Тәрбиенің әдістері, құралдары

Ақыл-ой тәрбиесі - оқушылардың  ойлау қабілетін, дүниеге ғылыми көзқарасын қалыптастыру, ғылыми білім  жүйесін меңгерту. Ақыл-ой тәрбиесінің  басты міндеттері: оқушыларды табиғат  және қоғам жайындағы ғылыми білімдермен  қаруландыру; ойлау қабілеттерін жетілдіру  арқылы (абстракттілі, ой операциялары талдау, синтез, салыстыру, жинақтау, саралау, т.б.) таным іс-әрекетін (іскерлік, дағды, бақылау, жазып алу, өзін-өзі бақылау, т.б.) дамытып, ғылыми көзқарасын қалыптастыру.

Адамгершілік тәрбиесінің  міндеттері: гуманизм, адалдық, батылдық, төзімділікті қалыптастыру; адамға сүйіспеншілік, құрмет, қайырымдылық сезімін дамыту; оқушыларды өз міндетіне, өзгенің мүддесіне  байыпты қарауға үйрету; өз Отанын сүюге, ұлттар достығын құрметтеуге  тәрбиелеу;

Еңбек тәрбиесінің негізгі  міндеттері:

а) оқушыларды іскерлікке, еңбек  дағдысына үйрету;

ө) оқушыларды халық шаруашылығының басты салаларымен, еңбек түрлерімен таныстырып, мамандық таңдауға тәрбиелеу;

б) озық еңбек дәстүріне  тәрбиелеу.

Эстетикалық тәрбие міндеттері:

• бейнелеу өнері (кескіндеме, графика, мүсін) көркемөнер шығармашылығы (көркем өдебиет, музыка, театр, кино) арқылы баланың сезімдері мен талғамдарын  дамытып, сұлулық туралы ұғымдарын  қалыптастыру

•  эстетикалық құралдарды пайдалануға дағдыландыру.

•  әсемдікке үлесін қосуға тәрбиелеу.

Дене тәрбиесі міндеттері: оқушылар ағзасын дамыту; жастарды еңбекке, Отанды қорғауға даярлау, төзімділікке, батылдыққа, ептілікке, іскерлікке, тәрбиелеу.

4. Тәрбие процесінің мәні - баланың ұжым және қоғаммен  қатынастарының жүйесін құру, педагогикалық  жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің  нәтижесін талдау, жоспарлау жұмысын  реттеу; Тәрбие процесінің жобасын  құру және жүзеге асыру; тәрбиелік  ықпалдарды реттеу және оларға  түзетулер енгізу; қорытынды, есепке  алу және бақылау.

Тәрбие диалектикасы сыртқы ықпалдық (объективті) адам санасына (субъективті) өтіп, іс-әрекет барысында көрінетін  құбылыс. Адамның қоғамдық мәнінің  қалыптасуында әлеуметік іс жағдай маңызды рөл атқарады.

Тербие процесінде адамның  қоғамдық мәнінің қалыптасуына сыртқы және ішкі қарама-қайшылықтар ықпал  етеді.

Сыртқы қарама-қайшылықтар:

•  Қоғамдық ережелер мен  адамдардық тәртібі арасындағы сәйкессіздік.

•  Мұғалімнің талабымен  оқушының тәртібінің арақатынасы.

Ішкі қарама-қайшылықтар:

•  Тәрбиешінің талабы мен тәрбиеленушінің мүмкіндігінің  ара- қатынасы.

•  Тәрбиеленушінің қажеттіліктері мен қанағаттандыру тәсілдерінің ара  қатынасы.

5. Тәрбиенің негізгі зандылықтары. Педагогикалық құбылыс пен үрдіс  арасындағы байланысты заңдылықтар  деп атайды.

1. 'Тәрбиенің қоғамның  әлеуметтік-экономикалық жағдайына,  демократиялық принципті іске  асыруына, адам құқығын қорғау  мәселелеріне тығыз байланыстылығы.

Осы заманғы тарихи жағдайларға  байланысты халықаралық қауымдастық  дүниежүзі тарихында халықаралық  стандарт болып табылатын жалпы  адамзаттың құндылықтар мен адамның  негізгі құқығы, бостандығы ашылып көрсетілген ("БҰҰ адам құқығының  жалпыға бірдей декларациясы" "Бала құқығының Конвенциясы") құжаттарын жасады. Олар осы заманғы тәрбие теориясы мен әдістемесіне, тәрбие мұраттары мен рухани құндылықтарға  жаңаша бағыт береді. Қазақстан Республикасының "Білім туралы" (1999) Зақына сәйкес бұл құжаттар еліміздің білім  саласындағы мемлекеттік саясатының негізі болды.

