Салық және салық салу

Салық және салық салу

1. Салыктардын экономикалык мэні және функциялары.

Салыктар-занды жэне жеке тұлғалардан белгілі бір мөлшерде. мерзімде мемлекеттік бюджетке теленетін міндетті төлемдері. Салык экономикалык категория ретінде аныктамасы былай тужырымдалады: Салыктар дегеніміз үлттык табысты жинактап, шогырландырып. кайта болу каржылык катынастарын сипаттайтын. сондай-ак шаруашылык жүргізуші субъекттер мен азаматтардын мемлекетпен екі арадагы орталыктандырылган каржы көзін кұруға байланысты туындайтын каржылык катынастардын жиынтыгын сипаттайтын экономикалык категория.Салыктардын экономикалык мәні:

салыктар шаруашылык жүргізуші субъекттер мен халык табысынын калыптасуындаты каржылык катынастарынын бір бөлігін көрсетеді. Шаруашылык жургізуші субъекттер мен халык табысынын белгілі бір мөлшерін мемлекет үлесіне жинактап. жинактаулын каржылык катынастарын көрсетеді.

Салык салу кағидалары оның мәнін сипттайтын салык функцияларында көрініс табады: Фискалдык - мемлекетті каржымен камтамасыз етуі аркылы сипатталады. Қайта болу - ұлттык табысты кайта белу барысында көрініс табады. Бакылау - салык төлеуші занды жэне жеке тұлгалардың каржылык кызметін канама түрде бакылау. Реттеушілік - салыктын толык жэне уакытылы мемлекет казынасына түсуін камтамасыз ету барысында қолданатын кұралдар аркылы сипатталады.

Салықтың түсуі немесе табыстың көбейуі, шаруашылық қызметінің нығайуы, капитал салымының көбейуі, сұраныстың, шаруашылық канъюктурасының  жандануы дегенді білдіреді. Салықтың көтерілуі – ол конъюктураның  қызуы мен күресу.

Кеңес үкіметі кезінде  Қазақстанның салық жүйесі, басқа  да КСРО құрамында болған елдердегі  сияқты жалпы әлемдік дамуға кері бағыт алды ол салықтардан кәсіпорын  пайдасын әкімшілік әдіспен сыпырып  алу және қаржы ресурстарын мемлекет бюджеті арқылы қайта бөлуге көшті. Қаржы құралдарының толығымен орталықтандырылуы және кәсіпорынның қандай да бір қаржылық мәселелерді шешу еркіндігінен айырылуы шаруашылық жетекшілерін барлық инициативадан құралақан қалдырып, 80-90 жылдардағы пайда болған қаржылық тоқырауға әкеліп соқтырғаны жалпыға мәлім жағдай.

Содан бергі 15-жылға жуық уақыт ішінде еліміздің жалпы  экономикалық жүйесімен бірге мемлекеттің  негізгі қаржы көзі, салық жүйесі де көптеген өзгерістерге ұшырады, дамыған  көрші елдердің тәжірбиесіне салыстырмалы түрде қарай отырып салық салудың неше жылдан бері қалыптасып келген қағидаларына сәл де болса сәйкес келетін, салық төлеушінің де, мемлекеттің де мүддесіне икемделіп келе жатқан, нарықтық экономиканың талаптарына бейімделе бастаған, тиімді салық заңдылықтары дамып келе жатыр десек артық айтпаға болар едік. Әсіресе 2002 жылдан бастап көптеген өзгеріске түсіп, толыққанды жұмыс істеп келе жатқан салық жүйесінің артықшылықтарын айтпай кетуге болмайды. Егер салықтар мемлекеттің реттеу құралы, экономикамыздың тұрақты өсуіне мүмкіндік беретін, бюджеттің тұрақты түсім көзі бола отырып, халықты әлеуметтік-экономикалық жағынан қамтамасыз ететін басты фактор екені белгілі болса, аталған артықшылықтармыз экономикамыздағы үлкен жетістік болып табылады.

