Психология және адам дамуы

Адамды барша тіршілік иесі сияқты белсенді іс-әрекетке келтіретін күш - бұл қажетсіну.

Хайуанаттар әлемінде қажеттікті қамтамасыз ету белсенділікке мәжбүр ететін қандайда бір табиғи затқа байланысты (қорек, ін, қарсы жынысты түр, т.б.). Ал адам қажеттіктері өндіріс пен мәдениеттің даму салдарынан туындайды.

Адамның өз қажеттіктерін қамтамасыз етуде нақты қоғамда тарихи қалыптасқан тәсілдерді пайдалануы осы қажеттікті орындаудағы жеке және қоғамдық әрекеттің бірігуінен айқын көруге болады. Бұл сондай-ақ әрбір жеке адамның өзінің ең қарапайым қажеттіктерін қанағаттандыру үшін (қарын тойдыру) қоғамдық еңбек бөлісі нәтижелерін пайдаланады (шаһарлықтар ауыл шаруашылық өнімдерін өсіруде, жинауда қатыспайды, бірақ өз өнімдерін айырбастау арқылы ауыл өнімдерін қажеттігіне пайдаланады).

Қажеттіктерді келіп шығу көзі және мазмұны бойынша бөлуге болады. Өз туындауына орай қажетсінулер табиғи (органикалық) және мәдени сипатқа ие. Табиғи қажеттілік адамға өз тіршілігін сақтау мен қуаттау және ұрпақ жалғасы үшін керек (тағам, ұйқы, суықтан және ыстықтан сақтану т.б.). Ал мәдени қажеттіктер объектіне қандай да табиғи қажеттіктерді іске асыру үшін қолданылатын заттар (шанышқы, қасық және т.б.), сондай-ақ басқа адамдармен қатынас үшін, қоғамдық өмірге араласу үшін керекті мүліктер.

Қоғамдық талаптар да мәдени қажеттіктердің сан алуандығына бастау береді. Әр топтарға араласа жүріп, жастар кең ауқымдағы мәдени қажетсінулерге ұшырай-ды: сәнді, заманына сай киімнен, кино кейіпкерлерінің суретінен бастап, мәнді әрі қызықты кітапқа дейін.

Мазмұндық сипаты бойынша қажеттіктер заттас-қан құндылық (тағам, киім, баспана, тұрмыстық мүліктер ж.т.б.) және рухани құндылық - қоғамдық сана өнімдеріне тәуелдіктен шығатын (ой, пікір алмасу қажеттігі, ақпарат қажетсіну, ән-күй тыңдап, сұлулықты сезіну керектігі ж.т.б.) құндылықтар болып бөлінеді. Алайда, қажеттілік өздігінен саналы әрекет туын-дата алмайды, болған күнде де инстинкттік не ойсыз қылыққа себеп болуы мүмкін. Мақсат бағдарлы іс-әрекет түзілуі үшін қажеттілік сол қажеттілікті қамтамасыз етуге керек болған затпен сәйкестендірілуі тиіс. Саналы танылған және қабылданған қажеттілік әрекет-қылықтың сеп-түрткісіне (мотив) айналады. Сеп-түрткі мен мақсат іс-әрекеттің бағдарын анықтайтын сілтеу-көрсеткіш қызметін атқарып, сол әрекетті орындауда субъектке керек болған күш-қуат мөлшерін де айқындауға жәрдемін береді, қалыптасатын психикалық процестер мен қалып, қасиеттердің бәрін жүйелестіріп, ұйымдастырады.

Осы сеп-түрткі ықпалдар адам әрекет-қылығының қозғаушы күші, себебі, объектив заңдылықты қажетсінудің психикалық бейнесі. Қажетсінуден адам әрекет-қылығы белгілі түрге, формаға енеді.