2. Тәрбиенің оқыту мен  білім берудің сапасына байланыстылығы. Оқыту - тұлғаны қалыптастырудық  құралы. Тәрбиенің мазмұны, түрі  және әдісі тәрбиеленушілердің  даму дөрежесіне байланысты іріктеледі.

3. Тәрбие мен өзін-өзі  тәрбиелеу бірлігі. Жеке адамның  дамуы мен қалыптасуында белсенділіктің  рөлі зор. Іс-әрекет барысындағы  белсенділіктің түрлері: қарым-қатынас  белсенділігі, таным белсенділігі, өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі.

Қарым-қатынас белсенділігі тұлғаның мінез-құлқын, жүріс-тұрысын  қалыптастырады.Таным белсенділігі - заттар мен құбылыстардың мәнін, ғылыми ұғымдар мен заңдылықтарды  терең түсінуге, оны тәжірибеде қолдана  білуге үйретеді. Егер ересек адамдар  балалардың сұрақтарын қостап, таным  белсенділігінің дамуына бағыт  беріп отырса, онда олардың талпынғыштық және бақылағыштық қасиеттері қалыптасады.

Өзін-өзі тәрбиелеу белсенділігі - тәрбиеші өзін-өзі тәрбиелеуге  баланың ынтасын оята алғанда  тәрбие жұмысы нәтижелі жүреді.

4. Педагогикалық процестегі  ұжым мен жеке адамның өзара  байланысы.

Ұжымның басты борышы - әрбір  адамның шығармашылық өсуіне қамқоршы болу.

 

Тәрбиенің принциптпері

Принцип дегеніміз - адамның  іс-әрекетінде басшылыққа алатын алғы шарты, негізгі ережесі.

Бүгінгі күннің талабына сай  ұрпақ тәрбиесінің мазмұнын, әдіс тәсілдерін және ұйымдастыру жүйесінің  іргетасын қалайтын  негізгі қағидалар:

1. Тәрбиенің идеялылығы  мен мақсаттылығы.

тәрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана-сезімі оянған, рухани ойлау дәрежесі биік, мәдениетті, парасатты, ар-ождан мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан адамды тәрбиелеу.

Мектептің бүкіл іс-әрекеті, қоғамдық өмірі осыған қызмет етуі керек.

2. Жас ұрпақты іс-әрекет  пен қарым-қатынас арқылы тәрбиелеу  - балаларды ақыл-ой әрекетімен  қатар іскерлік пен пысықтыққа  машықтандыру, өнімді еңбек етуге  бейімдеу, ата-ана мен бала, Тәрбиеші  мен тәрбиеленуші, үлкен мен кіші  арасынғы қарым-қатынасты өзара  сенімге, қайырымдылыққа, имандылыкқа,  бір-біріне сый-құрметпен қарауға  негіздеу, тәрбие барысында психологиялық  жайдарылық, үйлесімділік ахуал  туғызу, жас азаматтың өзіне сенімін  арттыру, қамқоршылық сезімін  дамыту.

3.  Тәрбие барысында  жеке тұлғаға қойылатын талап  пен көрсетілетін құрметтің бірлігі.

Жаңашыл ұстаз Құмаш Нүрғалиев "Мұғалім мен оқушы арасында үзілмейтін алтын желі болуы тиіс. Ол баланың ұстазына деген сенімі, мұғалімнің баланы сүюі" - деген болатын.

Тәрбиеленушіні құрметтеу  және оған талаптар қою - баланың мықты  және нашар жақтарын біліп, оның өсуіне қажетті жағдайлар жасау. Талап  қоюдан оқушыға құрмет, күші мен  қабілетіне сенім көрінеді. Мұғалім  оқушы бойынан рухани қасиетті жобалап, оған сүйеніп, оқушының өз тәжірибесін  дамытуына көмектесу керек.

4. Тәрбиелік ықпалдардық  тізбектестігі, жүйелілігі, үздіксіздігі.

Тәрбие тәжірибесі балаларға  қойылатын талап пен педагогикалық  ықпал бірлігі қажет екенін дәлелдеді. Ұрпақ тәрбиесінің нәтижелілігі - тәрбие мекемелеріндегі талаптың бірлігі, іс-әрекеттің сабақтастығы.

5.  Оқушылардың жас және  жеке ерекшелігін есепке алу.

Оқушылардың жеке ерекшелігі - денсаулығы, ақыл-ойы, адамгершілік қалыптасуы, сыртқы әсерлерге жауабы, қабылдауы, т.б. Біреулері өзінің байсалдылығымен  ескертулерді дұрыс қабылдаса, кейбіреулеріне керісінше әсер етуі мүмкін, сондықтан  оқушылардың тәрбиелік дәрежесін  дер кезінде анықтап отыру  қажет. Тәрбие жұмысының барлығы  білім мен сенімнің, сөз бен  істің үздіксіздігі негізінде құрылады.

