Салық және салық салу

Бiржолғы талон  негiзiндегi арнаулы салық режимi. Салық кодексінің 372-бабына сәйкес бiржолғы талон негiзiндегi арнаулы салық режимiн (бәрiн жинақтағанда жылына тоқсан күннен аспайтын кезеңде жүзеге асырылатын)  қызметi ара-тұра сипатта болатын жеке тұлғалар қолданады. Рыноктарда өткізу бойынша бюджетпен есеп айырысу дәп бiржолғы талондар негiзiнде жүзеге асырылады (жалдау шарттары бойынша рыноктардың аумағындағы стационарлық үй-жайларда өткізуді қоспағанда). Жалдамалы еңбектi қолданбай бiржолғы талон негiзiнде ара-тұра сипаттағы қызметтi жүзеге асыратын жеке тұлғалар әлеуметтiк салық төлеушiлер болып табылмайды және жеке кәсiпкер ретiнде мемлекеттiк тiркеуден босатылады 

Бюджетпен есеп айырысуды  бiржолғы талондар негiзiнде жүзеге асыратын жеке тұлғалар бақылау-кассалық машиналарды қолданудан босатылған және оларға қойылатын жалғыз талап  – бiржолғы талонның қолда болуы. Бiржолғы талон қызметті жүзеге асыру басталғанға дейін сатып алынады.

Бiржолғы талондарды сатып  алу жолымен бюджетпен есеп айырысуды  жүзеге асрыруға рұқсат етілетін қызмет түрлерінің тізбесін Қазақстан Республикасының  Қаржы министрлiгi белгілейдi. Бiржолғы талондардың құнына келсек, мұндай құқық белгілі бір жердегі нақты жағдай ескеріліп,  талондардың құны белгіленетін кезде бағдарға алатын жергілікті өкілетті органдарға (мәслихаттарға) берілген.

Патент негiзiндегі арнаулы салық режимi. Бюджетпен есеп айырысудың патент нысаны кәсіпкерлігі тұрақты сипаттағы жеке кәсіпкерлерге арналған. Патентті қолдану құқығын алу үшін шағын кәсіпкерлік субъектілері мынадай қажетті өлшемдерге жауап беруі тиіс: жалдамалы қызметкерлердiң еңбегiн пайдаланбау, жеке кәсiпкерлiк нысанындағы қызметтi жүзеге асырмау (заңды тұлғалар қолдана алмайды), жыл iшiндегi табысы 2,0 миллион теңгеден аспауы. Есеп айырысудың мұндай нысаны кішігірім айналымы бар бастаушы жеке кәсiпкерлерге ыңғайлы.

Жеке кәсiпкер патент алу үшiн кәсіпкерлiк қызметтi жүзеге асыратын жерi бойынша салық органына болжанатын табысын көрсете отырып, өтiнiш және Жеке кәсiпкердi мемлекеттiк тiркеу туралы куәлiктi табыс етедi. Бұл орайда патент лицензияның қолданылу мерзiмiнен аспайтын мерзiмге берiледi (егер қызметтің таңдалған түрі лицензиялауға жатса). Патенттің құнын есептеудi жеке кәсiпкер мәлiмделген кiрiстiң 3 процентi мөлшерiндегi ставканы қолдану жолымен жүзеге асырады. Патенттің құны бюджетке жеке табыс және әлеуметтiк салықтар түрінде бірдей үлестермен төленедi. Патенттің құнына кірмеген басқа салықтар мен бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер жалпыға бірдей белгіленген тәртіппен есептеледі және төленеді

Оңайлатылған  декларация негiзiндегi арнаулы салық режимi. Шағын кәсіпкерлік субъектілері үшін оңайлатылған декларация негiзiндегi арнаулы салық режимi бюджетпен есеп айырысудың негізгі нысаны болып табылады. Бұл нысан жалдамалы жұмыскерлердің еңбегін қолданатын кәсіпкерлерге арналған. Салық салудың осындай режиміне тоқсан басталғанға дейiн көшу үшiн салық төлеуші өз қызметiн жүзеге асыратын жерi бойынша салық органына белгiленген нысанда өтiнiш беруi керек. Қызметiн бір елді мекен шегіндегі деген әртүрлi аумақтық-әкiмшiлiк бiрлiктерде орналасқан бiрнеше объектiлерде жүзеге асырған кезде оған  оңайлатылған декларация негiзiнде арнаулы салық режимiн қолдануға өтiнiш беру үшiн салық органын дербес анықтау құқығы беріледі.

