Тәрбиенің әдістері, құралдары

4. Педагогикалық процестегі  ұжым мен жеке адамның өзара  байланысы.

Ұжымның басты борышы - әрбір  адамның шығармашылық өсуіне қамқоршы болу.

 

Тәрбиенің принциптпері

Принцип дегеніміз - адамның  іс-әрекетінде басшылыққа алатын алғы шарты, негізгі ережесі.

Бүгінгі күннің талабына сай  ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын, әдіс тәсілдерін және ұйымдастыру жүйесінің  іргетасын қалайтын  негізгі қағидалар:

1. Тәрбиенің идеялылығы  мен мақсаттылығы.

тәрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ождан мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан адамды тәрбиелеу.

Мектептің бүкіл іс-әрекеті, қоғамдық өмірі осыған қызмет етуі керек.

2. Жас ұрпақты іс-әрекет  пен қарым-қатынас арқылы тәрбиелеу  - балаларды ақыл-ой әрекетімен  қатар іскерлік пен пысықтыққа  машықтандыру, өнімді еңбек етуге  бейімдеу, ата-ана мен бала, Тәрбиеші  мен тәрбиеленуші, үлкен мен кіші  арасынғы қарым-қатынасты өзара  сенімге, қайырымдылыққа, имандылыкқа,  бір-біріне сый-құрметпен қарауға  негіздеу, тәрбие барысында психологиялық  жайдарылық, үйлесімділік ахуал  туғызу, жас азаматтың өзіне сенімін  арттыру, қамқоршылық сезімін  дамыту.

3.  Тәрбие барысында  жеке тұлғаға қойылатын талап  пен көрсетілетін құрметтің бірлігі.

Жаңашыл ұстаз Құмаш Нүрғалиев "Мұғалім мен оқушы арасында үзілмейтін алтын желі болуы тиіс. Ол баланың ұстазына деген сенімі, мұғалімнің баланы сүюі" - деген болатын.

Тәрбиеленушіні құрметтеу  және оған талаптар қою - баланың мықты  және нашар жақтарын біліп, оның өсуіне қажетті жағдайлар жасау. Талап  қоюдан оқушыға құрмет, күші мен  қабілетіне сенім көрінеді. Мұғалім  оқушы бойынан рухани қасиетті жобалап, оған сүйеніп, оқушының өз тәжірибесін  дамытуына көмектесу керек.

4. Тәрбиелік ықпалдардық  тізбектестігі, жүйелілігі, үздіксіздігі.

Тәрбие тәжірибесі балаларға  қойылатын талап пен педагогикалық  ықпал бірлігі қажет екенін дәлелдеді. Ұрпақ тәрбиесінің нәтижелілігі - тәрбие мекемелеріндегі талаптың бірлігі, іс-әрекеттің сабақтастығы.

5.  Оқушылардың жас және  жеке ерекшелігін есепке алу.

Оқушылардың жеке ерекшелігі - денсаулығы, ақыл-ойы, адамгершілік қалыптасуы, сыртқы әсерлерге жауабы, қабылдауы, т.б. Біреулері өзінің байсалдылығымен  ескертулерді дұрыс қабылдаса, кейбіреулеріне керісінше әсер етуі мүмкін, сондықтан  оқушылардың тәрбиелік дәрежесін  дер кезінде анықтап отыру  қажет. Тәрбие жұмысының барлығы  білім мен сенімнің, сөз бен  істің үздіксіздігі негізінде құрылады.

Бала - педагогикалық қамқорлықтың ең жоғары мақсаты. Баланың ішкі мүмкіндіктерінің ашылуы адамдардық сүйіспеншілік сезімі мен қарым-қатынасына байланысты. Баланы тең адам санап, оған еркіндік бергенде ғана ол өз пікірін ашық айта алады, үлкендердің балаға деген құрметі  олардың сенімін арттырады.

Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік санасы жаңа қалыптасып келе жатқандықтан, олар негізінен мұғалімнің ықпалында болады. Жасөспірімдер  жедел дамып келе жатқандықтан тәрбиесі бірқалыпты жағдайға ауысып, өзін-өзі  тәрбиелеуге қажеттілігі артады.

6.  Баланы ұжымда, ұжым  арқылы тәрбиелеу - тәрбие жұмысындағы  жетекші принциптердің бірі. Мұны  екі түрлі көзқарас тұрғысынан  қарау керек. Бірі - ұжымдық тәрбие  қоғамның негізгі қаруы. Бала  берік ұйымдасқан, ынтымақты, өлеуметті,  рухани таза ұжымда болуы қажет.  Екіншісі - тәрбиеленушінің педагогтың  ықпалымен, көзқарасымен шектеліп  қалмауы.