Бала - педагогикалық қамқорлықтың ең жоғары мақсаты. Баланың ішкі мүмкіндіктерінің ашылуы адамдардық сүйіспеншілік сезімі мен қарым-қатынасына байланысты. Баланы тең адам санап, оған еркіндік бергенде ғана ол өз пікірін ашық айта алады, үлкендердің балаға деген құрметі  олардың сенімін арттырады.

Бастауыш сынып оқушыларының өзіндік санасы жаңа қалыптасып келе жатқандықтан, олар негізінен мұғалімнің ықпалында болады. Жасөспірімдер  жедел дамып келе жатқандықтан тәрбиесі бірқалыпты жағдайға ауысып, өзін-өзі  тәрбиелеуге қажеттілігі артады.

6.  Баланы ұжымда, ұжым  арқылы тәрбиелеу - тәрбие жұмысындағы  жетекші принциптердің бірі. Мұны  екі түрлі көзқарас тұрғысынан  қарау керек. Бірі - ұжымдық тәрбие  қоғамның негізгі қаруы. Бала  берік ұйымдасқан, ынтымақты, өлеуметті,  рухани таза ұжымда болуы қажет.  Екіншісі - тәрбиеленушінің педагогтың  ықпалымен, көзқарасымен шектеліп  қалмауы.

Педагог - тәрбиеші қосарланған  ұғымына А.С.Макаренко қарсы болып, оны ұжымның жан-жақты тәрбиелік  әсерімен бекітуді ұсынған.

Бірлескен іс-әрекетте, орынды ұйымдастырылған ұжымдық жұмыстарда өзара тәуелді, жауапкершілікті  қатынастар туындайды, баланың тәжірибе және ұжымдық өмір дағдыларын жинау  процесі жүреді.

7. Тәрбие процесінде мұғалім,  мектеп, отбасы және қоғамдық  ұйымдардық күш-қуатын үйлесімді  педагогикалық бірізділікке бағыттау.

Тұлға өзін өмірде сирек кездесетін ерекше феномен деп қарайды. Бұл  принцип мектеп мұғалімдерінің, отбасының  және қоғамның педагогикалық күш-жігерінің  бірлігі мен қызмет етуін қажет  етеді.

Бала тәрбиесінде отбасының  рөлі көп жағдайда жаңа әлеуметтік қатынастарға байланысты. Ол ата-аналар мен мектептің және қоғамның арасындағы нарықтық еңбек жағдайында қатасады. Отбасындағы тәрбиеге көмек ретінде  елімізде демеушілер мен қайырымдылық жасаушылар, әлеуметтік құқық қорғау бөлімдері мен қамқорлық қорғау кеңестерінің жұмысы да ұмытылуда.

Тұлғаның сапаларын қалыптастыру бір мезгілде, кешенді түрде жүргізілетіндіктен, педагогикалық ықпал да кешенді  сипатқа ие болуы тиіс.

Жасөспірімдердің өздеріне сын көзбен қарамауы, жауапкершілік  сезінбеуі ата-аналары мен мұғалімдерді босқа мазасыздандырып отырған  жоқ.

Мектеп пен отбасындағы  балалар тәрбиесінің ең маңызды  міндеті - оларды қажетті өмір сүру процесіне дайындау.

8.Өзін-өзі тәрбиелеуді  көбіне ұнамсыз жайды сезініп,  сонымен күресуден бастайды. Біреуі - бойындағы берекесіздіктен, екіншісі - дөрекіліктен, үшіншілері - тұйықтықтан,  ұялшақтықтан арылғысы келеді.

Мақсат қою, күш-жігер жұмсау, өзін-өзі бақылау мен өз ісіне  талдау жасап отыру - өзін-өзі тәрбиелеудің міндетті элементтері.

Оқушылар өзін-өзі тәрбиелеу  бағдарламасын қалай жасауды  жақсы елестете алмайтындықтан, оларға жиі-жиі көмек көрсетуге тура келеді. Олар өзінің ойлау ерекшелігі мен мінез-құлңына талдау жасауға  қиналады. Тәрбиешілер оқушыларға өзін-өзі  тәрбиелеудің маңыздылығын түсіндіретін арнаулы әңгімелер немесе пікіртапастар  өткізеді.

Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері:

• Жеке міндеттеме - бел гілі мерзім аралығында өзі атқаратын  міндеттерді таңдап алып, есеп жүргізу, өзіне-өзі қызмет көрсету. Иландыруға ұқсас өзін-өзі міндеттеу әдісі. Оны бала өз кемшілігін жою үшін қолданады. Үй тапсырмасын әркез  орындауға, таза жазуға, оларды байсалдылықпен ойланып істеуге жаттығып, оны  әр уақытта қайталап, орындауға күш-жігерін  жұмылдырады. Оқушы белгілі бір  міндетін орындауда енжарлық көрсеткенде  өзін-өзі міндеттеу, өзіне-өзі бұйыру әдісін қолданады.

