Тұлға қабілеттерін қарым-қатынас процестері арқылы артырудың теориялық негізі

Қарым-қатынас стратегиясы үшке бөлiнедi. 
1-шi ашық-жабық қарым-қатынас. Ашық қарым-қатынаста әр адам өзiнiң көзқарасын жеткiзе бiлуi және басқалардың позициясын тыңдауға әрдайым дайындық. Ал жабық қарым-қатынас ақпаратқа деген өзiнiң көзқарасын қатынасын жеткiзе алмауы, қарым-қатынасқа түсуге талпынбауы. 
2-шi Монологты стратегия.

3-шi Рольдiк тұлғаарлық стратегия (мұғалiм-оқушы, үлкен-кiшi).

Қарым-қатынасты түрлерi:

1. Маскiлi қарым-қатынастар; бiр күннiң iшiнде бiрнеше маска  кию. Формалды қарым-қатынас, яғни  мұнда маскiлердi пайдаланып сұхбаттасушылардың  тұлғалық ерекшелiгiн түсiнiп ескеруге талпынамыз (сыпайлық, қаталдық, тұйықтық). Шынайы сұхбаттасушыға деген сезiмдерiн, эмоцияларын қарым-қатынас барысында көрсетпейдi.

2. Формалды рөлдiк қарым-қатынас  – мұнда сұхбаттасушының тұлғасы  мен әлеуметтiк рөлi маңызды болып табылады.

3. Iскерлiк қарым-қатынас – мұнда сұхбаттасушының iске деген тұлғалық ерекшелiгi, мiнезi, жасы, көңiл-күйi ескерiледi. Сонымен бiрге оның iске деген қызығушылығы мәндiк маңызды орын алады. 
4. Достардың рухани және тұлғалық қарым-қатынасы – мұнда кез келген тақырыпқа әңгiме қозғауға болады, тек сөз арқылы ғана емес жест, мимика арқылы бiрiн-бiрi жақсы түсiнедi. 
5. Маникулятивтiк қарым-қатынас сұхбаттасушыдан белгiлi бiр пайда табуға бағытталған. Ол үшiн сұхбаттасушының тұлғалық ерекшелiгiне байланысты түрлi әдiстер пайдаланады. 
6. Вербалды және вербалды емес қарым-қатынас.  
Коммуникациялық жүйе – бұл алынатын және берiлетiн ақпаратты түсiнудi қамтамасыз ету мақсатында адамдар арасындағы хабар алмасу. 
Коммуникацияның негiзгi функциялары мыналар: 
1.Информативтi – адамдар арасындағы өзара әрекеттесудi ұйымдастыру. 
2.Интерактивтi – адамдар арасындағы өзара әрекеттесу түрлерiн пайдалана отырып сұхбаттасушының көңiл күйiне, сенiмiне мiнез-құлқына әсер ету. 
3.Перциптивтi – қарым-қатынасқа түсушi серiктестердiң бiрiн-бiрi қабылдауы және өзара түсiнушiлiктi қалыптастыру.

4.Экспрессивтi – эмоционалды  бастан кешiрулер сипатын өзгерту.

Хабар беру мына бағыттармен жүзеге асады: 
-жоғарыдан төменге – жұмысшыларға бұйрық беру. 
-төменнен жоғарыға – басшылармен пiкiр алмасу және т.б. 
Коммуникация процесi жүзеге асу үшiн мынадай 4 элемент керек. 
1.хабарберушi

2.мәлiмет

3.арнайы ақпарат беру құралы

4.ақпаратлушы  

2. Тұлға қаблеттерін қарым-қатынас арқылы дамуын эксперименттік-эмпериялық зерттеу

 

 

2.1 Эксперименттік- эмпирикалық зерттеулердің сипаты және алынған нәтижелерді өндеу процедурасы

 

 

Қазіргі псходиагностика кәсіби іс-әрекет қоятын талаптарды ескере отырып, адам қаблеттіктерін анықтаудың объективті әдістерін әзірлеу үшін және енгізу үшін қажетті мәліметтерді қамтиды. Бұл адам қаблеттіліктерінің жеке ерекшеліктерін ескере отырып, адамның кәсіби іс-әрекетінің тиімділігін көтеру әдісін табуға мүмкіндік береді.

              Берілген жұмыстың екінші бөлімнің  бірінші сұрағы бойынша тұлға  қаблеттерін дамытудағы қарым-қатынастың  психологиялық ерекшеліктерін зерттеу әдістемелерімен бағыттары көрсетіген.

