Жазушының көркем шығарма жасаудағы тілі

Үйірме жұмысының мақсаты:  оқушыларды Шәкәрім шығармаларымен сусындата отырып, сол шығармалар мазмұнындағы ұлтжандылық, халқына деген құрмет, адами қасиеттерді қалыптастыру.

Үйірменің міндеттері:

• Ш.Құдайбердіұлы мұрасын танып білуге тәрбиелеу, мәдени байлықты игерту;
• Ұлы ақын шығармаларындағы жалпы адам қоғамы жинақтаған адамгершілік мораль нормаларын, қарым-қатынас мәдениетін, тәрбиелілікті меңгерту; 
• Шәкәрім өлеңдеріндегі жақсылық қасиеттерді өмірлік ұстаным ретінде басшылыққа ала отырып, адал ғұмыр кешуге, дұрыс тәлім-тәрбие алуға оқушыларды баулу.

Үйірменің отырыстарында  Шәкәрімнің қысқа және көлемді шығармаларымен таныса отырып, соның негізінде пьесалар, шағын драмалық қойылымдар әзірленіп, мектеп ұжымына ұсынылып отырылады. Шәкәрімнің  өз өмір тарихынан болсын, «Қалқаман Мамыр», «Крез патша», «Дубровский әңгімесі», «Әділ-Мария» романы т.б. туындылары болсын шағын қойылымдар қойылады.

Шәкәрім шығармаларын таныту мақсатындағы сыныптан тыс жұмыстардың  бірі – саяхат (экскурсия).   Әсіресе, Семей өңірі үшін мұндай саяхаттардың берер тағлымы орасан зор.  Абай шығармаларын өткенде, Абай ауданы Қарауыл елді мекенінің жанындағы Жидебай аулына саяхат жасалса, енді бірде Семей қаласындағы орталық мұражайға барып, Абай жөнінде көп мәліметтер алып қайтты.

Қорыта келгенде, оқушыларға Шәкәрім шығармаларын сыныптан тыс меңгерту жүйесі оларға бүкіл адамзаттық құндылықтарды, патриоттық, азаматтық сезімді тұлға бойына кешенді негіздеуге, орнықтырып оқытуға бағытталады. Балаларды интеллектуалдық, эстетикалық, коммуникативтік сезім-санасы мен мәдениетіне баулиды. Оқушылардың жеке тұлғасын Шәкәрім шығармаларын игерту негізінде қалыптастыруда мұндай сыныптан тыс жұмыстар жүргізу – бүгінгі заман талабы. Олар оқушы дүниетанымын байытып, өмірге деген көзқарастарын одан әрі ұштай түсері хақ.

8-сынып.           Қазақ әдебиеті

Сабақтың тақырыбы: Шәкәрім Құдайбердиевтің «Әділ-Мәрия» романы

Сабақтың мақсаты: 1) Оқушыларға Шәкәрім Құдайбердиевтің                

                                      «Әділ-Мәрия» романы туралы

                                    толық мәлімет бере отыра,         

                                     білімдерін кеңейту. Өмірлік жолы мен

                                    шығармашылық жолын зерделеу.

                                   2) Оқушылардың ізденімпаздық 

                                      қасиеттерін дамыту,  шығармашылыққа 

                                      баулу, өзінің ойын еркін жеткізуге  

                                      дағдыландыру.

                                    3)Халқымыздың тарихына, әдебиетіне,

                                      ұлы тұлғаларға деген сүйіспеншіліктерін

                                      арттыру.Адалдыққа, адамдыққа тәрбиелеу.

Сабақтың түрі: аралас сабақ

Сабақтың әдіс-тәсілдері: Түсіндірмелі, қозғал-тоқта,

                                              5 минуттік эссе

Сабақтың көрнекілігі: Шәкәрімнің портреті, «Қылқалам

                                          ұшындағы данышпан бейнесі» атты

                                          суреттер көрмесі, электрондық оқулық,  

                                          мультимедиялық тақта.

Пәнаралық байланыс: Тарих, бейнелеу өнері, музыка.

Сабақтың барысы:

1. Қызығушылықты ояту (3 минут)

Күй орындалып тұрады. «Қылқалам ұшындағы данышпан бейнесі» атты суреттер көрмесін мұқият қарап, қандай ойлар туындады? деген сұраққа жауап береді.

 

II. Мағынаны  ажырату

1.Кіріспе сөз  (2 минут)

  Бұл сабақта біз  ақынның өмірлік жолын зерделеумен  қатар, оның «Әділ-Мәрия» романына  толық тоқталамыз. Осындай жұмыстарды  электрондық оқулық арқылы жүзеге асырамыз.