•  Өзіндік есеп беру - қоғамдық жұмысты атқару, баланың  өз іс-қылығына жауаптылығы, жолдастарымен  тәжірибе алмасуы.

•  Өз іс-қылығына талдау жасау - өзінің кейбір қылықтарына сын  көзбен қарап, себебін білгісі келуі, оны жоюға тырысуы.

•  Өзін-өзі бақылау - кемшіліктерін  болдырмау үшін жағымды мінез-құлықтарын дамыту мақсатында күнделік жүргізу.

Өзіне баға беру - мінез-құлықтарының кемшіліктерін жою үшін баланың  өзін-өзітәрбиелеуі. К.Д.Ушинский жасаған  өзін-өзі тәрбиелеу ережелері:

•  Өте сабырлылық, тіпті  болмағанда, сыртқы сабырлықты сақтау.

•  Турашылдық.

•  Ойлы әрекет.

•  Шешімділік.

•  Өзің туралы қажет болмаса, бір сөз айтпау. Санасыз бос  уақыт өткізбеу.

•  Не істесең де еріктісің, бірақ, кездейсоқ істен сақ бол.

•  Қажетті немесе керекті  іспен ғана айналыс, көрсеқызар болма.

•  Бітірген ісіңе еш уақытта  мақтанба.

•  Әркез ағыңнан жарылма, өз ісің туралы өзіңе жауап беріп  отыр.

•  Бұл журналды ешкімге  көрсетуші болма.

Бұл ережелерді байытуға болады. Көп ретте адам өз алдына ислгілі  бір биік мақсат өойып, өз бетімен  ізденіп, өзін-өзі тәрбиелеп жетілдірудің жолдарын өзі қарастырады. Содан  әсерленіп қанатталған ішкі сезімдері арқылы білімді қажетсініп, нәтижесінде мақсатына жету үшін табандылықпен ізденеді.

Адам баласының тарихында  ондай мысалдар баршылық. Демосфен жас кезінен шешендік өнер меңгеруді  армандайды. Аляйда, көпшілік алдындағы  алғашқы сөзінде-аң сәтсіздікке  ұшырайды. Оның дауысы тым бәсең, сөздері  үйқаспай, тілі « күрмеліп, шәлкем-шалыс  келе береді. Соны сезген қауым оны ' тыңдамай, ысқырып, тыжырынады. Оның орнында  басқа біреу болса, бұл масқарадан кейін тауы шағылып, қолын бір-ақ сермеп ' жайына кете барар еді. Демосфен өйтпеді. Ол елден оқшауланып, теңіз  жағасынан үй салып, дауылды күндері, бүрқ-сарық, болып жағаны ұрып жатқан толқынға қарап, сағаттап,сұырып салма  сөздерін қарша боратып, бар дауысымен  сөйлейтін. Тіліндегі кемістігін жою  үшін, тілінің астына малта тастарсалатын  болған. Сондай жан қиярлық табандылық пен ерік-қайрат Демосфенді дегеніне жеткізді. Ол әлемнің айтулы ұлы  шешеніне айналады.

Талай ұлы адамдар өз мінездерін жаман әдеттерден арылтып, жақсы  қасиеттерді дарыту мақсатымен жұмыс  істеген. Соқтықпалы соқпақсыз жерде  өсіп, мыңмен жалғыз алысқан ұлы  Абай өзін-өзі тәрбиелеп,өзін-өзі  білімдар еткен адам.С.М.Торайғыров  " Жұлдыз болып көрмеймін елдің  бетін, болмасам толып тұған толық  айдай" немесе "Қараңғы қазақ  көгіне күн болмағанда кім болам", - деген романтикаға толы батыл  жолдарды өзіне және  болашақ  жастарға арнап айтқан .

Профессор С.Я.Долецкий айтқандай, біз өз қателігімізді ойша айтамыз  да өзімізге өзіміз кешірім жасап, кейін  оны ұмытып кетміз Егер біз оны  дауыстап айтатын болсақ, онда өзіне-өзі  кешірім  жасау қиынырақ болады, - дейді.

 

Өзін-өзі тәрбиелеу әдістері:

Өзін-өзі сендіру. Оқушы  өзін жақсы ұстап, жаман қылық  жасамауға сендіреді. Темекі тартуды  қойғысы келетін адам "Мен енді темекі тартпаймын" - деп, өзіне-өзі  сенімді түрде әркез айтуы  тиіс.

Өзін-өзі сынау әдісі - дөрекілігі үшін өзін қатты сөгіп, сынға  алу. Өз тарапынан мұның мәдениетсіздік, жексұрындық екенін, тәрбиелі адамның  ондай іс істемейтінін, әбден өзі  арылғанша қайталап айтумен болады.