Педагог - тәрбиеші қосарланған  ұғымына А.С.Макаренко қарсы болып, оны ұжымның жан-жақты тәрбиелік  әсерімен бекітуді ұсынған.

Бірлескен іс-әрекетте, орынды ұйымдастырылған ұжымдық жұмыстарда өзара тәуелді, жауапкершілікті  қатынастар туындайды, баланың тәжірибе және ұжымдық өмір дағдыларын жинау  процесі жүреді.

7. Тәрбие процесінде мұғалім,  мектеп, отбасы және қоғамдық  ұйымдардық күш-қуатын үйлесімді  педагогикалық бірізділікке бағыттау.

Тұлға өзін өмірде сирек кездесетін ерекше феномен деп қарайды. Бұл  принцип мектеп мұғалімдерінің, отбасының  және қоғамның педагогикалық күш-жігерінің  бірлігі мен қызмет етуін қажет  етеді.

Бала тәрбиесінде отбасының  рөлі көп жағдайда жаңа әлеуметтік қатынастарға байланысты. Ол ата-аналар мен мектептің және қоғамның арасындағы нарықтық еңбек жағдайында қатасады. Отбасындағы тәрбиеге көмек ретінде  елімізде демеушілер мен қайырымдылық жасаушылар, әлеуметтік құқық қорғау бөлімдері мен қамқорлық қорғау кеңестерінің жұмысы да ұмытылуда.

Тұлғаның сапаларын қалыптастыру бір мезгілде, кешенді түрде жүргізілетіндіктен, педагогикалық ықпал да кешенді  сипатқа ие болуы тиіс.

Жасөспірімдердің өздеріне сын көзбен қарамауы, жауапкершілік  сезінбеуі ата-аналары мен мұғалімдерді босқа мазасыздандырып отырған  жоқ.

Мектеп пен отбасындағы  балалар тәрбиесінің ең маңызды  міндеті - оларды қажетті өмір сүру процесіне дайындау.

8.Өзін-өзі тәрбиелеуді  көбіне ұнамсыз жайды сезініп,  сонымен күресуден бастайды. Біреуі - бойындағы берекесіздіктен, екіншісі - дөрекіліктен, үшіншілері - тұйықтықтан,  ұялшақтықтан арылғысы келеді.

Мақсат қою, күш-жігер жұмсау, өзін-өзі бақылау мен өз ісіне  талдау жасап отыру - өзін-өзі тәрбиелеудің міндетті элементтері.

Оқушылар өзін-өзі тәрбиелеу  бағдарламасын қалай жасауды  жақсы елестете алмайтындықтан, оларға жиі-жиі көмек көрсетуге тура келеді. Олар өзінің ойлау ерекшелігі мен мінез-құлңына талдау жасауға  қиналады. Тәрбиешілер оқушыларға өзін-өзі  тәрбиелеудің маңыздылығын түсіндіретін арнаулы әңгімелер немесе пікіртапастар  өткізеді.

Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері:

• Жеке міндеттеме - бел гілі мерзім аралығында өзі атқаратын  міндеттерді таңдап алып, есеп жүргізу, өзіне-өзі қызмет көрсету. Иландыруға ұқсас өзін-өзі міндеттеу әдісі. Оны бала өз кемшілігін жою үшін қолданады. Үй тапсырмасын әркез  орындауға, таза жазуға, оларды байсалдылықпен ойланып істеуге жаттығып, оны  әр уақытта қайталап, орындауға күш-жігерін  жұмылдырады. Оқушы белгілі бір  міндетін орындауда енжарлық көрсеткенде  өзін-өзі міндеттеу, өзіне-өзі бұйыру әдісін қолданады.

•  Өзіндік есеп беру - қоғамдық жұмысты атқару, баланың  өз іс-қылығына жауаптылығы, жолдастарымен  тәжірибе алмасуы.

•  Өз іс-қылығына талдау жасау - өзінің кейбір қылықтарына сын  көзбен қарап, себебін білгісі келуі, оны жоюға тырысуы.

•  Өзін-өзі бақылау - кемшіліктерін  болдырмау үшін жағымды мінез-құлықтарын дамыту мақсатында күнделік жүргізу.

Өзіне баға беру - мінез-құлықтарының кемшіліктерін жою үшін баланың  өзін-өзітәрбиелеуі. К.Д.Ушинский жасаған  өзін-өзі тәрбиелеу ережелері:

•  Өте сабырлылық, тіпті  болмағанда, сыртқы сабырлықты сақтау.

•  Турашылдық.

•  Ойлы әрекет.

•  Шешімділік.

•  Өзің туралы қажет болмаса, бір сөз айтпау. Санасыз бос  уақыт өткізбеу.

•  Не істесең де еріктісің, бірақ, кездейсоқ істен сақ бол.