 

2. Жеке табыс салығы

Салық төдешілер ҚР аумагында салык салу табысы бар резидент жэне резидент емес жеке тұлгалар. Салык объектісі: 1. төлем козІнен салык салынатын табыс 2.төлем көзінен салык салынбайтын табыс. Төлем көзінен салык салынатын табыс салык салу максатында өз алдында 6 топка бөлінеді: 1. кызметкердін табысы 2. бір жолгы төлем түріндегі табыс; 3.сыйакы. дивиденд, үтыс түріндегі табыс; 4.стипендия; 5.жинактаушы сактандыру шарттары бойынша алынган табыс; 6.жинактаушы зейнетакы корларынан берілетін зейнетакы төлемдері. Төлем көзінен салык салынбайтын табыстар ез алдына 4 топка бол.: 1.мүліктік табыс; 2.кэсіпкердің табысы; 3.жеке адвокатгар мен нотариустардың табыстары; 4. жогарыда аталған топтарға кіргізілмеген жеке тулганың өзге де табыстары. 
ЖТС -ң салык салу базасы болып жалакы коры мен міндетті зейнетакы корларына толемдерді және жалақының төменгі молшерін (12730 тг.) алып тастағандағы сома табылады. Жеке тұлганын мыналай табыстарына салык салынбайды: 1.мемлекеггік бюджеттен алынған зейнетакы, стипендия; 2.алимент; 3.мутедектердін табысы; 4.мемлекеттік бағалы кағаздар мен агенттік облигациялармен жасалган операциялардан тускен табыстар; 5.Ұлы Отан соғысына катысушылардын, оларга теңестірілген адамдардын, 1жане 2 топ мугедектердин табыстары; 6. т.б. ЖТС 10 % пропорционал ставкамен алынады.

 

3. Корпоративтік  табыс салығы: есептеу және төлеу механизмі

Мемлекеттік мекемелерді қоспағанда, Қазақстан Республикасының резидент заңды тұлғалары, сондай-ақ Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын немесе Қазақстан Республикасындағы көздерден табыстар алатын резидент емес заңды тұлғалар корпоративтік табыс салығын төлеушілер болып табылады.

Оңайлатылған декларация негізінде арнаулы салық режимін қолданатын заңды тұлғалар осы Кодекстің 61-тарауына сәйкес, көрсетілген режим шеңберінде салық салынатын табыстар бойынша корпоративтік табыс салығын есептейді және төлейді.

Ойын бизнесі салығын, тіркелген салықты төлеушілер осы Кодекстің 411, 420-баптарында көрсетілген қызмет түрлерін жүзеге асырудан түсетін табыстар бойынша корпоративтік табыс салығын төлеушілер болып табылмайды.

Корпоративтік табыс салығын салу объектілері мыналар болып табылады:

1) салық салынатын табыс;

2) төлем көзінен салық салынатын табыс;

3) Қазақстан Республикасында қызметін тұрақты мекеме арқылы жүзеге асыратын резидент емес заңды тұлғаның таза табысы.

Салық салынатын табыс жылдық жиынтық табыс пен осы бөлімде көзделген шегерімдер арасындағы айырма ретінде айқындалады.

Резидент заңды тұлғаның жылдық жиынтық табысы осы тұлғаның Қазақстан Республикасында және одан тысқары жерлерде салық кезеңінің ішінде алуына жататын (алынған) табыстарынан тұрады.

ЖЖТ – салық төлеушінің бір салық жылында жылында тапқан барлық табыстары. Резидент заңды тұлғаның жылдық жиынтық табысы осы тұлғаның Қазақстан Республикасында және одан тысқары жерлерде салық кезеңінің ішінде алуына жататын (алынған) табыстарынан тұрады

Шегерімдер д-з –  салық төлеушінің ЖЖТ-сын алу барысында жұмсаған шығындары. Шегерімдер келесідей болып жіктеледі:

1. шегерім құрамына қосылатын шығындар
2. шегерім құрамына қосылмайтын шығындар

Салық төлеушінің табыс алуға бағытталған қызметті жүзеге асыруға байланысты шығыстары салық салынатын табысты айқындау кезінде шегерімге жатады.