Бүгінгі сабақта тек «Әділ-Мәрия» романына үңілеміз.

2.Элетрондық  оқулықпен жұмыс (15 минут)

1-топ

 Өмірлік жолы деген  тарауды ашамыз.

 2-топ

 Ұрпақтары деген  тарауды ашып, танысамыз

1.Әр топ зерттеген  мәселесін ортаға салады

2. 2 топқа да  ортақ

 

Білемін	Білдім	Білгім келеді

Жұмыстарын оқыту 2-минут

3.Шығармашылығына  тоқталу

«Ғафиз» күйі орындалып тұрады

Мұғалімнің  сөзі:

Қай ақын болмасын өз дәуірінің  перзенті, өз заманының жемісі. Шәкәрім  де сондай. Күрделі тарихи кезеңде ғұмыр кешті. Туған халқының басындағы экономикалық және рухани, мәдени ауртпалықтарды, заман мәселелерін көзімен көрді, көңілімен саралады. Өз жұртының жағдайын өте жақсы түсінді. Сондықтан да ол заманның шындығын, әлеуметтік-қоғамдық мәселерді тануда және өз шығармашылығы арқылы көтеруде асқан шеберлік танытты. Тұтастай алғанда Шәкәрімнің әдеби мұрасы  - аса бай қазына. Ол әдебиеттің барлық жанрында қалам тербеді. Халқымыздың мәдени мұражайында тілі негізінде ғажайып сұлу, мазмұны терең, кестесі көркем лирикалық өлеңдер қалдырды. Ұлы Абайдың үлгісін өлшем ете отырып, «Қалқаман-Мамыр», «Еңлік-Кебек», «Нартайлақ- Айсұлу» атты тамаша поэмалар, «Әділ-Мария» атты керемет роман жазды. Көркем проза үлгісіндегі Шәкәрімнің шығармалары             ХХ ғасырдың басындағы ұлттық прозаға өз үлесін қосып қана қоймай, оның орнығып, ілгерілеуіне ықпал жасады. Әсіресе «Әділ-Мария» романы көркемдік мазмұны жағынан өте бай болып келеді.

   Прозалық шығармаларының  ішінде ең көлемдісі және көркемі  – “Әділ-Мария” романы. Шынайы  көркем қара сөз үлгісінде  жазылған алғашқы қазақ романдарының  қатарынан орын алатын бұл  туынды  әрқилы характерлер тоғысқан, өмірлік тартысқа құрылған шығарма. XX ғасырдың басындағы әдебиетте жиі көтерілген әйел теңдігі тақырыбына арналғанмен, бұл романда Шәкәрім оқиға желісін өзінше өрбітеді, өзгеше шешімге жүгінеді. Романдағы  кейіпкерлердің адами болмысы да, қоғамдағы орны да,  тартыстың сыр-сипаты да өзгешелеу. Онда әлеуметтік теңсіздік, бар мен жоқтың, күшті мен әлсіздің, бай мен кедейдің тартысы бірінші кезекте суреттелмейді. Қарапайым өмір шындығын суреттеу арқылы Шәкәрім адамгершілік пен ар тазалығы, адалдық пен ынсап мәселелерін көтереді. Шәкәрімнің пайымдауынша, адамның әрбір іс-әрекеті осы ұғымға бағыну керек. Адамдарды бай мен кедейге бөліп қарауға болмайды. Бай да, кедей де, түптен келегенде адам. Адамды түрлі сапалық топтарға бөлетін материалдық жағдайы емес, ішкі әлемі, жан дүниесінің  жай-күйі болуға тиіс. Шәкәрімнің романында алға тартылатын басты идея, негізгі көркемдік шешім осыған саяды.

III. Рефлексия  (14 минут)

5 минуттік эссе жазу (5 м. )

«Автор орындығы» стратегиясы  арқылы тексеру. 1, 2 оқушы шығып өз эссесін оқиды, 1 пікір, 1 сұрақ қою керек. (3 минут)

1,2 саналу арқылы екі  топқа бөлінеміз, шеңберге тұрамыз.

«Қозғал – тоқта» стратегиясы  бойынша «Шәкәрім туралы не білдім?» (6 минут)

«Қылқалам ұшындағы данышпан бейнесі» атты суреттер көрмесіне қайта оралу, мұқият қарап, енді қандай ойлар туындады? деген сұраққа жауап береді. (2 минут)

IV. Үй жұмысы Кезекші пошташы болып үй тапсырмасын таратады: «Әділ-Мәрия» романын оқу. 

                             

                             

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Қазақ әдебиетінің тарихында  ХІХ ғасырдың соңы мен ХХ ғасырдың басында ғұмыр кешкен, Абайдың ізбасар шәкірт інілерінің бірегейі,  ақын, озық ойшыл Шәкәрім Құдайбердіұлының орны бөлек.

