Латын тилинин тарихы

Орта ғасырлар, негізінен V-XV ғасырлар қамтиды, – еуропа

тарихының дәуірі. Жаңа көркем, ғылыми және философиялық әдебиет орта ғасырлардағы Еуропада көп уақыт аралығында латын тілінде жазылған. Латын тілін білмей, мәдениетті және білімді адамдармен қатынасуға мүмкін болған жоқ. Сондықтан латын тілі білімнің негізі болды. IX ғасырда мектептегі оқу екіге бөлінді – тривиум және квадривиум болып. Тривиум үш негізгі пәнге бөлінді – грамматика, диалектика және риторика. Олар бастауыш сыныптарда берілді. Квадривиум – арифметика, геометрия, астрономия және ән-күй (жоғары сыныптарды оқытылды).Олар бірігіп «жеті еркін өнерді» құрастырды.

Орта ғасырлардағы білім орталықтары монастрлер және университеттер болды. Орта ғасырлардағы ғылым және мәдениеттің атақты қызметкерлері монахтар болды. Монастырлерде бастауыш мектептер болды.

Университеттер жаңа, көне әлеміне белгісіз мекеме болды. Бірінші университеттер XII ғасырда  пайда болды. Белгілі білімнің орталығы Париж унивеситеті болды. XII-XIII ғасырларда Испания, Италия, Англияда университеттер құрылды. Еуропалық мәдениеттің өсуі өркендеу дәуірінің гүлденуін белгіледі.

Орта ғасырлар дәуірінде (VI-VII ғасырлар) мәдениет құлдырай бастады. Мәдениеттің қайта өрлеп дамуы VIII ғасырда басталды. Ұлы Карлмен құрылған каролингтер дәуірі елеулі болды. Ұлы Карл монастыр мектептерін ашуға бұйрық шығарды. Каролингтер дәуірінің белгілі уәкілдері Алкуин, Эйнхард және философ Эриуген. Орта ғасырлар мәдениеті діни мәдениет боп саналды. Сондықтан орта ғасырдың оқуы теология – құдай және әлем туралы оқу. Теорияның басты белгісі – схоластика, яғни діни философия, латын тілінің негізінде қолданылып дамыған. Схоластиканың ірі уәкілі Фома Аквинский (1225-1274) болды.

Бірақ латын тілі шіркеу және теология  қызметкерлерінің ғана тілі болған жоқ сонымен қатар поэзияда да қолданылды.  XVIII ғасырда жазылған ақындардың жазулары табылды. Бұл өлеңдер теология ғылымынан тым алшақ. Өлеңдерде махаббат, шарап ішу және әлемнің көріністері, қуаныштары туралы жазылған. Осы өлеңдерді жазған студенттер, клириктер, бір қаладан екінші қалаға жүріп жұмыс немесе оқу  іздеген кезбелер. Оларды ваганттар деп атайды. Вагант поэзиясының гүлденуі ХІІ-ХІІІ ғасырларға сәйкес келеді. Вагант уәкілдері – Гуго Орлеанский, Архипиита Кельнский және Вальтер Шатильонский.

ІХ ғасырда бүкіл ортағасырлар бойы пісіп жетілген барлық дамудың тендециялары көрінді. Варвар тайпалары Еуропаны мәдиниетсіздікке салғаннан кейін, көпке дейін білім берудің бір ғана ошағы монастырлар болып қалды. Монастыр кітапханаларында сақталған және монастырлық көшірушілермен көбейтілген антикалық авторлардың қолжазбалары болашақтағы ғасырлардың мәдени құндылықтарын құрады. Университеттер дәуірінде бұл білімдер жүйеленген және көбейтілген болды. Әрине, бірақ олар бұрынғы ұлылықты елеске түсіруге мүмкіндік беретін.

Білімді жинау және мәдениетті міндетті теологиялық қабықтан босатуға тырысу өзінің аяқталуы Қайта өрлеу дәуірінде (14-16 ғасырлар) болады, ол сонымен бірге еуропалық мәдениеттің жаңа дәуірі болды. Ол грек-рим мәдени мұрасына негізделеді.

