Поли-және-моноэтностық-топтарға-арналған-әдебиеттерді-талдау

Даму үшін тұрақты  және тұрақсыз өзіндік бағаның саналы  үйлесілімділігі өте маңызды. Сонымен, жағдайдың шарттарының өзгеруінде тұрақты өзіндік бағаның сақталып отыруы, іс-әрекеттің және ондағы өзіндік жетістіктің жарамды жүзеге асуына кедергі келтіреді. Өзіндік бағаның күшті тұрақсыздығы «качели» бейнесіцндегі толқуларды тудырады- өзі жайлы көріністің ең биігінен ең кішкенесіне дейін.

Адамзат тарихының қайғылы  беттері осы ұғыммен байланысты. Халықтар мен мемлекеттер арасындағы ресурстар үшін саны жоқ соғыстар өзінің ұлттық(этностық) ерекшеліктері  мен және өз қарсыластарының екінші деңгейлігінің басымымен жүргізілген.  Фашизм идеологиясы осыған дәлел.

Өзіндік баға қажеттіліктер  деңгейімен, яғни адам өз алдына қоятын мақсаттардың деңгейінің қиындығымен  тығыз байланысты  ; ол оның қай  жетістіктерді сәтсіз деп, ал қайсысын сәтті ретінде қабылдайтынын  анықтайды. Нақты іс-әрекетте өзіндік баға және қажеттіліктер деңгейі жеткілікті орнатыла алады. Сондықтан нақты іс-әрекетке қатысты өзіндік баға және қажеттіліктер деңгейі жайлы – жоғары, орташа және төмен деп айтуға болады.

Осы жағдайларда өзіндік  бағаның адекваттылығы жайлы  айтуға болады. Өзіндік баға, егер ол адамның іс-әрекетінің қандай да бір іс-әрекеттегі  шынайы сәттілігіне сәйкес келетін болса, адекватты болып табылады. Адеватты емес өзіндік баға, іс-әрекеттің сәттілігіне сәйкес келмеген жағдайларында болады. Адеватты емес өзіндік баға көтермелі( субьект өзінің актуалды мүмкіндіктерін көрнекті көтерген кезде) және төмендетілген (ол оларды төмендеткен кезде). Сонымен қатар адекватты емес көтеріңкі және адекватты емес төмен өзіндік баға– жалпы дамудың және қандай да бір іс-әрекеттің сәттілігінің күшті тежеткіші болып табылады.

Егер адам(этнофор) көтеріңкі  өзіндік бағада болса және өз алдына  аса жоғары, мақсаттың шынайы мүмкіндіктеріне  сай емес мақсаттарды қойса, ол еріксіз  сәттілікпен сәтсіздікке соқтығады. Мұндай уайымдар өте ауыр және олардан қашу үшін, ол өзіннің өзіндік бағасын төмендете отырып реттеу керек, немесе ең алдымен өз-өзіне бұл басқа адамдардың  әділетсіздігінің әсерінен кездейсоқ пайда болды деп, сәтсіздікті қалайда қамтамасыз ету керек; ерекше күрделі жағдайларда ол өзіндік сәтсіздікті шеттетіп, байқамауға тырысады.  Көбінесе бұл өзі үшін ерекше қорғаныс механизмдерінің әсерінен санадан тыс жүреді. Өз өзін төмен бағалау кезінде, тез жүзеге асатын мақсаттарға жетуде перспективті даму зонасы жоғалады.

Бірақ мынаны түсіну маңызды,  жоғары немесе төмен өзіндік баға жайлы нәтижелері қандай да бір үлгімен, эталонмен анықталатын, тек нақты қандай да  бір іс- әрекетке қатысты айтуға болады.

Тұлғаның дамуы үшін оптималды болып өзіндік сыйласымның, жалпы өзіндік бағаның жоғары деңгейі  табылады. Өзіндік сыйласым деңгейі жоғары адам–бұл өзіндік намысы бар, өз-өзіне сенімді, өзін басқалар арқылы жүзеге асырмайтын, өзіндік мүмкіндіктері мен талпыныстарын жүзеге асыру арқылы нақтылайтын адам.

Керісінше, өзіндік сыйласымныі  төмен деңгейі, өзіндік кемшіліктің сезімімен, өзіндік махаббаттың ауырлығымен, өзін басқалар арғылы нақтылауға талпыныспен сипатталады. Төмен деңгейлі өзіндік көрінісі бар адамдар көбінесе қоршаған ортаның түкке тұрғысыз қалжыңын ауыр қабылдап, және олардың сынын одан да тіке қабылдайды. Олар түкке тұрмайтын өкпеге, тайталасқа  бейім болады. Олар үшін басқа адамдардың алдында өз тұрақсыздықтарын көрсету үнемі қорқыныш туғызады.

Әдістемені  жүргізгеннен кейін, алған мәліметтердің  нәтижесін кестеге орналастырдық.

 

 

 

 

 

 

 

 

2.3. Зерттеу  мәліметтерінің сандық және сапалық  өңделуі

 

1. Л.Г. Почебуттың "Мәдени  құндылық бағдар" атты әдістемесінің  негізіне мәдениеттің үш типі  жайлы көрініс енгізілген .