Бірақ, әрекетке келтіруші ішкі субъектив ықпал бо-ла тұрып, сеп-түрткі іс-әрекеттің нақты сипатын анықтап бере алмайды. Қандай да бір белгілі сеп-түрткіге орай туындаған іс-әрекеттің қандай күйде болатынын мақсат анықтайды. Бір сеп-түрткі негізінде әрқилы мақсаттар қойылуы мүмкін. Сеп-түрткі жалпы әрекетке итермелесе, мақсат нақты қызметті белгілейді. Сеп-түрткі әрекетке келтіруші қажеттілікке байланысты, ал мақсат - әрекет бағытталған және сол әрекет барысында өнімге айналатын затқа байланысты.

Іс-әрекеттің мақсаты дегеніміз сол іс-әрекеттің болашақ нәтижесін күні бұрын санада (идеалды) болжау. Осы болжау, яғни мақсат, заң ретінде адам әрекетінің сипаты мен әдісін анықтап барады. Мақсат, сонымен, алдын ала бейнелеудің құралы. Мақсат жеке орындалатын қызметке тыстан келіп қосылмайды, оны сол әрекетті іске асырушы адамның өзі белгілейді. Бұл процеске нақты адамның оқу, тәрбие барысында игерген қоғамдық тәжірибесі қосылады. Белгіленген мақсат қызмет барысында іске асады.

Мақсаттар жақын арада іске асатын не ұзаққа көзделген сипатымен бөлінеді. Егер адам тек жақын мақсаттарды басшылыққа алса, оның іс-әрекетінің келешегі болмайды. Мұндай адамдар тар өрісті, үлкен қиындықтарға төзімсіз келеді. Ал үлкен, ауқымды себептерді жетекшілікке алған адам өз жұмысының ізгі, басты мақсатына жету жолында жақын мақсаттарды керекті саты, кезеңдік міндет деп қарастырады.

Мақсат - сеп-түрткі өте жетілген әрекет-қылық реттегіші болып қоймастан, сол әрекет процесіне араласатын психикалық құбылыстарды белгілі жүйеде ұйымдастырушы да. Осы мақсат пен сеп-түрткіге байланысты қабылдаудағы таңдамалылық, зейін ерекшелігі, жадтағы (естегі) қажет ақпаратты жіктеп алу т.б. іске асады.

Іс-әрекетті психологиялық талдаудың нәтижесінде сол әрекеттің объекті болған заттар, әрекет шарттары мен құрал-жабдықтарының адам басында бейнелік құбылысқа айналып, осы құбылыс өз кезегінде әрекетті орындауға  қатысатын дене мүшелеріне қалайынша жетекшілік ықпал жасайтыны айқындалады.

Іс-әрекеттің санадағы жоспары мен оның нақты орындалу процесі арасындағы байланыстың іске асуын әлі орындалмаған әрекет нәтижесінің саналық бейнелену табиғатын білуден қоршаған дүниеде орыны бар құбылыстар заңдылықтары ашылады. Адам осы заңдылықтарды аша отырып, өз іс-әрекетінде қолданады. Бұл жағдайда сыртқы заттасқан әрекет ішкі саналық әрекетке ауысады. Сыртқы нақты іс-әрекеттің саналық ішкі әрекетке айналуы интериоризация деп аталады.

Адам іс-әрекетінде сол әрекеттің ішкі және сыртқы  мазмұны  тығыз байланысқан. Сыртқы, затпен байланысты - қоршаған дүниеге ықпал етудегі адам әрекеті - ішкі (психикалық) әрекетпен анықталады да реттеледі.

Сыртқы заттасқан әрекетті әрдайым ішкі психикалық әрекеттің тысқы көрінісі (экстериоризация) деп қарастыру мүмкін, себебі адам өзінің нақты әрекетінде алдын ала санада жоспарланған ойды іске асырады. Сыртқы әрекет ішкі жоспар қадағалауында болады. Адам орындап жатқан әрекетін ойында бейне не ой түрінде қабылданған жоспармен салыстырып барады.