Қайта өрлеудің алдында тұрған бірінші міндет – грек және латын авторларының шағармаларын басу және жүйелеу, іздеу. Бұл дәуірдің көптеген мәдени қайраткерлері барлық өмірін осы игілікті міндетке арнады. Бұнда Марсилио Фичино, Лоренцо Медичи, Поджо Брачоллини, Леонардо Бруни және Анжело Полициано сияқты адамдарды атап өтуге болады. 15 ғасырдың аяғынан басу міндеті Гутенбергтің кітап басуды ойлап табу арқасында жеңілдеді. Ежелгі манускриптарды жинаушылардың бірі әйгілі ақын Франческо Петрарка болды. Ол бүгінге дейін белгісіз Тацит шығармаларының қолжазбаларын тапты. Осындай шынында да күшті еңбектері нәтижесінде Плавт, Лукреций, Цицерон, Квинтилиан, Тацит және т.б. сияқты латын ауыз әдебиетінің көрнекті авторларының шығармалары табылды және баспаға шығарылды. Бізге белгілі латын әдебиетінің негізгі көлемі айналымға қайта өрлеу дәуірінің қайраткерлерімен енгізілді. Латын поэзиясы мен прозасының көрнекті үлгілерімен толық танысу Қайта өрлеу  дәуірінің латын тілінің дамуына әкелді.

Сонымен қатар, Қайта өрлеу дәуірі – бұл тек латын классикасын жинау және басуға ғана емес, сонымен қатар оны оқудың интенсивті уақыты, толық сипаттағы жасалған басылымдарға жақсы әртүрлі түсініктемелер берілді, олар әлі күнге шейін өз маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Бұның бәрі латын тілін қолдауға және деңгейін көтеруге көмектесті. Көптеген әдеби шығармалардың ұлттық тілдерге (итальян, француз, неміс) жазылғанына қарамастан, Қайта өрлеу дәуірінің латын тілі ғылым және мәдениет қайраткерлерінің халықаралық тілі болып қалды, сонымен қатар ол «алтын латынның» классикалық нормаларына негізделген болатын. Әрине, ортағасырлардан алынған құдай мәселесі латынша түсіндірілді. Мысал ретінде 15 ғасырдың аяғы – 16 ғасырдың басындағы көрнекті тұлғалардың Эраз Роттердамский және протестантизмнің негізін салған Лютермен арасындағы күш-жігер еркіндігі арасындағы полемиканы айтуға болады. Жаңа заман уақытында (17-19 ғасырлар) Қайта өрлеуден латын тілін ғылым мен мәдениеттің тілі ретінде мұраға қалды. Қайта өрлеу дәуірінде басталған көптеген зерттеулер өзінің жалғасын жаңа заман ғалымдарының еңбектерінде орын алды. Жаңа заманның латын тілі – дипломаттардың, философтар мен ғалымдардың халықаралық тілі. Бірнеше ғасырлар бойы латын тілі рим құқығының лексикасына негізделіп заңгерлер мен құқықтанушылардың қызметтік тілі ретінде қолданылды. Дипломаттар сонымен бірге латынша сөйлеуді ұнатты.

Дипломатия және халықаралық құқықтың көптеген терминдері латын тілінен алынған немесе оның негізінде қалыптасқан. Мысалы, persona non grata («қалаусыз тұлға»).

Гуманитарлы және табиғи ғылымдар латын тілі өзінің ерекше өмірімен өмір сүрді. Ол халықаралық «ғылыми тіл» болып қалды. Қайта өрлеу және Жаңа заман дәуірінде көптеген грек авторларының мәтіндері латын тіліне аударылды. Латынша көптеген Жаңа заман философтардың шығармалары латынша жазылды. Мысалға, Декарт және Лейбниц сияқтылар. Латынның және рим әдебиетінің көрнекті шебері әйгілі философ және жазушы Монтень болды. Кант шығармаларында және кейінгі ойшылдардың шығармаларында біз көптеген латын терминдерін көре аламыз. Олар айтылатын ойға қосымша қаталдық береді. Жеке хаттарда да жиі латын тілін қолданады.

Латын нақты және табиғи ғылымдардың қызметтік тілі болды. Әйгілі ғалым Исаак Ньютон жиі нақты ойларды жеткізудің адекватты құралы деп есептеді. Жалпы, латынды білу және бұл тілде нақты өз ойларын латын терминологиясы арқылы жеткізе алу бұл дәуірдің түгел ірі ғылымдарына тән еді. Латынша көптеген Ломоносовтың еңбектері жазылды. Жаңа заманның ғылыми терминологиясы латын тілінің негізінде құрылды (нақтырақ, латын сөздерінің грек сөздерімен бірге, оларға «латындық» форма берілетін). Осындай терминологияны жалпы өсімдік және жануарлар әлемінің классификациясы пайдаланады (ұлы швед Карл Линней 18 ғасырда бұны ойлап тауып, бұл классификация ботаника және зоологияның негізінде болды). Медицина сияқты салада латын әрдайын маңызды қызметтік тіл және де терминологияның дерек көзі болды.