•  Қажетті немесе керекті  іспен ғана айналыс, көрсеқызар болма.

•  Бітірген ісіңе еш уақытта  мақтанба.

•  Әркез ағыңнан жарылма, өз ісің туралы өзіңе жауап беріп  отыр.

•  Бұл журналды ешкімге  көрсетуші болма.

Бұл ережелерді байытуға болады. Көп ретте адам өз алдына ислгілі  бір биік мақсат өойып, өз бетімен  ізденіп, өзін-өзі тәрбиелеп жетілдірудің жолдарын өзі қарастырады. Содан  әсерленіп қанатталған ішкі сезімдері арқылы білімді қажетсініп, нәтижесінде мақсатына жету үшін табандылықпен ізденеді.

Адам баласының тарихында  ондай мысалдар баршылық. Демосфен жас кезінен шешендік өнер меңгеруді  армандайды. Аляйда, көпшілік алдындағы  алғашқы сөзінде-аң сәтсіздікке  ұшырайды. Оның дауысы тым бәсең, сөздері  үйқаспай, тілі « күрмеліп, шәлкем-шалыс  келе береді. Соны сезген қауым оны ' тыңдамай, ысқырып, тыжырынады. Оның орнында  басқа біреу болса, бұл масқарадан кейін тауы шағылып, қолын бір-ақ сермеп ' жайына кете барар еді. Демосфен өйтпеді. Ол елден оқшауланып, теңіз  жағасынан үй салып, дауылды күндері, бүрқ-сарық, болып жағаны ұрып жатқан толқынға қарап, сағаттап,сұырып салма  сөздерін қарша боратып, бар дауысымен  сөйлейтін. Тіліндегі кемістігін жою  үшін, тілінің астына малта тастарсалатын  болған. Сондай жан қиярлық табандылық пен ерік-қайрат Демосфенді дегеніне жеткізді. Ол әлемнің айтулы ұлы  шешеніне айналады.

Талай ұлы адамдар өз мінездерін жаман әдеттерден арылтып, жақсы  қасиеттерді дарыту мақсатымен жұмыс  істеген. Соқтықпалы соқпақсыз жерде  өсіп, мыңмен жалғыз алысқан ұлы  Абай өзін-өзі тәрбиелеп,өзін-өзі  білімдар еткен адам.С.М.Торайғыров  " Жұлдыз болып көрмеймін елдің  бетін, болмасам толып тұған толық  айдай" немесе "Қараңғы қазақ  көгіне күн болмағанда кім болам", - деген романтикаға толы батыл  жолдарды өзіне және  болашақ  жастарға арнап айтқан .

Профессор С.Я.Долецкий айтқандай, біз өз қателігімізді ойша айтамыз  да өзімізге өзіміз кешірім жасап, кейін  оны ұмытып кетміз Егер біз оны  дауыстап айтатын болсақ, онда өзіне-өзі  кешірім  жасау қиынырақ болады, - дейді.

 

Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері:

Өзін-өзі сендіру. Оқушы  өзін жақсы ұстап, жаман қылық  жасамауға сендіреді. Темекі тартуды  қойғысы келетін адам "Мен енді темекі тартпаймын" - деп, өзіне-өзі  сенімді түрде әркез айтуы  тиіс.

Өзін-өзі сынау әдісі - дөрекілігі үшін өзін қатты сөгіп, сынға  алу. Өз тарапынан мұның мәдениетсіздік, жексұрындық екенін, тәрбиелі адамның  ондай іс істемейтінін, әбден өзі  арылғанша қайталап айтумен болады.

Өзін-өзі тәрбиелеуде - өзін ойша өзгенің орньша қою арқылы өзгемен  санаса білудің (эмпатия) үлкен тәрбиелік  мәні бар.

Өзін-өзі жазалау әдісі - алдына қойған міндетті орындау, ауытқымау. Мысалы, 9-сынып оқушысы қызықты  киноға баруға билет алады. Алдында  сабағына шала әзірленіп, екі алып қала жаздағаны ойына оралып, келесі сабаққа  жөнді әзірленбегені есіне түсіп  кинодан бас тартады.

Өзін-өзі тәрбиелеудің құрамды  бөлімдері:

•  өз кемшілігіне сын  көзбен қарау, мақсат қою.

•  өзін-өзі тәрбиелеудің бағдарламасын жасау.

•  әдістерін анықтау.

•  аутотренинг - жеке тұлғаның өзіне жаттығу жүйесін әзірлеуі.

•  өзін-өзі бақылау.