1. тип дәстүрлі мәдениет (ДМ)
2. тип қазіргі заман мәдениеті (ҚЗМ)
3. тип динамикалық дамып жатқан мәдениет (ДДМ)

1-кесте Моноэтностық және полиэтностық топтағы қазақ студенттерінің мәдени құндылық бағдарларының салыстырмалы көрсеткіштер

 

Р/с	Типтер	Моноэтностық топтағы  қазақтар	Полиэтностық топтағы  қазақтар
1	Дәстүрлі мәдениет (ДМ)	75 %	55 %
2	Қазіргі заман мәдениет (ҚЗМ)	62 %	60 %
3	Динамикалық дамып жатқан мәдениет (ДДМ)	55 %	57 %

 

Сонымен, біз эксперименттің нәтижесінде моно және полиэтностық ортадағы мәдени құндылық бағдардың  ерекшелігінің нәтижесін көрсеттік. Алынған мәліметтерден мынадай қорытындылар шығып отыр. Дәстүрлі мәдениетке қазақ ұлты 75 % балл берсе, ал полиэтностық ортадағы топтар 55 % балл берген.

Қазіргі заманның тез ағымы өмір салты мен дәстүрлерді де өзгеріске ұшыратуда. Аса көрнекті көрінбегенімен соңғы жылдары қазақ қауымының арасында шетел мәдениетіне еліктеу жүріп жатыр. Шыққан нәтижелерде осы әсердің полиэтностық топтарға емес, керісінше қазақ халқына әсер бар екендігін көріп отырмыз. Келесі типтің нәтижесіне тоқталып болсақ жоғарыда айтылып кеткен ойымызға дәлел табамыз, өйткені пайыздық жағынан "Қазіргі заман мәдениеті" қазақтар арасында үлкен орынды алып отыр, ал полиэтностық топ өкілдеріне керісінше төмен. Мұндай динамиканы басқа жағынан түсіндіруге болады. Сандық құрамы аз халықтар өз этносының ерекшелігін сақтау мақсатымен көбінесе өзіндік салт-дәстүр мәдениетке жақын жүреді Сондықтан да Қазақстандағы полиэтностық топ өкілдерінің көрсеткіші осындай нәтижелер көрсетіп отыр . Соңғы типтің көрсеткіштерінің айырмасы аса көрнекті емес, яғни динамикалық дамып жатқан мәдениет әсері әлі толық біздің елімізге толық ене қойған жоқ. Оның әсері болашақ уақыттарда сезілуі мүмкін. Өйткені бұл тип шетел халқының өмір салтына жақын келеді.

Біздің мемлекетіміз ондай даму қарқынына әлі жете қойған жоқ. Сондықтан оның белсенділігі де төмен. Осындай ауытқу кезеңдерінде тұлғаның өзіндік қатынасының деңгейі де жалпы этностық "Менге" әсері туралы сұрақ туындайды.

 

Зерттеу нәтижелерінің  көрнекілігін қамтамасыз ету мақсатында алынған мәліметтерді "Мәдениет типтері" гистограммасына орналастырамыз.

 

 

Зерттеудің келесі кезеңінде  топтағы нормалық қалауларды анықтау  үшін О.И.Комиссарованың "Топтағы  нормалық қалауларды өлшеу" атты әдістемесін  алдық. Берілген тест индивидтің әртүрлі  нормалардың қалауын зерттеуге  арналған. Тест нормативті қалаулардың екі түрін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Бөлінген нормативті қалаулардың негізінде топтағы индивидтерде нормативті үміттердің екі типі қалыптасады және олар қабылдаудың субъектісіне беріледі. Комуникативті және функционалды. Нормативті үміттерді білу зерттеушіге басқаны қабылдаудағы пайда болатын қателіктерді түсіндіруге және топтағы мінез-құлықтың әлеуметтік реттеу процесін адекватты сипаттауға мүмкіндік береді.

Кесте 2 Моно және полиэтностық топтағы қазақ студенттерінің нормативті қалауларының салыстырмалы көрсеткіштері.

 

№ Р/Р	Нормативті  қалаулар	Моноэтностық  топтағы қазақтар	Полиэтностық  топтағы қазақтар
1	Іскерлік қалаулар сферасы	47,3 %	53 %
2	Коммуникациялық қалау	45,4 %	42,3 %
3	Шынайылық шкаласы	19,2 %	18,5 %

 

Кестеде екі топ өкілдерінің нормативті қалауларының көрсеткіштері берілген.Ең алдымен іскерлі қалаулар сферасын алып қарайтын болсақ қазақ ұлтының пайыздық саны көп яғни ол бізді мынадай қорытындыға әкеліп отыр. Жаңа мемлекет ерекше заман талаптарын қойған кезде адамдардың қалаулары өзгеріске ұшырайды. Өзіміз байқап отырғандай тілімізбен бірге қазіргі кезде мәденетіміз, дініміз маңызды орын алып жатыр. Осы процестер қазақ ұлтының жалпы іскерлігін де арттырып оларды алдыға итермелеуде. Полиэтностың ортаның мүшелері қарқынды топтан қалмай келеді бірақ сандық көлемінің аздығына байланысты олардың пайыздық жағы төмен болып отыр. Ал екінші нормативті қалауда коммуникативті белсенділік полиэтностық ортада басым. Оның себебі ұлттық метелды ерекшеліктермен түсіндіріледі.