              Адамдардың қарым-қатынас процесінде  бірін -бірі қабылдауы мен түсінуі барысында олардың өзіндік қарым-қатынас қызыметтерінің маңызы бар. Қарым-қатынас – белгілі бір өзара қатынас қалыптастыру мақсатындағы- мазмұны мен идеяларымен, қызығулармен, көңіл-күйлермен және т.б. өзара әректтермен дамиды. Қарым-қатынас – бұл адамның басқа адамдармен өзіндік өзара әсерлесуі және біріккен іс-әрекетте өзара қатынасының дамуы ретінде көрініс береді.

              Қарым-қатынас адамзат қатынасының  күрделі түрі. Кез-келген қарым-қатынас,  адамдар арасындағы жай байланыс  ғана емес, біріккен іс-әрекет  процесінде адамдардың бірін  –бірі қабылдауы және ақпарат  алмасуы болып саналады.

              Көптеген зерттеулер тұрақты қарым-қатынас саласында жұмыс істейтін адамның жетістігі 80   - ы оның коммунакативтілік құзіреттілігіне тәуелді екендігін көрсетеді.Маңайындағы адамдармен қарым-қатынас жасай білмеу жұмыстан қуылудың немесе жұмысқа қабылданудың маңызды себептерінің бірі болуы да мүмкін.

              Статистика жұмыстан қуылған  он адамның жетеуі өзінің жұмыс  орнынан өз міндеттерін орындай  алмағандықтан емес, қызметтестерімен  және басшылықпен келіспеушіліктен  кетуі мүмкін екендігін, сонымен  қатар он адамның сегізі жұмысқа қабылдану барысында жұмыс берушімен алдын-ала әңгімелесуден тиімсіз қарым-қатынас орнағандықтан өтпей қалғандығын көрсетті.

              Ұзақ жылдар бойы психологиялық  теория мен практикада маманның  кәсіби іс-әрекеті, тұлғалық модельдері, тұжырымдамалары, ойлары туралы үлкен ғылыми қор жинақталып, оларды қолдану жолдары анықталуда. Біздің зерттеу жұмысымыздың бағдарламасына сәйкес бірқатар ғалымдардың осы бағыттағы жұмыстары талданып, жинақталды. Мәселен, психолог еңбегінің моделі (А.К.Маркова ); мектеп психологының кәсіби маңызды сапасы және оның білімдерінің, іскерліктерінің моделі (Р.В.Овчарова ); білікті және білікті емес психологтардың кәсіби іс-әрекетінің салыстырмалы моделі (Г.С.Абрамова) және т.б. Аталмыш еңбектерді талдай отырып, жоғары білімді психологтың кәсіби  құзіреттілігі сол маманның  жеке тұлға ретіндегі қасиеттерінің және ішкі психикалық жағдайларының күрделі жүйесі, оның кәсіби қызметі мен қабілетін іске асыру дайындығына, былайша айтқанда, іскерлігі мен мүмкіндігіне сай жұмыс істеу қажеттілігінен келіп шығады. Практик-психологтардың қарым-қатынас қабілеттерін анықтау үшін арнйы зерттеу моделін құрастыру қажеттілігі туындайды. Өйткені, қандай да ғылыми зерттеу жұмысының тиімді болуы оның зерттеу бағдарламасының қажетті деңгейде жоспарлауына, ұйымдастырылуына, жүзеге асырылуына байланысты. Ғылыми жұмысымыздың төмендегі зерттеу бағдарламасының моделі жасалынды:   

                       

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет-1 Практик-психологтардың қарым-қатынас қабілеттілігін арнайы зерттеу моделі.

Жоғарыда көрсетілген модель негізінде  зерттеу жұмысымызды үш бағытта  жүзеге асыруды жоспарлай отырып, зерттеудің негізгі болжамын айқындайық: тұлғаның қабілетін қарым-қатынас арқылы дамытса, онда кәсіби маманның коммуникативтік іскерлігі, қарым-қатынаста өзін-өзі бақылау деңгейі, тіл табысқыштық қабілеттілігі, ұйымдастырушылық қабілеттері қалыптасады.

Осы негізгі болжам төмендегі жеке зерттеу болжамдары белгілеуге негіз болады:

   -бірінші жеке  болжам: психологтардың кәсіби белгілі  бір қабілеттілігінің артуы олардың  қарым-қатынасқа түсуінің нәтижелі  болуына тікелей байланысты;

   -екінші жеке  болжам: сыналушылардың қарым-қатынасының  тиімділігіне тіл табысқыштық қабілеттілік деңгейлері және өзара қатынасқа түсу жағдайында өзіндік бағалау деңгейлері тікелей әсер етеді;

   -үшінші жеке болжам: өзара қарым-қатынасқа түсу барысында мамандарға қарым-қатынас қабілеттілігінің қажеттілігі және олардың коммуникативтік іскерлік деңгейлерінің жоғары болуы маңызды.