Салық Кодексінде көзделген жағдайларда шегерімге жатқызылған шығыстардың мөлшері белгіленген нормалардан аспауға тиіс.

Шегерімдерді салық төлеуші өзінің табыс алуға бағытталған қызметіне байланысты шығыстарды растайтын құжаттары болған кезде жүргізеді. Бұл шығыстар, халықаралық қаржылық есептілік стандарттарына және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасының талаптарына сәйкес айқындалатын болашақтағы кезеңдердің шығыстарын қоспағанда, олар іс жүзінде жүргізілген салық кезеңінде шегерімге жатады.

4. Жанама  салық Салық салу әдiсi бойынша салықтарды тiкелей және жанама тұрге бөлемiз. Жанама салықтар салықтың соңғы тұтынушыға ауысуы арқылы жүргiзiлетiн салықтар немесе бағаға үстеме түрінде жүргiзiлетiн салықтар. Жанама салық тауарды тұтыну немесе сату кезiнде салынады. Бұларға акциздер, қосылған құн салығы жатады.

Жанама салықтардың өзi индивидуалды жанама салықтар, әмбебап жанама салықтар және фискалды-монополиялық жанама салықтар түрінде бөлiнедi.

Жеке жанама салықтар – қатаң  түрде белгіленген бір тауар  топтарына салынады;

Әмбебап жанама салықтар – негізінен  барлық тауарлар мен қызметтерге  салынады;

Фискалды-монополиялық жанама салықтар – мемлекеттік құрылымдар-да сатылатын өндірістің барлық тауарларына салынады.

Индивидуалды жанама салықтарға – акциз салығы жатады.

Әмбебап жанама салықтарға – қосылған құн салығы жатады.

Жанама салықтардың қолданылуында  ең басты кемшiлiгi болып тауарлардың, жұмыстардың және көрсетiлген қызметтердiң құнының, бағасының өсiп кетуi табылады.

Ал жанама салықтардың ең басты  артықшылығы – салық төлеушiлердiң салықты төлеуден жалтарынудың ешқандай мүмкiндiгiнiң болмауы.

 

5. Занды тұлғалардың мулик салыгын есептеу механизми.

Мыналар мүлік салыгын төлеушілер болып табылады: 1 .ҚР-ң аумагында меншік, шаруашылық жүргізу немесе оралымды баскару құкығында салык салу обьектісі бар занды тұлғалар. 2.ҚР-Ң аумагында меншік кұқығында салык салу обьектісі бар жеке кәсіпкерлер. ҚР-ң резиденті емес з.т. ҚР-ң аумагында орналасқан салық салу обьектілері бойынша салык төлеүшілер болып табылады. Мыналар мүлікке салынатын салыкты төлеушілер болып табылмайды: 1.ҚР-н Үкіметі белгілейтін қажеттілік нормативтері шегінде салык салу обьектілері бойынша бірыңғай жер салығын төлеушілер. 2.екінші модель бойынша жер койнауын пайдаланушылар. З.мемлекеттік мекемелер. 4.уәкілетті органның кылмыстық жазаларды тақару саласындагы  түзеу мекемелерінің мемлекеттік кәсіпорындары. 5.діни бірлестіктер.  Заңды тұлғалар мен жеке кәсіпкерлер үшін негізгі кұралдар (оныц ішінде түрғын үй корының қүрамында тұрған обьектілер) мен материалдык емес активтер салык салу обьектісі болып табылады. Салық базасы болып салык салу обьектілерінің орташа жылдык қалдық қүны табылады. Салык салу обьектілерінін орташа жылдық қалдық кұны ағымдағы салык кезеңінің әр айының бірінші күні мен есепті кезеннен кейінгі кезен, айының бірінші күніндегі салық салу обьектілерінің қалдық құнын қосу кезінде алынған соманың он үштен бірі ретінде аныкталады.