Еуропаның қазіргі заманғы тілдері көбінесе латын тілі негізінде пайда болды, немесе оған сөздік қорымен міндетті болады. Жоғарыда біз айтқандай, ІХ-Х ғасырларда негізінен роман тілдерінің қалыптасу үрдісі аяқталды; олардың негізін Батыс империясының әртүрлі провинцияларындағы қолданылған кейінгі латынның сөйлеу диалектері құрды.

Еуропалық тілдердің тобын білдіретін «романдық» терминінің өзі латынның «romanus» сын есіміне («Римға қатысты», «римдік») жатады, ол ерте ортағасырларда халықтық сөзді білдіреді. Испания мен Италияда романдық тілдер сонымен қатар «нео-латындақ» деп аталады.

Роман тілдерінің дамуында бірнеше кезеңдерге бөлінеді:

Бірінші кезең - Романизациялау кезеңі (б.з.д. ІІІ ғасыр – б.з. V ғасыры); бұл уақытта римдіктер жаулап алған жерлердегі халықтардың тілі халықтық латын тілімен ауыстырылады, бірақ ұлттық ерекшеліктер сақталынады, олар кейінгі роман тілдерінің ұқсамайтындығын анықтайды. Әртүрлі территориялардың әртүрлі уақытта Рим мемлекетіне қосылды (бұл үрдіс бірнеше ғасырға созылды), әртүрлі провинцияларда романизациялаудың шарттары және мерзімі, қарқыны әртүрлі болды. Мысалы, Испанияда римдіктер б.з.д. ІІІ ғасырдың аяғында пайда болды, ал Дания романизациялауды тек б.з. ІІ ғасырында бастады.

Екінші кезең - Рим империясының құлау жағдайларында (V - ІХ ғасырлар) роман тілдерінің орнығу кезеңі. Бұл уақытта бірінші варварлық патшалықтар пайда болады, ол бұрынғы варварлық тайпалардың (негізінен германдық) тілдерінен әсер алатын алғашқы халықтық латын тілінің диалектісінің рәсімделуіне және жекешеленуіне көмектеседі. VІІІ ғасырда романдық тілдер латын тілінен де, романдық емес (герман) тілдерден аяғына дейін толығымен бөлініп кетеді.

Үшінші кезең - Романдық жазу мен әдебиетінің (ІХ-ХVІ ғасырлар) даму кезеңі. Бұл кезеңде алғашқы романдық мәтіндер (француздық – ІХ ғасырда, итальяндық және испандық – Х ғасырда, португалдық – ХІІ ғасырда, румындық – ХVІ ғасырда) пайда болады. Даму барысында романдық тілдер латын тілінің универсалды ықпалына түседі, ол латын тілінен сөздерді және синтаксистік құрылыстарды  алады.

Төртінші кезең - Ұлттық тілдердің қалыптасып бітуі (ХVІ -ХІХ ғасырлар). Бұл уақытта романдық тілдерге бай әдебиет пайда болады. Кейбір тілдер өте ерте ұлттық (ХVІ - ХVІІ ғасырларда) болып калыптасады, басқа тілдер әлі қалыптасу үрдісінде болып жатты, үшіншілері  жергілікті диалектерге айналады.

Роман тілдерінің негізгілеріне итальян, француз, испан, португал тілдері жатады. Жалпы қазіргі заманғы лингвистикалық классификацияда 12 романдық тілі бар, оларға румын және молдаван тілдеір, сонымен бірге бірқатар француз, испан және итальян тілдерінің диалектері кіреді. Негізгі романдық тілдер ежелден халықаралық сөйлеудің құралы және көптеген әлем мемлекеттерінде мемлекеттік тілдер болып табылады. Роман тілдерінде сөйлейтіндердің жалпы саны қазіргі кезде 600 млн адамнан асады.

Роман тілдері таралуының үш аймағын бар: біріншісі - «Ескі Романия» - Рим империясының құрамына кірген Еуропа территориясы.