Осы режим төмендегілермен  ерекшеленеді:

1) салық міндеттемелерін  есептеу нақты алынған табыс  бойынша тоқсан аяқталғанда жүргізіледі;

2) оңайлатылған декларация  негiзiнде есептелетін салықтар  шығындар есепке алынбай, бірыңғай  ставка бойынша есептеледі. Яғни  кезінде корпорациялық немесе  жеке табыс және әлеуметтік  салықтарды есептеу үшін шығындарды  есепке алудың қажеті жоқ. 

Оңайлатылған декларация негiзiндегi арнаулы салық режимiн қызметкерлерінің тізімдегі орташа саны 15 адамнан аспайтын, салық кезеңіндегі табысы 4,5 млн. теңгеден аспайтын жеке кәсіпкерлер; қызметкерлерінің саны 25 адамнан аспайтын, табысы  9 млн. теңгеден аспайтын заңды тұлғалар жүзеге асырады. Оңайлатылған декларация негiзiнде салықтарды есептеуді салық төлеуші салық салу объектiсiне есептi салық кезеңiне (тоқсан) тиiстi салық ставкасын қолдану арқылы дербес жүргiзедi.

48. Салықтық бақылаудың сыныпталуы.  Салықтық бақылау – ҚР салық заңнамасы орындалуын бақылау салық қызметі органдарына жүктелген ҚР ның өзге де заңнамасы нормаларының орындалуын салық қызметі органдары жүзеге асыратын бақылау. Салықтық әкімшіліктендірудің нысандары мен түрлерінің ерекшелік белгілері бойнша жіктелуі салықтық бақылауды құрйды.  Салықтық әкімшіліктендірудің нысандары: салық төлеушіні салық органдарына тіркеу; Салық нысандарын өабылдау; Камералдыұ бақылау; Салық міндеттемесінің, міндетті зейнет ақы жарналарының есептеу, ұстау, аудару, әлеуметтік аударымдарды есептеу мен төлеу бойынша міндеттердің орынадалуын есепке алу; Салықтық зерттеу; Ірі салық төлеушілерге мониторинг жасау; салықтық тексерулер; Бақылау касса машиналарын қолдану тәртібінің сақталуын бақылау; Акцизделетін тауарларға бақылау; Трансферттік баға белгілеу кезінде бақылау; Мемлекет меншігіне айналдырылған мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау, одан әрі пайдалану, өткізу тәртібінің сақталуына бақылау; ҚР салық заңнамасының орындауға бағытталған функцияларды жүзеге асыру бойынша міндеттерді орындау бөлігінде уәкілетті мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдардың қызметіне бақылау жасау. Салықтық бақылау түрлері: құжатты, рейдтік, хронометраждық. Құжатты: кешенді, тақырыптық, қарсы, қосымша. Жекелеген ерекшелік белгілері бойынша салықтық бақылау мына түрлерге бөлінеді: жүргізілу мерзіміне байланысты: қысқа 7 орта 60 узак 180 жұмыс күні; жүзеге асыру кезеңдеріне байланысты: алдын ала, ағымдығы, кейінгі; қайтарылатын субьектіге байланысты: шаруашылық жүргізуші субьекті, азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдарға; жүзеге асырылу жоспарына байланысты: жоспарлы, жоспардан тыс; салықтық бақылауға қамтылатын обьектіге байланысты: жаппай, ішінара; тексеруге қатысатын субьектіге байланысты дербес, кешенді, мамандар қатысуымен; тексерілетін тұлғаның меншік нысанына байланысты: мемлекеттік, жеке, аралас; қолданылатын әдістеріне қарай: сандық, заттық, ішінара; салық тексеру нәтижесіне байланысты: жоспарлы, қосымша. Салықтық бақылаудың объектілері мен субъектілері

Салықтық  бақылау  қамтылатын субъектілеріне байланысты:

1. Шаруашылық жүргізуші субъектілерге;
2. Азаматтар мен азаматтығы жоқ адамдар.

Тексеруге қатысатын  субъектілеріне байланысты:

1. дербес (салық қызметі органдары өзі жүргізеді);
2. кешенді (тексеруге салық қызметі органдарының шақыруымен өзге өкілетті органдардың мамандары қатысады).

Салықтық бақылауға  қамтылатын объектісіне байланысты:

1. жаппай (кешенді);
2. ішінара (тақырыптық).

49. Салық төлеуден жалтару – салық төлемдерін толық немесе ішінара төлемеу мақсатымен салық төлеушінің салық салу объектісін (табысты, пайданы, тауар айналымын, мүлікті) әдейі жасыруы және азайтуы. Салық төлеушілердің мұндай заңсыз іс-әрекеті мемлекет мүддесіне айтарлықтай нұқсан келтіреді. Оның негізінде мемлекеттік бюджет едәуір қаражаттарды алмайды, салық заңнамасын бұзушылар кірістерінің қосымша криминалдық көздері жасалынады, кәсіпкерлік қызмет сферасында, салада, аймақта және құн қозғалысының негізгі үйлесімдері бұрмаланады.     

