Адам мен азаматтың конституциялық құқықтары

 

2007 жылы Уәкілге өкілетті билік  органдары депутаттарынан азаматтар  құқықтарының мүдделері, сонымен қатар өз құқықтарын қорғауға 3 өтініш түсті. ҚР Парламенті Мәжілісінің үшінші шақырылымының депутаты                    И. Чиркалин Б. және оның сотталған ұлы Б. (11.01.07 кіріс № 34/02) мүддесінде жолданды, ол хатында сот шешімімен келіспеушілік білдірді. Жеке азаматтардың азаматша Т. психиартиялық ауруханаға орналастыруға ниет білдіретініне шағыммен ҚР Парламенті Мәжілісінің депутаты                           Ш. Мырзахметов жолданды (18.10.07 кіріс № 1586/02-974(3)). Осы екі хат іс жүргізуге қабылданған жоқ, себебі онда көтерілген мәселелерді қарау Уәкілдің құзырына жатпайды [35].

Сондай ақ есептік кезеңде Орал қаласы мәслихатының депутаты Қ. аталған жергілікті өкілетті органның сессияларының шешімдерімен келіспейтіні туралы хаты келіп түсті, ол хат Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінде қаралуда.

Есептік кезеңде үкіметтік емес ұйымдардан 31 хат келіп түсті. Хат жолдаған ҮЕҰ арасында ең көп хат  Қазақстандық адам құқықтары мен заңдылықты сақтау бюросынан (14 хат), «Нұр Отан» партиясының қоғамдық қабылдау бөлімінен, автокөлік  қызметкерлерінің кәсіподақ комитетінен (2) келіп түсті.

Хаттарда жиі көтеретін мәселелер жергілікті атқарушы және өкілетті органдарына әкімшілік ету, тұрғын үй, жер құқықтары, құқық қорғау органдарының әрекеттері мен әрекетсіздігі, пенитенциарлық мекемелердің әкімшілігіне қатысты, сот шешімдерімен келіспеу мәселелері.

Есептік кезеңде Уәкілге барлығы 3468 адам жолданды.

2007 жылы хаттар субъектілері  туралы толық ақпарат мына  кестеде көрсетіледі.

 

Хаттар түрі		Барлығы
Жеке		1073
Олардың ішінде әйелдер		546
Олардың ішінде ерлер		527
Ұжымдық		110
	Олардың астында қолдар саны	1912
Хат жібергендер:
	Қазақстан Республикасы Парламентінің депутаттары	3
	ҮЕҰ	31
	өзге ұйымдар	51
Шет елдерден хаттар		94
Ауызша қабылдау		398
	Олардың ішінде  аумақтардан	40
Барлығы Уәкілге жолдаған азаматтардың саны		3468

 

2007 жылы сот органдарының  әрекеті мен әрекетсіздігіне  шағымдар. Сондай-ақ сот шешімімен  келіспеуді көрсететін өтініштердің  өзі сандаған өтініштер тобы  болды.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 19 қыркүйектегі № 947 Жарлығымен бекітілген Адам құқықтары жөніндегі уәкіл туралы ереженің 18-тармағына сәйкес Уәкіл Қазақстан Республикасы сотының әрекеттері мен шешімдеріне шағымдарды қарамайды. Осыған  байланысты мұндай шағымдар іс жүргізуге қабылданбайды.

Өткен жылдары дәстүрлі түрде сот шешімімен келіспеу мәселелеріне өтініш жасау блогы саны бойынша бірінші орында алды, өзінің көшбасшылық  нысанын жоймады.

Конституция әркімге өзінің құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға кепілдік береді. Адам құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғау заңнамада неғұрлым кең таралғандығын атап өткен жөн. Алайда азаматтар сот тәртібімен өз құқықтарын қорғаудан қашқақтайды деп атап атап өтпеу қажет. Талдау көрсетендей, азаматтар соттарда азаматтық және қылмыстық істерді қараудағы сөзбұйдаға, объективтік емес сот талқылауына, жазаны соттың бара-бар тағайындамауы, қорғау құқықтарын бұзуға шағым жасайды. Көптеген жағдайда өтініш білдірушілер алдын ала тергеу барысында көбінесе дәлелденбейтін физикалық және психикалық күштеуді қолдану арқылы сотталушылардың мойындау дәлелдерін алу және оның сот назарына алынбайтындығын көрсетеді.

Сот шешімін шығарумен келіспеуге байланысты азаматтардың өтініштері түскенде Уәкіл заңдарда белгіленген шағымдану тәртібін түсіндіру рәсімдеріне сәйкес оған шағым беруді ұсынады.