Салык ставкалары: 1 .Заңды түлғалар - 1 %; 2.Жеке кәсіпкерлер - 0,5%; З.төменде аталгандар 0,1% мүлік салыгын телейді: негізгі  қызмет  түрі   кітапханалык  кызмет  көрсету  саласындағы жұмыстарды орындау болып табылатын үйымдар; ғылыми     кадрларды     мемлекеттік     аттестаттау     саласындагы; функцияларды жүзеге асыратын мемлекеттік кэсіпорындар

су мекемелері; қарамағындағы қызметкерлердің 51% астамы мүгедек кздэайтын әлеуметтік үйымдар. Салық төлеушілер салықты есептеуді салық базасына тиісті салық ставкаларын қолдану арқылы дербес жүргізеді. Салыктың ағымдагы төлемдерінің сомаларын салық төлеуші салық кезеңіндегі 20 ақпаннан,20 мамырдан, 20 тамыздан, 20 карашадан кешіктірмей тең үлестермен енгізеді. Мүлік салығы бойынша ағымдағы төлемдер сомаларының есебі есепті салық кезеңінің 15 ақпанынан кешіктірілмей табыс етіледі. Декларация есепті жылдан кейінгі жылдың 31 наурызынан кешіктірілмей табыс етіледі.

6. Шаруа кожалыктары (фермерлик шаруашылык) ушин арнайы салык режими

Шаруа немесе фермер қожалықтары  арнаулы салық режимiн немесе жалпыға бiрдей белгiленген тәртiпті дербес таңдауға құқылы. Шаруа немесе фермер қожалықтары үшін арнаулы салық режимi бiрыңғай жер салығын төлеу негiзiнде бюджетпен есеп айырысудың ерекше тәртiбiн көздейдi және акцизделетiн өнiмдердi өндiру, қайта өңдеу және өткізу жөнiндегi қызметтi қоспағанда, ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiру, өзi өндiрген ауыл шаруашылығы өнiмдерiн қайта өңдеу және оны өткiзу жөнiндегi шаруа немесе фермер қожалықтарының қызметiне қолданылады. Салық кезеңі - күнтiзбелiк жыл бiрыңғай жер салығы бойынша салық кезеңi болып табылады. Салық органы уәкілетті орган белгілеген нысан бойынша арнаулы салық режимін қолдану туралы және арнаулы салық режимін қолданудан бас тарту туралы шешімді салық төлеуші  салықтық өтінішті табыс еткен күннен бастап үш жұмыс күні ішінде шығарады. Арнаулы салық режимiн қолдануды тоқтату осы тармақта көзделген тәртіппен салықтық өтініштің негізінде жүргізіледі. Салық салу объектiсі - жер учаскесiн бағалау құны бiрыңғай жер салығын есептеу үшiн салық салу объектici болып табылады. 

7.Салык мехаизмі жане онын элементтери.

Нарыктык экономиканың калыптасу кезеңінде салык салу саясатынын негізгі бағыты- салык жүйесін кұру және оның тиімді кызмет етуіне мүмкіншілік беретін салык механизмін іске асыру. Салық салүдын эдістері мен жолдары. салык салудың негізгі кагидалары, салық салуды ұйымдастыру салык механизміне жатады. салық салу элементері: субьект, обьект, салык көзі. салык ставкасы, салык өлшем бірлігі, ссалык оклады, салык жеңілдіктері, салык төлеу мерзімі мен тэртібі. салык төлеушінін жэне салык кызметі органдарының кұкықтары мен міндеттері. салык төлеуін бакылау жэне салык жазалау шаралары. Салық төлеуші-салыкты жэне бюджетке төленетін баска да міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі занды міндеті бар түлға.Салык обьектісі- заң жузінде негізделген салык салуға негіз болатын табыс, мүлік, қызмет көрсету. акшалай операциялар жэне т.б көптеген тауарлык материалдык игіліктер. Салык көзі- салык салынатын табыс. Залык салынатын табыс жылдык жиынтык табыс пен шегерімдердің айырмасы ретінде аныкталады. Салык олшем бірлігі-есептеу үшін берілген салык обьектісінің өлшем бірлігі. Салык оклады-салыктөлеушінің белгілі бір обьектісінін төлейтін салык сомасы. Салык женілдіктер-заңга сэйкес салык төлеушінің біртіндеп немесе салық төлеуден толык босату. Салык төлеу мерзімі - салыктар мен баска да міндетті төлемдердін бюджетке төлену уакыты. Салык төлеу тэртібі-белгіленген мерзімде салыкты төлеген кезде алдымен бюджетке қандай салыктар төлеу керек екендігін көрсетеді.