Салық төлеуден жалтарудың себептері әр түрлі  болуы мүмкін:

1. шаруашылық, кәсіпкерлік немесе өзге де қызметті қалыпты жүргізуге мүмкіндік бермейтін елеулі салық ауыртпалығы; салықтардың көптігі және жоғары мөлшерлемелері салық салынатын субъектінің «көлеңкелі» экономикаға өтуіне жәрдемдеседі;
2. салық заңнамасының күрделілігі, сонымен қатар оның анық еместігі, нұсқаулармен ережелердің қағидалары мен нормаларының түрліше түсіндіретін ондағы толықтырулардың, өзгертулердің, түзетулердің көптігі;
3. салық службасын ұйымдастырудағы кемшіліктер: қызметкерлердің төмен біліктілігі мен біліксіздігі, экономикалық білімдер мен құқықтық мәселелердің шектес салаларын жеткіліксіз білуі;
4. салық сомаларын баю немесе көлеңкелі бизнестегі инвестициялау мақсатымен субъектілердің оларды төлемеуге қасақана, әдейі ұмтылуы;

     «Көлеңкелі  экономиканың» орасан зор ауқымы басқа мемлекеттердің банк мекемелеріне ақша аудару, кәсіпкерлік қызметтің  шын ауқымын, мүлік құнының мөлшерін төмендету жөніндегі табысты  күш салулары – мемлекет бақылауынан салық түсімдерінің аса ірі сомаларын шығарады.      

Бүгінгі таңда кейбір мәліметтер бойынша  Қазақстан астыртын экономика жалпы  ішкі өнімнің 30 пайыз шамасында құрап  отыр. Астыртын экономиканың тиімсіз  жағы оның салық базасын  мемлекеттің қаржы ресурстарын молайту үшін пайдалануға мүмкіндік бермейді.       

Белгіленген тәртіппен әр түрлі ауытқулар  кезінде немесе есептеу және төлеу  кезіндегі стандартты емес ахуал  кезіндегі салықтар жөніндегі әкімшілік  қағидалармен салық органдары іс-әрекетінің нұсқалары анықталған. Мысалы, бухгалтерлік есепті бұзған жағдайда есеп-қисап құжаттарын жою немесе жоғалту кезінде, мүліктің мөлшеріне сәйкес келмеуі жағдайында салық салу объектісін анықтаудың әдістері.       

Салық төлеушінің белгіленген мерзімде орындалмаған салықтық міндеттемесін орындау  шарты: 1) төленбеген салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер сомасына өсімпұл есептеу; 2) банк шоттары бойынша шығыс операцияларын тоқтата тұру; 3) салық төлеушінің салық берешегі есебіне мүлікке билік етуін шектеу тәсілдерімен қамтамасыз етілуі мүмкін.      

Өсімпұл сомасы мен салық берешегін өтеу бойынша салықтық міндеттемені мәжбүрлеп  орындату шараларын, сондай-ақ салық  заңнамасын бұзғаны үшін жауаптылықтың  өзге де шараларын қолдануға қарамастан есептеледі және төленеді. Өсімпұл салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер төлеу мерзімі күнінен кейінгі күннен бастап, өткен әрбір күн үшін Ұлттық банк белгілеген қайта қаржыландыру ресми мөлшерлемесінің 1,5 еселенген мөлшерінде бюджетке төленген күнді қоса алғанда, мерзімі өткен әрбір күн үшін есептелінеді.       

Салық органдары немесе салық комитеті  салық төлеушіге мерзімінде орындалмаған салықтық міндеттемені орындауды қамтамасыз ету тәсілдерін қолданғанан кейін, мәжбүрлеп өндіріп алу шараларын  қолдануға құқылы. Салықтарды мәжбүрлеп өндіріп алу мынадай тәртіппен: банк шоттарындағы ақшасының есебінен; қолма-қол ақшасының есебінен; дебиторлардың шоттарынан; билік ету шектелген мүлкін еткізу есебінен; акциялардың қосымша эмиссияларын мәжбүрлеп шығару арқылы жүргізіледі.      

Алайда  аталған шаралардың бәрі салықтан жалтарудың мәселелерін жоймайды. Тек салық  службасының органдары тексерулерінің нәтижелері бойынша есептелінбеген төлемдердің сомасы бюджет кірістерінің үштен бірін құрайды. Салық төлеушілер салық саланатын объектілер мен табыстарды жасырудың аса жүктелінген әдістерін қолданылады.      