Шағымдардың осы санатындағы өтініш берушілердің көбісі жаза тағайындаудың белгіленген мерзімімен келіспеушіліктерін білдіріп, өздерінің процессуалдық нормаларының бұзылуын көрсетеді. Соттардың объективтік емес қатынасы өтініш білдірушілердің пікірі бойынша  кейбір судьялар талап арызда  қозғалған айып тағудың, мәселелердің мәніне ұқыпсыз қарайтындыңы, сот процесінде айыпталушылардың, жәбірленуші тараптың дәлелдеріне тиісті баға бермейдтіндігі байқалады [36].

Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің атына соңғы екі жыл ішінде келіп түскен өтініштерді талдау нәтижесі көп шағымдар соттардың шешімдеріне келіспеушіліктермен байланысты екендігін көрсетеді, осыған орай                            ҚР Жоғарғы Соты Төрағасының атына сот жүйесіндегі бұзушылықтардың алдын алу және соттарда азаматтардың құқықтарын қамтамасыз ету бойынша қажетті шаралар қабылдау мүмкіндігін қарауын өтініп хат жіберілді.

Өтініш берушілер кейбір өтініштерінде істі сотта қарауға қатысуды, жаза мерзімін өзгертуге ықпал етуді, істі қарауды бақылауға алуды сұрайды. Осындай мысал ретінде Н. (20.06.07 кіріс № 596/02) оның ағасының ісі бойынша сот отырысына қатысу өтініші болып табылады. Авторға оның өтініші тек Уәкіл туралы ережеде белгіленген өкілеттер шегіне сәйкес жүзеге асырылатындығы туралы хабарланды.

Сот қызметіне шағымдар ішінде сот шешіміне келіспеуге байланысты өтініштердің біршама пайызды құрайды.

Айталық, Уәкілге Е. өзінің ұлы Е. мүддесіндегі өтініші (04.05.07 кіріс № 432/02) келіп түсті. Өтініш берушінің ақпараты бойынша үкім шығарған сот  Еспосыновтың кінәсіздігі пайымын растайтын куәлер дәлелін сот отырысында  назарға алмағандығын айтады.

Ұлы Қ. мүддесі үшін жазылған Қ. (15.06.07 кіріс № 99/02-575 (2) өтініші осындай сипатқа ие. Өтініш иесі Ақмола облысы Көкшетау қалалық соты үкім шығарған кезде және Көкшетау қаласының құқық қорғау органдары тергеу іс-шараларын жүргізген кезде оның ұлының құқықтарының бұзылғанын көрсетеді. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің 284-бабы 3-бөлігінің тәртібімен осы өтініш Ақмола облыстық сотына жіберілді. «ҚР сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» ҚР Заңының 1-бабының 3-бөлігіне сәйкес өтініш іс жүргізуден алынды [37].

Күйеуі Дәурембековтың мүддесі үшін өзінің өтінішінде Д. (28.10.07 кіріс № 992/02) оның күйеуін заңсыз бас бостандығынан айыруға әкеп соқтырған Тараз қаласы полициясының желілік бөлім қызметкерлерінің заңсыз іс-әрекеттері туралы хабарлайды. Алайда осы іс бойынша үкім шығарылып, Уәкіл туралы ережеге сәйкес өтініш іс жүргізуден алынды.

Азаматтардың сот шешімімен келіспейтіндіктері және өз келісімдерін тергеу барысында құқық қорғау органдары жол берген бұзушылықтармен және дәлелдемені бағалау кезінде, сондай-ақ қолда бар дәлелдемелерді зерттеу рәсімін жүргізген кезде судьялардың жеткілікті назар аудармауына байланыстарын өтініштер шағымдардың келесі тобын құрайды.

Осындай өтінішке мысал Алматы облысы ЛА-155/4 мекемесінде жатқан сотталушы Г. (01.06.07 кіріс № 525/02) шағымы болып табылады. Өтініш иесі Батыс Қазақстан облысы Орал қалалық сотының 2005 жылғы 15 наурыздағы үкімімен келіспейтіндігін білдіреді және құжаттар мен сот үкімінің көшірмесін зерттеуді өтінеді.

Уәкілге өз ұлының мүддесі үшін Н. және Х. (15.06.07 кіріс №570/02) жүгінді. Өз өтініштерінде өтініш иелері  қылмыстық іс бойынша іс жүргізу кезінде бұзушылықтарға жол берген, балаларының заңсыз бас бостандығынан айыруға әкеп соқтырған Ақмола облысы Ішкі істер департаменті қызметкерлерінің заңсыз іс-әрекеттерін көрсетеді.