2.  Іс-әрекет құрылымы мен түрлері 

Психологиялық тұрғыдан іс-әрекет өте күрделі, көп өлшемді де деңгейлі, ұдайы даму - өзгерістегі құбылыс.

Іс-әрекет - адамның қоршаған дүние-мен өзара ықпалды байланысының қозғалысты жүй-есі. Осы жүйеде психикалық бейне пайда болып, объект күйіне енеді, ол іс-әрекеттің саналы қабылданған мақсаты болып табылады. Белгілі мақсаттың болуынан әрқандай белсенділікті іс-әрекет деп санауға болады. Ал іс-әрекеттің бүкіл басқа тараптарының бәрі - сеп-түрткі, іс-әрекетті жоспарлау, ағымдағы ақпаратты өңдеу, шешім қабылдау - бірде сезілсе, көбіне еске алына бермейді. Алынған күнде де толық болмауы, кейде тіпті қате де болуы әбден мүмкін. Іс-әрекет қай деңгейде танылма-сын, саналы мақсат оның қажетті белгісі.

Жеке адамның  әрекеті еңбек іс-әрекетінің қандай да бір көрінісі ретінде қалыптасқан. Белгілі бір қоғамдық қызметке бағытталған әрекет жиынтығы еңбектік іс-әрекеттің белгілі бір түрін құрайды. Ал еңбектік іс-әрекет әрдайым белгілі өнімге арналатындықтан, адам әрекеті де тиісті нәтижені көздейді. Адам әрекетінің саналы әрі мақсатты болуы  - адамның басқа жануарлар дүниесінен ажыралу белгісі. Іс-әрекет бағдарланған мақсат өзінің біршама қашықтығымен еленеді. Сондықтан оған жетісем дегенше адам бір-біріне байланысты, ізбе-із келетін әлденеше жеке міндеттерді орындауына тура келеді. Бұл міндеттермен байланысты әрекеттер - операциялар деп аталады. Адам іс-әрекеті әрқилы және әр деңгейдегі әрекеттердің жәрдемімен жүзеге келеді. Ал осы жай бір міндетті іске асыруға қажет болған біршама біткен іс-әрекеттің (деятельность) әрбір элементі - әрекет (действие) деп аталады. Затқа бағдарланған осы әрекет қимылдар (манипуляция) бірікпесінен жасалады. Олар - алу, орын ауыстыру, босату. Сапалық жағынан бұл қимылдар әлді-әлсіз, дәл-жаңсақ, жылдам-шабан, епті-епсіз, бағдарлы-бағдарсыз болуы мүмкін.

Затқа бағдарланған қимылдардан басқа адам іс-әрекетінде денені қалыпты ұстау, қозғау және тілдесуге қажетті қимылдар да болады. Ал бұл қимылдар әрекеттің мақсатына, заттың қасиетіне және әрекет шарттарына байланысты. Белгілі әрекеттің орындалуында қатысатын қимылдар өздігінен не бір дене мүшесінің қандай да қозғалысқа келуінен емес, адамның жеке ниетіне, қозғалысты міндетке орай іріктеуіне, орындалатын қимылға деген қатынасына қарай іске араластырылады. Ниет өзгерісі қозғалыс ауқымын да бұрып жі-береді.

Адам қимылының шын мәні мен жетілгендігі сол қимылды қажет еткен саналы әрекетке тікелей байла-нысты.

Әрекетті құрайтын ?имылдар тобы (жүйесі) белгіленген мақсатқа орай басқарылады және реттеледі. Адамның көздеген мақсаты нақты осы мезетте көрінбей, ол ендігі орындалатын әрекеттің жемісі. Сондықтан, мақсат адам миында іс-әрекеттің болашақтағы нәтижелік бейнесі не әрекетшең моделі болып із береді. Осы болашақтағы ниет бейнесі әрекеттің нақты нәтижесімен салыстырылады.