   Бірлескен еңбек  іс-әрекеті адамдар арасындағы  тек теориялық білімдермен ғана  емес, соған қоса зерттеуіміздегі  басты нәрсе болып табылатын тәжірибелік еңбек әрекеттерімен және дағдыларымен алмасу іске асатын қарым-қатынаспен және өзара әрекетпен сипатталады. Дәл осы өзара әрекет процесіндегі қарым-қатынас арқылы әлеуметтік және кәсіби ақпаратты жеткізуг жүзеге асады.  Зерттеу жұмысына алынған әдістемелердің негізінде экспериментке қатысушылардық қарым-қатынас қабілеттіліктерін бірнеше факторларға бөліп қарастырдық. Осы орайда қарым-қатынас қабілеттіліктерінің факторлары кестесі төмендегідей жасалып, алғашқы нәтиже көрсеткіштері жалпы кестеге толтырылады:

 

Кете 1-Қарым-қатынас  қабілеттіліктерінің факторлары

 

факторлар                   деңгейлер	Коммуникативтілік және ұйымдастырушылық	Коммуникабелділік	Тіл табысқыштық	Өзін-өзі бағалау	Тұлғаның бағыттылығы	Қатынасқа қажеттілік
Төмен	47%	50%	40%	70%	27%	35%
Орта	37%	29%	20%	27%	46%	34%
Жоғары	16%	21%	40%	3%	27%	31%
Барлығы	100%	100%	100%	100%	100%	100%

 

    Мақсатымызды  жүзеге асыру үшін психология  саласына мүлде қатысы жоқ  мамандық иелері таңдап алынды. Соның ішінде: инженерлер, бухгалтерлер  және экономистер. Аталмыш мамандық  иелеріне де жоғарыда прсктик-психологтармен өткізілген алты әдістеме жүргізілді.

     Қарым-қатынас  адамзат үшін әртүрлі деңгейде, әр түрлі кезеңде қалыптастыруды  қажет ететін құбылыс. Қарым-қатынасты  білім мен біліктілік, дағды және  адамның ішкі құндылықтарына  негізделген мәдени сауаттылық, танымдық іс-әрекет дамуының деңгейі ретінде қарастырдық. Тұлғаның жеке бас қасиеттері қарым-қатынас процесінде дамиды. Қарым-қатынас оның танымдық іс-әрекетіне ықпал етіп, психикалық процестерінің қалыптасуына негіз болды.

    Тұлғаның бағыттылығы мен қарым-қатынасқа қажеттілік деңгейлерінде д төмен көрсеткіштер анықталды. Айырмашылықтардың арақашықтығын төмендегі диаграммадан жақсы көруге болады:  

 

 

Сурет 2- Мамандық иелерінің қарым-қатынас қабілеттілік деңгейлерінің айырмашылық шкалалары.

 

    Жоғарыда суретте  берілгендей, шкала көрсеткіші  неғұрлым жоғары болған сайын,  қарым-қатынас қабілеттілік деңгейлері  төмендігін көрсетеді. Ал өзін-өзі  бағалау көрсеткіші бойынша керісінше,  практик-психологтарға қарағанда  салыстыруға алынып отырған мамандық иелерінде қарым-қатынаста өздерін бағалау діңгейлері жоғарырақ болып шықты. Бұл жерден шығатын тұжырым: кез-келген іс-әрекетте қызметкерлердің қарым-қатынас қабілеттіліктерін дамыту жұмыстары жүргізіліп отыруы тиіс. Осы тұста ғылыми жұмысымыздың басты мақсаты ретінде басқа мамандық иелеріне психологиялық көмек көрсетуші қызметкерлердің, яғни прктик-психологтардың қарым-қатынас қабілеттіліктерін арттырудың маңызы өте зор деп айқындалды.

 

 

2.2 Қабілетті дамыту процесінде  практик-психологтардың қарым-қатынас ерекшеліктерін тренингтік формада ұйымдастыру

 

 

Бүгінгі таңда қай  салада болмасын практик-психолог мамандарының қажеттілігі алдыңғы орындарға  қойылып, оның мүмкіншілігі, қабілеттіліктері, шығармашылық ойлары мен әлеуетін жүзеге асыруға қажетті жағдайлар жасау өзекті болып отыр.

