық  өзгерістерді  көрсететін  жиынтық  көрсеткіштер  және  оны  күрделі  зерттеу   жұмыстарында  пайдаланады. Олай  болса, жалпы  нақты  шамалар  статистикалық  қорытындылаушы, жинақтаушы  көрсеткіші  болып  саналады.

 Нақты  шамалар  қоғамдық  құбылыстар  мен  процестердің  табиғи  негізін  бейнелейді. Сол   себепті  зерттеліп  отырған   объектінің - әлеуметтік-экономикалық  жағдайына  байланысты  көрсетілетін  өлшем  бірліктері  атаулы  сандар  болып  келеді  және  оны  табиғи (натуралдық),еңбек   және  ақшалай  өлшем  бірліктерін   қолдану  арқылы  есептейді.

      Табиғи (натуралдық) өлшем бірлігі сол қарастырылып  отырған аттың,нәрсенің өзіне  тән табиғи-физикалық қасиеттеріне  байланысты қолданылатын өлшем  бірліктері. Оған салмақ, көлем, ұзындық  сиақты  мөлшерлік өлшем бірліктері  жатады. Кейбір жағдайларда сол  қаралып отырған заттардың құрамы  мен құрылымына байланысты екі  түрлі табиғи өлшем бірліктері  бір өлшемде қатар қолданылады.  Мысалы, пайдаланылған электр қуаттары  – киловатт-сағатпен, тасылған жүктер  – тонна-километрмен өлшенеді.

        Табиғи (натуралдық) өлшеммен қоса шартты өлшем  бірліктері де қолданылады. Оған  өзінің қолданылуы жағынан бірдей, ал сапалық құрамы жағынан  әртүрлі өлшемдерді, заттарды бір  өлшемге келтіру арқылы, жалпы  көлемін есептеу үшін пайдаланылады.  Шартты  өлшем бірліктерін қолдану   және  есептеу кезінде орташа  көрсеткіштерді пайдалануға   болады. Мысалы , дүкенге 100 қап ұн  әкелінген және оның бір қабының  орташа салмағы 50 кг десек, онда ұнның жалпы салмағын есептеу үшін орташа салмақты қаптың санына көбейтеміз (50 x 100 = 5000 кг немесе 5,0 тонна). Осы тәсілді қолдана отырып,басқа да көрсеткіштерді есептеуге болады.

      Еңбек өлшем бірліктері  өнім өндіруге және қызмет  көрсетуге жұмсалынған жұмыс  уақытының мөлшерін анықтауға  арналған. Ол адам – сағат,  адам – күн, адам - жыл сияқты  өлшем бірліктерін қолдану арқылы  өлшенеді, яғни бір адамның бір  сағат, күн және жыл ішінде  істеген жұмысының нәтижесін  көрсетуге болады және оны  ақшалай өлшемге айналдыруға  тура келеді.

       Ақшалай өлшем  бірліктері өндірілген өнімнің  өзіндік құнын, еңбекақы көлемін,  таза пайда мен зиянды, банк  несиесімен есептесу  және т.б.  көрсеткіштерді жинақтау үшін  қолданылады. Ақшалай өлшем бірліктеріне  тиын немесе тенге жатады. Бірақ, біздің республикамыз бойынша кейінгі жылдары шет елдерден экономикалық және сауда-саттық тауар айналымының өркендеуіне, шетелдік инвестицияның енгізілуіне байланысты доллар мен марка ақша өлшем бірлігі ретінде қолданыла бастады. Сонмен бірге, есеп айырысу үшін ақшалай өлшем бірліктері өте қажет болады.  

2 сұрақ. Зерттеліп отырған көрсеткіштерге талдау жасау, олардың өзара байланыстылығы мен заңдылықтарын анықтау және тұжырымды қорытынды жасау үшін нақты шамамен берілген көрсеткіштер жеткіліксіз болады. Сондықтан статистистикалық зерттеуде, нақты шамалармен қатар қатысты шамалар да қолданылады.

Қатысты шамалар деп қоғамдық өмірдегі әлеуметтік- экономикалық  құбылыстардың  сандық қатынасының мөлшерін көрсететін көрсеткішті айтады. Қатысты шама қорытындылаушы көрсеткіштің негізгі  түрінің бірі болып саналады. Себебі оның нәтижесінде нақты шама көрсеткіштеріне  талдау, қорытынды жасауға толық  мүмкіндік туады.

       Сонымен,  статистикалық   қатысты шамалар  әлеуметтік-экономикалық  құбылыстар  мен  процестерді   бір-бірімен  салыстыру  кезінде   олардың  өзгеруін, дамуын, құрылымын   анықтауға, тадауға  мүмкіндік   береді  және  сол  берілген  сандық  көрсеткіштердің  қатынасына,  мәні  мен  мақсатына  қарай   бірнеше  түрге бөлінеді. Оған  жататындар  төмендегілер: жоспардың   орындалуы, жоспарлық  тапсырма, өсіңкілік, құрылымдық, үйлестік, үдемелілік (пәрменділік),  салыстырмалылық,  дәрежелік.

 Жоспардың  орындалуына   қатысты шамалары  берілген  жоспардың   қандай  дәрежеде  орындалғанын,  яғни  қаншаға   өскендігін  немесе  кемігендігін  көрсереді   және  өлшем  бірлігі  коэффициентпен  беріледі.Ол  көрсеткіштің  нақты   орындалған  мәнінің  жоспарланған  мәніне  қатынасы  арқылы  есептеледі  және  схема  немесе  формула   арқылы  өрнектеледі:

          қазіргі   уақыттағы  нақты мәндерді / жоспарлық   мәндерге *  100%

         Жоспарлық   тапсырманың  қатысты  шамалары   дегеніміз,  жоспар  бойынша   қоғамдық  құбылыстар  мен   процестердің  өткен  уақытпен  салыстырғанда  қаншалық  өсетіндігін   немесе  кемитіндігін  бағдарлама  арқылы  көрсету  болып  табылады. Оны  есептеу  үшін  көрсеткіштің  жоспарланған  мәнін  өткен  уақыттағы  нақты  мәніне  бөлеміз  және мынадай  схема  немесе  формула  арқылы  есептейміз:

        жоспарланған  мәндерді / өткен  уақыттағы нақты  мәндерге * 100%

Өсіңкілік қатысты шамалар құбылыстың уақытқа байланысты өзгеру мөлшерін білдіреді. Өсіңкілік шамалар салыстыратын уақыттағы көрсеткіш мәнінің  өскен уақыттағы бір мәніне қатынасы арқылы есептеледі, яғни уақытқа қарай  құбылыстар мен процестердің өзгеру қарқыны немесе формуланы қолданамыз:

         қазіргі  уақыттағы нақты мәндер / өткен  уақыттағы нақты мәндер* 100%                                                       

Құрылымның  қатысты шамалары жалпы  жиынтықтың жеке бөліктерінің үлесін көрсетеді, яғни ол арқылы құрылымның өзгеруін анықтауға болады. Мысалы, республикамыздағы барлық халықтың ішіндегі қала немесе ауыл тұрғындарының  үлесі, топтағы үздік студенттердің  үлесі, жоғары сортты өнімнің үлесі  және т,б, Осыған орай , бұл қатысты  шаманы үлестік қатысты шама  деп те атайды. Оны есептеу үшін жиынтық жеке бөліктерінің мәнін  оның жалпы жиынтығына бөлу керек.