8. Акциздер: мәні, алыну механизми

Сал.төл.-р: ҚР аумагында акциз-тін өнімді өндіретін ж/е өткізетін з. ж/е ж.т., КР кден аум-на акц.тауарды, импорт-тын з/ ж т.з, КР аум. акц. Қызмет түрімен айн-тын з/жг.4-авиа бензиннен баска бензин ж/е дизель отындарын көтерме ж/е бөлщек саудада сататын з/ж т.

Tауap түрлері: спирт өнімдері.алкоголь,темекі, шикі мұнай. газ конденсаторлары, авиа бензиннен баска 5ензин ж/е дизель отындары, құрамында никотині бар өнімдері.мүгедектердің көлігінен баска жеңіл авто турлери көліктер. Қызметі: ойын бизнесі; лотереяны ұйымдаст. ж/е өткізу. Акциз ставкаларын ҚР үкіметі бекітеді ж/е тауар кунына %-пен (адвалорлык) ж/е заттай нысандагы өлшем бірлігіне абсолюттік сомада.(тұрлауды)белг-ді

Акциздер - бағага косылатын және сатып алушы толейтин тауарларга салынатын жанама салыктардың бір түрі. Акциз салыгын өзінін ерекшелігіне байланысты тұтынуга салынатын салык тобына жаткызылады. Салык төлеушілер: 1.ҚР аумағында акшізделетін тауар ондіретін занлы жэне жеке тулгалар; 2.ҚР аумагында акшізделетін тауар импорттайтын заңды жэне жеке тулгалар; 3.КР аумағында авиабензиннен баска бензин жэне дизель отындарының көтерме  жэне бөлшек саудасын жүргізетін заңды жэне жеке тулгалар; 4.ҚР аумагында акцизлелетін кызмет түрімен айналысатын занды жэне жеке тулгалар; 5.иесіз тәркіленген акцизделетін тауарларды өткізумен айналысатын өкілетті орган (егер бул тауар б/ша акциз төленбеген болса). Акцизделетін тауарларга: спирттің барлык турі, алкогольді өнімдер, темекі өнімдері, авиабензиннен баска бензин жэне дизель отындары, мугедектерге арналганнан баска жеңіл автокөліктер, шикі мунай, газ конденсаты 
Акцизделетін кызметке: ойын бизнесі (ойын автоматтары, тотализатор кассалары ж.т.б.), лотерея уйымдастыру жэне өткізу. Салык ставкасы акцнзлелетін эр тауар туріне б/сты ҚР Үкіметі дербес аныкталады (шыгарылган елде акцизделетін өнімнін курамына колдану максатына б/сты). Акциз салыгының ставкасы тенге немесе шартты бірлікпен эр тауар түрінін данасы, литрі, көлемі жэне барреліне б/сты салынады. Акциз салыгы салык телеушінін тіркелген жері б/ша төленеді. Салык ай сайын төленеді, ол б/ша декларация салык теленген айдан кейінгі айдын 20 дейін тапсырылады. Акцизделетін тауарлар міндетті түрде маркаланады, оны жүргізу жауапкершілігі салык төлеушіге (өндірушіге) жуктеледі. Мынадай импортталатын акцизделетин тауарларга салык салынбайды: ҚР Кеден заннамасына сэйкес үкімет белгілеген нормада жеке тулганың импорттаған тауарлары, ҚР аумагына жеткенге дейін бұзылган, булінген акцизделетін тауарлар, елшілік қызметтегі жеке тұлғалардын және олардың отбасы мүшелерінін. жеке пайдалануы үшін ҚР       аумагына әкелген акцизделетін тауарлар; медициналык максаттагы спирт (0.1 л дейін); КР кеден заннамасына сйкес еркін айналыстагы тауар ретінде Қазакстан аумагын акірген тауарлар.