Екінші аймағы - ХVІ -ХVІІІ ғасырларда отарлаудың нәтижесінде (Канада, Мексика, Оңтүстік Америка) пайда болған «Жаңа Романия».

Үшінші аймағы -  Отарлаудың нәтижесінде роман тілдері ресми мемлекеттік тілдер болған, бірақ жергілікті тілдерді ығыстырмаған (Африканың көп жері) жерлер.

Еуропа халықтарының, бірінші ретінде роман халықтарының жазуы латын тіліне және латын әліпбиін пайдалануына негізделген (бірақ, румын және молдаван тілдерінде жазу алғашында кириллицаға негізделді). Көптеген славяндық халықтар тілінде (мысалы поляктар және чехтер) латын тілін қолданады. Жазбаша латындық жазу алғашында жазулар иероглифін елестетті. Ортағасырлар барысында әріптерді жазудың бірнеше нұсқалары жасалды. Олардың біреуі готикалық жазу (ол қиын «сынық» сызықтармен ерекшеленетін), тек Қайта өрлеу дәуірінде Жаңа заманның баспа және жазбаша шрифтердің негізіне жатқан әріптердің жазылуы толық рәсімделді.

Латын алфавитінің өзі біздің заманымыздың басынан тек кішкене өзгерістерді бастан кешті. Жоғарыда айтылғандай, б.з.д. І ғасырдан Y және Z әріптері грек сөздерін жазу үшін қолданылды.

ХІ ғасырда W әрпі, ал ХVІ ғасырда – J әрпі, және U әрпі пайда болды. Жазудың кейінгі жүйелерінде (латын жазуының негізінде қалыптасқан) латын алфавитін ұлттық айту ерекшеліктеріне бейімдеу негізінен диакритикалық белгілер арқылы жүзеге асырылды.

Бірақ латын сөздерінің көбі Еуропаның басқа да тілдерінде бар. Герман тілдері Батыс және Орталық Еуропаның маңызды II тобын құрайды. Оларға ағылшын, неміс, скадинав тілдері жатады. Бұл тілдер, сонымен бірге ертеден латын жазуын, пайдаланатындар латын тілдерінен, романдық тілдерге қарағанда басқаша болып ерекшеленеді. Универсалды пайдалынатын сөздердің үлкен тобын латинизмдер құрайды. Олар романдық емес (герман және славян тілдерінде) латынннан алынған негізгілері болып табылады. Латинизмдер тілдік дамудың небір «фактын» көрсетеді, бірақ латын өркениетіне тым міндетті Еуропа халықтарының мәдени санасында үлкен рөлді атқарады.       

Латын тілі қазіргі уақытта да ең маңызды мәдениет саласына жатады.

Католик шіркеуі латын тілін ресми тіл орнына пайдаланады. Латын тілінде Ватиканның құжаттары жүргізіледі және рим папасының хаттары жазылады. Католик шіркеуінің әр қызметшісі латын тілін білу керек.

Медицинада латын тілі анатомия мен фармакологияның халықаралық терминологиясы ретінде және шипашақ (рецепт) жазуына пайдаланады. Латын тілін білгендіктен әртүрлі әлем мемлекеттің дәрігерлері бір – бірін жақсы түсінеді. Медициналық шығармалар латынша жазылған.

Анатомия мен фармакологияда латын тілі жеке орын алады. Адамның мүшелерінің әр қайсысы латын тілінде аталған. Дәрілердің атаулары да латын тілінде.

Латын тілін ғылым саласында пайдалынады, көбінесе ботаника және зоологияда. Батыс Еуропада латын тілі сабақтары жоғары білім орындары мен орта білім орындарында өткізіледі. Англия, Франция, Италия және Германияда ХVІІІ-ХХ ғасырларда классикалық филологиясы көне тілдер және әдебиет туралы ғылым  үлкен гүлденуіне жетті. Бүгінгі уақытта бұл білім аумағы өте белгілі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Әдебиеттер

 

1 Большая Энциклопедия  Кирилла и Мефодия с изменениями  и дополнениями: монография. – М. : Сварог, 2003. –  456 с.

2 Ботвинник М.Н., Рабинович  М.Б., Стратановский Г.А. Жизнеописание    знаменитых греков и римлян: книга для учащихся. – М. : Просвещение, 1988. – 205 с.