 

3 кесте Моноэтностық және полиэтностық топтағы қазақ студенттерінің өзіндік қатынастарының салыстырмалы көрсеткіштері

 

№ Р/Р	Шкалалар	Моноэтностық  көрсеткіштері	Полиэтностық  топтағы қазақтар көрсеткіштер
1	Ашық	49 %	48,6 %
2	Өзіне сенімді	45,4 %	46,8 %
3	Өзіндік басқару	51,2 %	57,8 %
4	"Меннің" айнасы	52,4 %	53,7 %
5	Өзіндік баға	53 %	47 %
6	Өзіндік қабылдау	55,3 %	54,9 %
7	Өзіндік байланыс	44,4 %	45,2 %
8	Даушылдылық	35,3 %	39,3 %
9	Өзін кінәлау	30,7 %	33,8 %

 

Бірінші шкаланың төмен көрсеткіштері "Меннің" терең түсінілетінінің көрсеткіші. Жоғары мағыналар жабық және өзі жайлы мәліметті құпияда сақтау. Алынған мәліметтерде көрнекті айырма болмағанымен, бірақ ерекшелікті көруге болады. Қазақ ұлты өкілдері полиэтностық топ өкілдеріне қарағанда жоғары көрсеткіштерді бейнелеп отыр. Осы мәліметтер қазақ ұлт өкілдерінің шынайы көңілмен қоршаған адамдарға қарайтындығының сипаты. Полиэтностық топта айырма көп емес. Өзіне сенімді өзіндік басқару атты екі шкалада пайыздық нәтижеден полиэтностық топтардың басымшылығы көрініп отыр. Яғни жоғарыда ескеріп кеткеніміздей аз санды халықтарда алға ұмтылу позициясы жоғары деңгейге қойылған. Сол себептен осы көрсеткіштер пайыздық жағынан көп болып отыр.

"Меннің" айнасы  берілген шкалада да полиэтностық  топ артық болып отыр. Өзіндік бағаны анықтайтын шкалаға келетін болсақ осы жерде айырма қазақ ұлт өкілдерінің басымшылығымен көрнекті. Оның себебі қазақ ұлты өкілдері өз жерлерінде өмір сүріп жатқандықтан да болуы мүмкін.

Көрсеткіштердің айқындылығын қамтамасыз ету мақсатында мәліметтерді гистограммалық бейнеде көрсетеміз.

 

 

Поли және моноэтностық ортадағы мәдениет типтерінің ерекшеліктерін айқындау мақсатында жүргізілген эмпирикалық  зерттеу мәліметтерін сандық өңдеудің барысында зерттеу болжамын тексеру  үшін Розенбаумның Q критерийін пайдаланамыз.

 Розенбаумның Q критерийі жалпы психологиялық  зерттеулердің мәліметтерін статистикалық  өңдеуде  екі таңдау арасындағы қандай да бір сандық өлшенген  белгілер деңгейі бойынша айырмашылықты анықтау үшін қолданылады. Бұл екі таңдау тобы арасындағы қандайда бір белгі бойынша  айырмашылықты тез арада  бағалауға мүмкүндік беретін параметрикалық әдістердің ішіндегі ең қарапайым түрі болып саналады.

Бұл үшін алдымен  зерттеу болжамын қалыптастырамыз:

Н₀ –Поли және моно этностық ортадағы студенттердің мәдениет типтерін

       таңдау мәліметтерінің арасында  айырмашылық жоқ.

Н₁ – Поли және моно этностық ортадағы студенттердің мәдениет       

        типтерін таңдау мәліметтерінің  арасында  мәнді айырмашылық бар.

 

Зерттеу болжамын дәлелдеу үшін поли және моноэтностық ортадағы студенттердің мәдениет типтерінің ерекшеліктерін өзара салыстырамыз.                       Л.Г. Почебуттың "Мәдени құндылық бағдар" әдістемесі бойынша топтардың 3-түрлі мәдениет типі бойынша көрсеткіштерінің топтық мәліметтерінің арасындағы айырмашылықтың статистикалық сенімділігін тексереміз /7-6 кестелер/.

4 кесте- Поли  және моноэтностық топ зерттелушілерінің  дәстүрлі мәдениет шкаласы бойынша  айырмашылықтарын анықтау.

№	Полиэтностық  топ өкілдері	№	Моноэтностық топ өкілдері
1 2 3 4	10 10                              10 S1 10	1 2	10 10
5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25	9 9 9 9 9 9 9 8 8 8 8 8 7 7 7 7 7 7 7 6 6	3 4 5         6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19	9 9 9         8 8 8 8 7 7 7 7 7 6 6 6 6 6
		20 21 22 23 24 25	5 5 5   5        S2 5 5