Салық салудан жалтарудың әр түрлі әдістері бар.  Төте салықтарды төлеуден жалтару  жалтару кең тараған. Жанама салықтар бойынша оларды өндіріп алудың ерекшелігіне байланысты жасырыну қиынға түседі. Бірақ тауар ақша операцияларын банктердің қатысуынсыз жүргізу, яғни сатып алу-сату операцияларын есепке алудан іс жүзінде жасыру акциздері, қосылған құнға салынатын салықты төлемеуді мүмкін етеді.      

Табыстарға  салық салу бойынша жалтарудың неғұрлым сипатты әдіс өндіріс немесе айналыс шығындарын арттыру арқылы табыстың мөлшерін азайту болып табылады; материалдық шығындарды жалған баға бойынша, мысалы, оларды еркін бөлшек сауда бағасы бойынша сатып алынғанына сілтеме жасау,  немесе тікелей жалған есеп-қисап құжаттарын жасау жолымен өнімнің өзіндік құнына жазады. Осылайша амортизациялық аударымдардың сомасын көтеріңкілеу мақсатымен жабдықтың және басқа негізгі құқралдардың құны жоғары көрсетілуі мүмкін.      

Салық салынатын табысты азайтуға сондай-ақ төлемгердің қарамағына қалдырылатын табыс және кәсіпкерлік қызметпен байланысты емес шығыстар есебінен жабылатын шығындардың шегеріміне жатқызу арқылы қол жетеді. Шегерімдер қосылған құнға салынатын салықты шығындарға есептен шығару есебінен көтеріледі.      

Табысқа салық салудан жалтарудың тараған  әдісі кәсіпкерлік қызметтен  түскен түсім-ақшаны кемітіп көрсету  және жасырып қалу болып табылады. Бұл бұзушылықтың анықталуы қиын, өйткені нағыз түсім ақшаны анықтау  үшін тексеріліп отырған төлеушінің тауарының қозғалысымен байланыстырылатын шоттары мүмкін көптеген баспа-бас айырбас пен өзге де шаруашылық-қаржы операцияларының фактілерін талдау қажет; барлық төлеушілердің және олардың операцияларын толық компьютерленбеуі салық төлеуді бұзушылықты айқындауға көп уақытты қажет етеді.      

Салықтан  жалтарудың мүмкіндіктері халықаралық  қаржы-экономикалық қатынастарында да ашылып отыр. Бұл үшін шетелден кең  салық жеңілдіктерін беру жолымен  капиталдарды тарту саясаты жүргізілетін елдің «салықтан бас сауғалауы» деп аталып жүр. Мұндай елде бизнесті тіркеуге алынатын пайданы, пайыздық табыстарды, дивидендтерді салық салудан алып шығуға мүмкіндік жасайды. Салық сомасын төлемеу немесе азайтып төлеу «салықтық моральдің» құлдырауын, мемлекеттік органдардың және мемлекеттің өзінің беделін түсіру жазасыздығының нәтижесін тудырады. Сондықтан салық төлеуден жалтарумен күреске салық органдарының жұмысында зор маңыз берілуі тиіс.      

Осы аталған салық төлеуден жалтару  кезінде Қаржы министрлігінің Салық  комитеті өзінің құзіретті міндеттері мен атқаратын қызметтері аясында, Салық және Бюджет кодекстерінің тармақтары негізінде барлық салықтардың дұрыс есептелінуін, олардың уақтысымен бюджетке келіп түсуін және салықтан жалтару шараларына бақылау жасайтын бірден-бір мемлекеттік орган болып табылады.   

50. «Жеке кәсіпкерлік туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес салық төлеуші жеке кәсіпкерлік субъектілерінің бірлестігіне, қызметкерлердің жыл ішіндегі орташа тізімдік санына сүйене отырып, бір қызметкерге Республикалық Бюджет туралы Заңда белгiленген және тиiстi қаржы жылының 1 қаңтарында қолданыста болатын заңда белгіленген бір айлық есептік көрсеткіш шегінде төлеген жеке кәсіпкерлік субъектілерінің мүшелік жарналары шегерімге жатады.

Салық төлеушiнiң Мемлекеттiк әлеуметтiк сақтандыру қорының есебiне жазған әлеуметтiк аударымдары бойынша шығыстары Қазақстан Республикасының заңнамасында айқындалатын мөлшерде шегерiмге жатады.»

Төленуге жататыннан (төленгеннен) басқа, халықаралық қаржылық есептілік стандарттарын және Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік туралы заңнамасын қолдану кезінде бухгалтерлік есепте активтердің және (немесе) міндеттемелердің өзгеруіне байланысты туындайтын шығыс, салық салу мақсатында шығыс ретінде қарастырылмайды.