Әрқандай жаңа іске кірісуде адам істің орындалу тәсілдерін білмегендіктен, мақсатқа бағытталған бүтін әрекетті де, оның элементтерін де ойланып, саналы бар-ластырып орындауына тура келеді. Ал бірнеше қайталай отырып, адам мақсатқа бағышталған әрекетті енді саналы күш-жігерін жұмсамай-ақ орындау мүмкіншілігіне жетіседі. Саналы әрекеттің орындалу барысында кейбір қимыл - элементтердің сана аймағынан шығып, өздігінен орындалуы - әрекеттің автоматтануы деп аталады.

Жаттығу, үйрену нәтижесінде қалыптасатын адамның саналы іс-әрекеті бірліктерінің автоматты түрде орындалуы - дағды атамасын алған. Бір міндетке байланысты әрекетті екі не одан да көп қайталау барысында адам сол әрекетті орындау әдістерін қолдану үшін ойланып-толғанбай, бүтін іс-әрекет элементтерінің бірінен екіншісіне жеңіл ауысып отырады.

Адамның қай әрекеті болмасын үш тараптан тұрады: қимылдық, сезімдік және саналық, бұлардың әрбірі өзіне сәйкес қызмет атқарады, ол қызметтер: орындау, бақылау және реттеу.

а) әрекет орындалуы - майда қимыл-қозғалыстар біртұтас әрекетке бірігеді, артық, қажетсіз қозғалыстар жойылып, қимыл жеделдей түседі;

ә) әрекетке сезімдік бақылау - қимылды көзбен бақылау бұлшық еттер бақылауымен ауысады, әрекет нәтижесін бақылауға қажетті бағыт-бағдар сараптау қабілеті дамиды;

б) әрекетті санамен реттеп бару - зейіннің әрекет тәсілдерінен сол әрекеттің орындалу жағдайлары мен нәтижелеріне  ауысуы.

Дағды қалыптасуда адамның жеке басының ерекшеліктері үлкен маңызға ие. Күрделі, бірақ бір типті дағдылар бір адамда жеңіл орнығып, екіншісінде қиындау қалыптасады. Сондықтан да дағды қалыптастыру үшін жаттығулар саналы іріктеліп, әрекеттің тұтастай орында-луы немесе оның күрделі бөліктері арнайы қайталау және бекіту әдістерін пайдалануды талап етеді.

Дағды әрекет мазмұнына орай әртүрлі болады:

1) қимыл-әрекеттік дағды (спортсмендер әрекет-терінің бекуі);

2) сезімдік (түр-түс тану, балалардың алғашқы әріп тануы ж.т.б.);

3) интеллектуалды дағдылар (есеп, оқу, жаттау ж.т.б.). Бұлардан басқа аралық дағдылар да айырылады: сезімдік-қимыл дағдысы (жазу, сурет салу, сызу); сезімдік-ой дағдысы (математикалық ұғымдармен жұмыс істеу).

Әрқандай жаңа дағды адамда бұрыннан қалыптасқан дағдылар жүйесінде пайда болады. Олардың бірі жаңа дағдыға тірек, қолдау көрсетсе, кейбірі кедергі етеді. Осыдан дағды интерференциясы және дағды көшуі деген ұғымдар қалыптасқан. Интерференция - бұл дағдылардың өзара кедергілік әсері, яғни бұрыннан орныққан дағдылар жаңа дағдыға тежеу береді немесе оның тиімділігін кемітеді. Ал бұрыннан игерілген әрекет дағдыларының енді қалыптасатын қимыл-әрекеттерге ұнамды ықпал жасап, олардың орнығуын жылдамдатуы - дағдылардың кө-шуі деп аталады. Әрқандай жаңа әрекеттерді игеруде адам бұрынғы тәжірибесіне сүйенеді, сондықтан оның қалыпты ептіліктері жаңа дағдыларды жеңіл әрі жылдам қабылдауына жәрдем береді. Ал егер жаттығу қимылдары ұзақ мерзім қайталанып, орындалып бармаса, дағдылар бірте-бірте жойыла бастайды. Дағдылардан тыс, іс-әрекеттің қажетті бірлігі - ептілік. Ептілік - бұл білімдер мен дағдылардың нақты әрекетте көрінуі. Жаңа жағдайлар немесе жаңа объекттермен қатынасқа келе, адам өзінің бұрыннан игерген білімдері мен дағдыларын іске қосады, яғни осы дағдылардың жаңа жағдайға көшу - көшпеуі ептілікке байланысты.