Екінші бөлімнің екіншіі  сұрағында қабілетті дамыту процесінде практик-психологтардың қарым-қатынас  ерекшеліктерін тренингтік формада  ұйымдастырудың тиімділігі сипатталған. Мамандардың кәсіби қабілеттіліктерін арттыру процесіндегі тұлғаға бағытталған әдістің бірі- тренингтер-маманды кәсіби әрекеттің нақты әдістері мен процедураларына кезеңмен, практикаға сүйене отырып үйретуді қолдауды нәтижелі етеді. Тренингте оған қатысушылардың өзара әрекеттесе отырып, мәселені әр қырынан талқылауды қамтамасыз етіледі. Мұндай тұлғааралық қарым-қатынаста өзіне - өзі баға беру, өзіне басқалардың көзімен қарау, өзгенің пікірін тыңдау, келісе алмаса да түсінуге тырысу, басқа да көзқарас пікірлерге деген төзімділік және әр адамның шығармашылық жекелігі қалыптасады. Себебі, кәсіби білім көтеру жұмысының жеке тұлғаға бағыттылығын сипаттайтын фактор оның субъектілерінің ашық пікір алмасу жағдайында болуында.

«Қарым-қатынас  және оны орната алу». 1. Жаттығу «Жеке  даралық қабылдау»

A.  Бір оқушыға барлық адамдарды көздердің түстері бойынша отырғызуды ұсынады: от светлоглазых до темноглазых. Тапсырма орындаған кезде ешкім баға бермейді.

Тапсырма орындағаннан кейін басқа оқушыға шыққан нәтижесін  өз ойлауынша өзгертуге ұсынады.

Өте жиі қатысушылар «Әркім өз ойлауынша көреді» деген қорытындыға келеді.

Б. Бір оқушыға барлықтарды дауыс ырғағына байланысты отырғызуға тапсырма беріледі. Әр оқушы өз атын айтады. Дауысты естіп, жүргізуші ең жоғары дауыстан ең төменгі дауысқа барлықтарды отырғызу керек.

Басқа оқушы өз естуінше барлықтарды отырғызады.

Сонда бәрі «Әр адам өзбетінше  естейді» деген қорытындыға келеді. Осылай адамдардың көру және естудің  жеке даралығы байқалады.

B.  Кейін қабылдаудың – түйсіну деген түрі тексеріледі. Бір оқушыға басқаларды қолдардың жылулығына байланысты отырғызу керек: ең жылы қолдардан ең суық қолдарға дейін. Осы тапсырманы орындауға сыныптың ең сыйпайы адамдары шақырылады. Тапсырма орындағаннан кейін екінші адам өз сезінуі бойынша барлықтарды қайтадан отырғызады.

Жұмыстың аяғында барлық оқушылар оларға қайда отыру жағымды  болса, сол жаққа олар орын ауыстырады.

Тадау:

Жеке даралық қабылдаудың  болу жағдайында адамдар өз қарым-қатынас  мәселелерін қалай шешеді?

Сыныптағы оқушыларға басқа  адамдармен өзара әрекет ету принциптерін ұсыну қажет.

Өзара әрекет ету принциптері:

1) Әр адам өзінше  сезіну, көру, есту, ойлау құқылы;

2)  Әр адам бұл  құқықты басқалардың арқасында  құрметтеу қажет.

 Рефлексия

-  Басқа  аданың сезімдеріне құрмет деген  не?

- Неге адамды  Почему нельзя убедить человека, что он не должен испытывать тех чувств, которые он в действительности испытывает?

2. Жаттығу «Менің  бейнесі»

Өздеріне қатынасты  анықтау үшін бір ойынды ойнаймыз. Әрбіреуінің міндетті – айнада өз-өзіне  қарап, өз-өзіңді басқа адам сияқты қабылдау. Кейін өз зейінді сол адамда тұрақталып, келесі сұрақтарға жауап беру қажет:

-  Бұл адамда  сізге не ұнайды?

- Оны не  үшін сүйюге болады?

- Оның бойындағы  қандай қасиет құрмет туғызады?

Өте шынайы болуға тырысыңыз.

Рефлексия

- Бұл жаттығуды орындаған кезде ішінде қандай сезімдер пайда болды?

- Кім өте  үлкен қайшылықты сезді және  өз-өзіңде ешқандай жақсылықты  таба алмады? (Бұл өз өмірі үшін және өзі үшін ойлау керек болатын белгі болып есептеледі).