Кеңестік дәуірдегі  әдебиетіміз бен мәдениетіміздің  жәдігерлеріне сын көзбен қарап, қайта бағалауда біржақты пайымдаулар, бұрмалаушылықтар, асығыс үкім айтудың көріністері де байқалды. Кеңестік идеология қолшоқпарларының кесірінен қуғын-сүргінге ұшыраған, атылып-айдалып кеткен, шығармалары құртылған, қалған арыстарымыздың ақталуы, Алаш қайраткерлерінің есімі мен атқарған істерінің қайта жаңғыруы дүр сілкініс, зор серпіліс әкеліп, қазақ рухының асқақтауына септігі тиіп, жаңа ұрпақтың ой-санасына айрықша ықпал жасаумен қоса, кешегі дәуірдің төл перзенттерін, солардың тәлім-тәрбиесінде өскендерді үрей мен күдіктің торына шырмады. Қазақ әлеуметі рухани-психологиялық дағдарысты да бастан өткерді.

“Шәкәрім Құдайбердіұлының телегей-теңіз мол мұрасын ғылыми тұрғыда зерттеп, танып-білуге ақын өмірі мен шығармаларына қатысты  архив деректері мен архивтік документтердің маңызы аса зор. Ақынның  поэмаларының  ішінде романының алатын орны ерекше. Ол роман да өзіндік қолтаңбасымен дараланады. Өзі өмір сүріп жүрген кезең шындығына қалам тербеді. Саяси - әлеуметтік, қоғамдық сарындағы романдардың өзінде шынайы көңіл шамыр қаныстарына толы көркем шындықты бейнелейді. Шәкәрім шығармаларын тақырыптық жағынан байытты, жанрлық-стильдік тұрғыдан жаңғырта түсті. Дастан, поэмаларында, романында сарындар азаматтық-әлеуметтік тыныс, тарихи арна барынша жеке-дара оқшауланып көрінеді. Саяси тақырыптарға да барып, бірнеше тамаша роман жазып  қалдырды, сондай-ақ, әдебиет тарихында елеулі орны бар, көркемдігі кемел, психологиялық талдауларға ден қойған, қазақ елінің әр кезеңдегі ахуалын, ұлттың жан-дүниесін терең ашып көрсеткен туындылары да баршылық.

Шәкәрімнің «Әділ-Мария» романында зорлық-зомбылықтар,                                      1910-1917 жылдар арасындағы  аласапыран оқиғалар романда қаншалықты суреттелді, басты кейіпкерлердің бейнесі қандай дәрежеде көрінді – осы мәселелерге жауап берді.

 ХІХ ғасырда өмір  сүрген,  ақынның  таза он  шақты жылындай бүкіл саналы өмірін қазақ әдебиетін дамытуға арнаған Шәкәрім Құдайбердіұлы артына айтарлықтай мол мұра қалдырды. Оның еңбектері қазақ әдебиеттану ғылымының, сынының қалыптасып дамуына үлкен үлес болып қосылды. Заман өзгергенмен күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ, қайта сын-зерттеу еңбектері кеңестік кезеңдегі ұлттық әдебиетіміздің көркемдік сыр-сипатын жан-жақты түсіне білуге көмектесетін, қазақ әдебиеті сынының, ғылымының дамуына айтарлықтай үлес болып қосылатын елеулі еңбектер болып қала береді.

Кезінде осылай жоғары бағаланған роман – жазушының бұған дейін жазған шығармаларының негізінде жазылған, сондағы идеялардың сабақтастығын көрсететін ірі туынды. Мұнда адамдар арасындағы бақталастық, күндестіктен туған кішігірім реніш, өкпелер жинала келіп бітіспес үлкен тартысқа айналады. Автор ертеректе болған сол қақтығыстарға шегініс жасап, оқырманның есіне салып отырады. Алайда мұның екі жағы байқалады. Бірі – романда  шиеленіскен тартыстың түп-төркініне үңіле қарау, екіншісі – басқа романдардың  көріністерді, оқиғаларды сол күйінде өзгеріссіз қайталау. Қалай дегенде де жазушы романда алдына қойған мақсатына жеткен.