Ептіліктер өз мазмұнына орай дағдыларға қарағанда ауқымдырақ, себебі олар әрекеттің түрлі баламаларын қолдануға мүмкіндік береді. Психологияда ептіліктің келесі түрлері анықталған: а) танымдық, ә) жалпы еңбектік, б) құрама-техникалық, в) ұйымдастыру-технологиялық, г) қызметтік-бақылау (Е.А.Милерян).

Қандай да бір әрекетті орындауға байланысты жай ептіліктер кездейсоқ еліктеуден қалыптасуы мүмкін. Ал іс-әрекет неғұрлым күрделенген сайын ептіліктердің пайда болуы білімге, объект мазмұнына, объект пен субъект арасындағы әрекеттік байланыстарды танып, салыстыра алуға тәуелді.

Автоматтасқан әрекеттердің және бір түрі - бұл әдет. Дағды мен әдет арасындағы негізгі ерекшелік: дағды - әрекетті сана қатысынсыз үйреншікті қалыптасқан қимылдар арқылы іске қосу, ал әдет - қандай да бір әрекетті орындауды қажетсіну немесе адамдық қасиетке айналдыру.

Адамда әрқилы іс-әрекет түрлерінің пайда болуы мен дамуы күрделі де ұзаққа созылған процесс. Бүкіл өмір барысында бірін бірі ауыстырып, өзара тығыз бай-ланыста жүріп   отыратын   үш   іс-әрекет   түрі   бар:  ойын, оқу және еңбек. Олар бір-бірінен іс-әрекеттің ақырғы нәтижесі, ұйымдасуы және сеп-түрткілері бойынша ажыралады.

Ойын - өмірдің тамаша құбылыстарынан, бір қарағанға пайдасыз, бірақ өте қажетті іс-әрекет. Адам ойынының мәні - дүниені бейнелей отырып, оған өзгеріс ендіруге ұмтылу. Адамның осы қабілеті алғашқыда ойында пайда болып, осы ойында қалыптасады әрі орнығады.

Ойын және еңбектік іс-әрекеттің арасындағы айыр-машылық әрекетке болған қатынастың ерекшелігінде. Ойын барысында адам өз қызығуы мен қажетсінуіне орай әрекетке келеді, ал еңбекке адамды оның қалауы емес, практикалық мүддесі мәжбүрлейді. Ойын қатысушылары қандай да тұрмыстық не қоғамдық қажеттікке тәуелді емес, ал еңбекке байланысты іс-әрекет орындап жатқан адам, мысалы, дәрігер, сырқатты емдеуде өзінің кәсіби не қызметтік міндеттерін атқарады, ал бала "дәрігерлікті" қызықтаудан, сол кәсіпті ұнатудан ойнайды. Ойын арқылы бала өз мүмкіншіліктеріне орай қажеттіктері мен талаптарын іске асырып барады. Ойынға байланысты бала нақты жағдайды өз санасында қиялға айналдырып, сол си-туациядағы сезімдері мен эмоцияларын іске қосады. Белгілі рольді ойнай отырып, бала бөтеннің болмысына түсіп қана қоймастан, өз болмысын байқатады, кеңейтеді, тереңдете түседі. Осылай бала өзінің тек қиялын ғана дамытпай, ойлау, ерік, тіпті жеке адамдық қасиеттерін баули түседі. Ойындық іс-әрекет бала тілінің шығуымен қарқынды дами бастайды, осыдан сәби қоршаған дүние ортасынан өз "менін" бөлектеу қабілетіне жетіседі.