Тәжірибеде оқушы тәртібінде және мінез-құлқында ауытқулар кездесіп отырады. Сондықтан тәрбиелеу жұмысында  қайта тәрбиелеу де үлкен орын алып, оқушы ауытқулардың алдын алуға  және жеңуге бағытталады. Қайта тәрбиелеу  тұлға құрылымын қайта құру, адамның  барлық психологиялық сапаларын  қайта жасау. Түзету - оқушы санасындағы  және іс-әрекетіндегі жеке кемшіліктерді  жеңу.

Қайта тәрбиелеу - тәрбиелік  ықпалдар жүйесі барысында құлықтық даму мен іс-әрекеттегі ауытқуларды  түзетіп, қоғамның моральдық талаптарына  сай тұлға сапаларын қалыптастыру.

Қайта тәрбиелеу тұлғаның мотивтері мен қажеттіліктерінің, сезімдері мен еркінің, түйсіктерінің, іс-әрекеті мен мінез-құлқының әлеуметтік-психологиялық  өзгеру процесі, қиын балалардың орынды сапаларын қалпына келтіру, педагогикалық  тұрғыда қараусыз қалған балалардың жүріс-тұрысындағы кемшіліктердің орнын еңбектегі, спорттағы және басқа іс-әрекеттегі нәтижелермен толтыру.

Қайта тәрбиелеуде қайта  ұғындыру, қайта оқыту, басқа іс-әрекетке көндіктіру, күрт өзгерту, еріксіз көндіру  сияқты әдіс-ер қолданылады.

Қайта ұғындыру - бұл тәрбиесі қиын балалар және педагогикалық  тұрғыда қараусыз қалған оқушылар бойындағы  қате көз-қарастарын өзгерту әдісі.

Қайта оқыту - бұл теріс  қажеттіліктер мен дағдыларды түзету әдісі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Мораль-қоғамдық санының  түрі, адамгершілік - тәрбиенің күретамыры

Уикипедия — ашық энциклопедиясынан  алынған мәлімет

Адамгершілік тәрбие дегеніміз  – оқушылыардың бойында мінез-құлықтың белгілі бір сипаттарын қалыптастыру және олардың өздерінің де бір-біріне, отбасына, басқа адамдарға, мемлекетке, Отанға деген қатынасын анықатйтын мінез нормалары мен ережелерін дарыту жөніндегі ұстаздардың арнаулы  мақсат көздеген қызметі.

Адамгершілік тәрбие әр уақытта, әр қоғамда болып келген. Кешегі кеңестік дәуірде адамгершілік тәрбие дұрыс болған жоқ деп айта алмаймыз. Адамгершілік кейбір бағыттар замана өзгеруіне байланысты өзгеріп отырады. Себебі тәрбие-қоғамдық құбылыс.

Адамгершілікті мемлекет қайраткерлері, ғалым ұстаздар, көсемдер, небір жақсылар уағыздаған. Олар өз заманына сай ізгілікті, парасаттылықты, сананы, сезімді, саналықты, инабаттылықты, салауаттылықты, адалдықты, шындылықты, тағы басқаны насихаттаған. Адамгершілікті тәрбие біртұтас оқу-тәрбие процесінің негізі болып табылады. Адамгершілік қасиет мораль, этика, өнеге арқылы айқындалады. Мораль, этика, өнеге адамгершіліктің  күретамыры болып табылады. Сондықтан  да біз адамгершілік тәрбиені осылардан  бастағанды жөн деп отырамыз.

Мораль (латыншасы маралис, қазақшасы-әдет-ғұрып) - әлеуметтік шындықтың  этикалық саналарын (ізгіліктілік, мейірбандық, әділеттілік, мінез-құлық, әдет-ғұрып  тағы басқа) бейнелейтін қоғамдық сананның бір түрі. Мораль дегеніміз –  адамдардың бір-біріне және қоғамға  деген міндеттері мен қарым-қатынастарын анықтайтын қауымдық өмірсүру ережелерінің, адамдардың мінез құлықтары нормаларының жиынтығы. Моральдің сипаты экономикалық және қоғамдық құрылыспен анықталады, өйткені оның нормаларынан белгілі  бір топтың, әлеуметтік, топтың, халықтың мүдделері байқалады. Ал қоғамда  әр түрлі көз қарас болағандықтан, мүдделер де қарама-қайшы болады, әр түрлі моральдар қатар өмір сүреді[1].

Бүгінгі жағдайда бұрынғы  кеңестік моральдың кейбір түрлері  өзгерді. Мораль барлық қоғамда өмірдің  саласында – еңбекте, тұрмысты, саясатта, ғылымда, отбасында, әр түрлі қатынаста  адамның мінезін, іс-әрекетін, қатынасын, санасын реттейді. Мораль этикамен байланысты.

Этика – бұл философиялық ғылым, қоғамдық сананың формасы, қоғамдық қатынастардың түрі.