Романның көркемдік  эстетикалық жетістігі жазушының  көтерілген биігін көрсетеді. Оның творчестволық өсуі кейіпкерлер мінезін, образ сомдаудан да танылады. Адамның сырт тұлғасы, портреттің өзі кейіпкердің жан дүниесінен хабар берсе, жазушы сол портрет арқылы әрбір адамның табиғи болмысын аша білген. Әрбір образ оның сөйлеген сөзі, істеген ісі, ниет-пиғылы, өмір танымы, ой-өрісі т.б. арқылы толығып отырады. Романның тіл ерекшелігі - өз алдына сөз болар дүние.  Шәкәрім Құдайберіұлының әдебиеттануға қосқан еңбегі, атқарған толайым істер, артына қалдырған мол мұрасы ұлттық құндылығымыздың өлшеусіз байлығы боп қала береді.

Қорыта айтқанда, кемеңгер жазушының «Әділ-Мария» романын  талдай отырып, бірсыпыра нақтылы  тұжырымдарға келеміз. Шәкәрімнің бұл  романы идеялық мазмұны мен көркемдік  түрі жағынан терең философиялық оралым тапқан шығарма. Автордың негізгі айтпақ ойы да сол. Өмірде өнер адамының орнының беделінің жоқтығы, оның орнына билік құрғандардың өктемдігі жазықсыздар жалған жаланың құрбаны болып жапа шегетіні жайлы ой толғайды.

Ең алдымен, Шәкәрім  Құдайбердіұлы прозаның кіші жанрында қалыптасқан шебер суреткер екендігі танылады. Қазақ прозасының даму тарихында Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармаларының алатын орны зор. Ол қазақ әдебиетінің қалыптасу дәуірінде көркем әңгіменің негізін қалаушылардың бірі болды. Жазушының  «Әділ-Мария», «Нартайлақ-Айсұлу», «Еңлік-Кебек» сияқты туындылары идеялық, көркемдік жағынан әлі күнге дейін өзінің маңызын жойған жоқ. Автор қазақ әдебиет  жанрларын дамытуға өмірінің соңына дейін белсенді ат салысып келді.

Шәкәрім Құдайбердіұлы  ғашық жандардың сом тұлғасын жасады. Көлемді еңбектерінен жазушы қаламына тән айрықша көркемдік шеберлікті аңғару қиын емес. Жазушы тыңнан жаңа сөз іздеп отырмайды. Қарапайым, тілге жатық сөздерді «Қалауын тапса қар жанар» дегендей қалауын тауып, қиыстыра отырып сөзбен өрнек өреді. Романдағы кейіпкерлер бейнесі, олардың іс-әрекеті, ой-ниеті, мақсат-тілегі,  күрес-тартыс үстінде шынайы көрініс тапқан. Онда адам өмірі, адам тағдыры өмірдің қайнаған ортасынан алынған оқиғалар желісімен өріліп көркем шешімін тапты. Бұл шығармалардың көтерген жүгінің, көркемдік жетістігінің қазақ әдебиетінен алатын орны ерекше. Көркем шығарманың құндылығы оның өміршеңдігінде болса, Шәкәрім Құдайбердіұлының кейіпкерлер  бейнесін сомдауға арналған жоғарыдағы шығармалары өз құнын қашанда жоймақ емес. Кейбір замандастарымызға берер Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармаларының тәрбиелік мәні өте зор.

Жалпы білім  беретін қазақ орта мектептерінде  Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығын жоғарғы деңгейде оқыту тиімділігін  арттырудың және оны меңгерту мақсатында тиімді әдіс-тәсілдердің жүйесі көрсетілді. Озық технологияның кейбір үлгілері арқылы оқыту жолдары сабақ үрдісінде дәйектелді. Деңгейлік тапсырмалар, топтық және дамыта оқыту технологиялары бойынша жүргізілген сабақ барысында оқушылардың әдебиетке, әсіресе, Шәкәрім шығармаларын жан-жақты меңгертуге, ақын еңбектеріндегі игі қасиеттерді бала бойына сіңіртуге бағытталған жаттығу-тапсырмалар берілді. Сонымен қатар, байқау сыныбы мен эксперимент сыныбында жүргізілген тәжірибе нәтижесі қоса көрсетілді.

Мектептерде Ш.Құдайбердіұлының шығармаларына әлі де зәруліктің аз екенін байқатады.  Солай бола тұрса да, ғылыми зерттеу еңбекте сыныптан тыс оқу мен жұмыс түрлері  жете   қарастырылды. Ш.Құдайбердіұлының шығармаларын сыныптан тыс жұмыстары арқылы терең меңгертудің жолдары, әдіс-тәсілдері көрсетіліп, нақтыланды. Шәкәрімнің өмірі мен шығармашылығын кеңінен таныстыруда ақынға арналған сыныптан тыс жұмыстар жүйесі беріліп, іс-шаралар өткізудің үлгі, жоспары ұсынылды.