Г. (07.05.2007 жылғы № 440/02), Э. (06.09.07 № 855/02), М. (10.09.07 кіріс № 864/03) өітінтері осыған ұқсас шағымдар.

Уәкілге келіп түсетін өтініштердің жартысы сот шешімдерін қайта мәселелерімен байланысты. Мысалы, басты сот талқылауы хаттамасының көшірмесімен танысу және оны алу құқығы бұзылғандығына  Жамбыл облысы бойынша ЖД-158/7 мекемесінде жатқан Г. (15.10.07 кіріс № 946/02-962(2)) жүгінді. Өз өтінішінде ол басты сот талқылауы хаттамасының көшірмесін беруден бас тартқан Орал қалалық сотының судьясы Б., Орал қалалық соты қылмыстық істер жөніндегі алқа төрағасы А., Батыс Қазақстан облысы прокурорының орынбасары Ш. заңсыз іс-әрекеттеріне  шағымданады. Осы өтініш бойынша ҚР Бас прокуратурасына сауал жіберілді. Алайда ҚР Бас прокуратурасынан алынған жауапта Г. басты сот талқылауы хаттамасының көшірмесін беру туралы мәселені шешу қылмыстық істі тікелей қараған судьяның өкілеттігіне кіретіндігі жазылған.

Тұрғын үй және жер мәселелсі бойынша сот шешімімен келіспейтіндігі бөлігінде судьялардың іс-әрекеттеріне шағымдар жиі түседі. Д. (07.05.07 кіріс № 441/03), Б. (14.05.07 кіріс № 456/03), Ә. (25.05.07 кіріс № 500/03), Е. (06.06.07 кіріс № 535/03), Л. (04.07.07 кіріс № 640/03), Б. (09.10.2007 кіріс № 947/03), М. (23.10.07 кіріс № 986/03) шағымдары осындай санатқа жатады.

Сот шешімін қайта қарау туралы өтінген өтініш авторларының көбісі алынған жауапқа қанағаттанбай, ешқандай жаңа дәлелдер келтірмей, сол мән-жайлар бойынша шағымдарды қайтадан жібереді. Т. (16.01.07 кіріс № 986/02-58 (3), 14.11.06 кіріс № 2-986/02-1104, 03.10.06 кіріс № 1-986/02), Р. (05.03.07 кіріс № 1045/02-209 (2), 23.10.06 кіріс № 1-1045/02) Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің атына бірнеше мәрте жүгінді.

Өтініш иесінің сотқа жүгінуін талап ететін мәселелер көтерілетін өтініштердің саны жоғары. Мысалы, А. (05.06.07 кіріс № 529/03) КСРО Жинақ банкасында ақшалай салымын қайтарып алуға жәрдемдесуді өтінеді. Қолданыстағы заңнамаға сәйкес өтемақылар мен ақшалай сомаларды өндіріп алу туралы талаптарды қарай сот органдарының құзыретіне жататындығы туралы өтініш иесіне түсіндіріліп, осыған байланысты осы мәселені азаматтық сот ісін жүргізу тәртібімен шешу ұсынылды.

2007 жылы мүлікті жария  ету акциясының өткізілуі мүлікті  жария ету жөніндегі комиссияның  шешімдерімен келіспейтін азаматтардан  шағымдардың келуіне әкелді.

Осы мәселеге тән өтініштермен. З. (12.01.07 кіріс № 39/03), Б. (12.01.07 кіріс № 40/03), А. (31.01.07 кіріс № 105/03), М. (06.02.07 кіріс № 121/03), Ц. мүддесі үшін С. (02.08.07 кіріс № 744/03), С. мүддесі үшін Адам құқықтары және заңдылықты сақтау жөніндегі Қазақстан халықаралық бюросының төрағасы (09.08.07 кіріс № 764/03), Ш. (19.08.07 кіріс № 789/03) жүгінді. Қолданыстағы заңнама сәйкес комиссия мемлекеттік орган болып табылмайтындықтан, оның шешімдеріне тек сот органдарында шағым жасауға болады. Өтініш иелерінің өтініштері Адам құқықтары жөніндегі уәкіл мекемесінің іс жүргізуіне қабылданған жоқ.

Уәкілдің құзыретіне жатпайтын өтініштердің келесі тобы мемлекеттің қатысуынсыз заңды тұлғалардың әрекеттеріне жасалған арыздар (2,32%).

Мәселен, Уәкілдің атына «Қазақстан Халық Банкі» АҚ-ның несие беруден бас тартқан әрекетіне Ы. арыз жасаған (17.07.07 кіріс № 676/03 хат) несие беруден бас тартудың себебі - өтініш иесінің егде жаста – 71-де болуы. Қазақстан Республикасы Қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалау агенттігінің түсініктемесіне сәйкес несиелерді берудің тәртібі банкілердің туындауы мүмкін тәуекелдерді ескеретін ішкі актілерімен реттеледі. Осыған байланысты бақылаушы мемлекеттік органдар – прокуратура және қаржы полициясымен заңнама нормаларының бұзылуы анықталмаған.

Осы сипаттағы арыздардың едәуір бөлігі өтініш берушілердің пікірінше өз қызметімен адам мен азамат құқын бұзатын құрылыс компанияларының әрекеттеріне бағытталған азаматтардың өтініштері.

Теміртау қаласының үй тұрғындарының ұжымдық шағымында (21.05.07 кіріс № 480/03 хат) арызданушылар олардың пікірінше, тұрғын үйдің ауласына балаларға арналған көңіл көтеру орталығы заңсыз салынғандығына шағымданады және олардың келісімінсіз жаңа объектінің құрылысы жүргізілуде. Бұл шағым тиесілігі  бойынша Қарағанды облысының әкімдігінің жіберілді.

Аталған топтағы шағымдардың ішінде құрылыс компанияларының әрекетіне шағымданған Астана қаласы үлескерлерінің шағымы да бар (04.07.07 кіріс № 639/03 хат). Мұндай шағымдарды қарастыру Уәкілдің құзыретіне жатпайтындықтан, шағымданушыларға олардың азаматттық құқықтарын қорғау тәсілдері түсіндірілді.

Есептік кезеңде жеке тұлғалардың қатынастарына (4,2%) қатысты 29 шағым түскен. Мұндай шағымдарға мысал ретінде И. отбасына қатысты көршілерінің әрекеттеріне арызы (2007 жылғы 17 шілдедегі кіріс № 677/03 хат), М. шағымданушы және азамат Ә. арасында туындаған тұрғын үй мәселесін шешуге ықпал жасауға көмек сұраған (2007 жылғы 23 тамыздағы кіріс №816/02 хат), А. бір бөлмелі пәтердің үлестік меншігін ортақтасып иеленушінің әрекетіне шағымданған (13.02.07 кіріс №147/03 хат) хаттары жатады. Барлық жағдайлар бойынша шағым авторларына олардың құқықтарын қорғау тәсілдері түсіндірілді.

Кейбір шағымдарда адам құқын бұзу туралы ақпарат жоқ, сондықтан олар «басқалар» тобына жатады. Есептік кезеңде осындай 48 шағым түсті (3,7%).

Уәкілге адам құқын бұзу фактісінсіз, тек қана көмек немесе қандай-да бір мәселені шешуге ықпал жасауды сұрайтын шағымдар түсуі жалғасуда.

Мәселен, Уәкілге жазған хатында К. өз анасының «Алтын алқа» орденімен марапатталуына көмек көрсетуді сұрайды (08.01.07 №27/03 хат). Өтініш иесіне көп балаларды марапаттау мәселесі жергілікті атқарушы органдардың құзыретіне жататындығы түсіндірілді. Сол сияқты Б. (2007 жылғы 09 қазандағы кіріс 944/03 хат), Т. (2007 жылғы 01 ақпандағы кіріс №1554/02-108 (2) хат) «Ленинградты қорғағаны үшін» медалін алу мәселесі бойынша, М. «Күміс алқамен» марапаттауға ұсыну мәселесі бойынша (2007 жылғы 15 ақпандағы кіріс №154/03 хат) өтініштері осыған ұқсас болып табылады. Б. жұмысқа тұруға көмек көрсетуді өтінген (2007 жылғы 05 наурыздағы кіріс № 480/03 хат).

Осындай шағымдар тобының біріне Қ. қашқын ұлын іздеуге көмектесу туралы өтініші жатады (2007 жылғы 11 наурыздағы кіріс №905/02-225 (2) хат).

Бірқатар жағдайларда Уәкілге шағымданушылардың түрлі ұйымдардың заңсыз әрекеттеріне арызданған хаттары келеді, алайда онда олардың құқық бұзушылығына арызданбай, мемлекеттік органдардың қызметіне немесе қызмет көрсетпеуіне шағым жасалады.