Тәкен Әлімқұлов шығармаларындағы өнер адамдары бейнесінің сомдалуы

... Екі шек егіз лебіз  қосты. Жуан дыбыстар  мен жіңішке  дыбыстар  жымдасып  дүрліге құлдилағанда    көкей қажар кербез оралым  пайда  болды.   Қанша тыңдасаң  да құлақ құрышың қанбайтын,  қанша қауышсаң  мауқың басылмайтын  оралым еді.  Шерліге шаттық, шадымға  мұң бітіретін назды да налалы  тармақты пысықтағанда, күйші: «Кейінгілер  келтіре алар ма екен!»,-  деп   күдіктенеді. /131,17/ Әңгіме соңын осылай  аяқтағанда жазушы күйші жүрегінде  айтылмай қалған мұң барын  аңғартады. 

       Әлеуметтік  әділетсіздік қиянат жайлаған  қоғамдық орта,  заман теперіші, барлығы күй астарында жатқанын  қаламгер терең тебіреніспен  жеткізеді. Тәттімбеттің келер  ұрпаққа аманаттаған асыл,  ардақты  сәлеміндей сезілетін бір күйдің  тарихы  осылай сан сала заман  суретін көз алдыңа әкеледі.  Әңгіменің өте тартымды, әсерлі, оқырманын  бірден баурап  алатын  сыры да осында жатыр.

         Сарыжайлау»  әңгімесіндегі Сарыжайлау сөзі  алдымен жер атауын білдіреді. Әңгіменің  осы жердің, яғни  қазақтың  кең мағынадағы сары жайлауының, оның көз тоятын  көрінісінің, туған  табиғат сұлулығының  күйші домбырасына  қалайша күй болып құйылғаны  шығармашылық  процесс деңгейіне суреттеледі. «Тәттімбеттің  көзіне тағы  да Сарыжайлау елестейді.  Қанша жұтсаң да  тойғызбайтын қоңыр самал, шалғайда ойнаған көп сағым, сылқылдаған бұлақ, сыбдырлаған құрақ, тәжікелескен жігіт –желең,  мен қыз – келіншек,  жүйрік көңілде сиқырлы  суреттер туғызады. Тәттімбет «Дариға» деп  тұншыға күрсінеді. /131,14/ -деп суреттеді  күйшінің осы тұстағы  сәтін. Осындағы қоңыр самал,  көк сағым, сылқылдаған  бұлақ, сыбдырлаған құрақ, тәжікелескен жігіт  желең мен қыз –келіншек  - бәрі күйшінің өз ойынша тапқан, қиялымен ғана көрген  өмір құбылыстары емес, оның өткен  өмірінің  қызықты,  бақытты сәттерінің  ажарына сән –салтанаты  мен қуаныш-  шаттығына  негіз, бесік болған, куә болған   шындықшыл жайлар.  Ендігі тұста сол қоңыр самал, көк сағым сылқылдаған бұлақ,  сыбдырлаған құрақ  сол қалпында көз алдынан,  көңіл көзінен өткенде, оның осы сурет, осы көріністермен бірге, солардың аясында тапқан қуаныш шаттығы, бақытты күйі еміс –еміс елес беріп, қайта ғайып болады.  Күйші көңілін күрсінтіп,  терең толғанысқа салатын – осындай жайлар.

          Тәттімбеттің «Сарыжайлау» күйінің туу туралы  нақты дерек  те аңыз да жоқ. Күйдің   сазына байланысы  аса дарынды сазге, зерттеуші  А. Жұбанов  мынандай болжам айтады: «Күйде  жаратылыстың  не бір әдемі  суретін бейнелеу бар.  Сонымен қатар  сол әсем суретті көріп, үлкен эстетикалық рахат  тауып тұрған адамның жан  қылының үні бардай. Мүмкін бұл сурет  кәдімгі өзіміз білетін  жайлау болар деген ойға келесіз.  Сылдырлап ағып жатқан бұлақ,  аыср салып  асық ойнап жүрген балалар, қосылып әндеткен қыздардың да үні бар. Күйде кешкі ауылдың  баяу үнінде берілген  симфониясы, күндізгі күннің сәулесімен, енді,  міне  адамның мұрнын жарғандай келіп тұрған  көкорай шөптің иесі бардай...» /37.89/ .

      Жазушы  «Сарыжайлау»  әңгімесінде күй мазмұнындағы  осы көріністерді кейіпкердің жан   сырына бөлеп суреттейді.  Көркем әдеиетте әдеби шығармагың арқауы  ретінде неше түрлі өмір шындықтары пайдаланылатыны белгілі.  Солардың ішінде белгілі оқиғалар, түрлі деректер, аңыз- әңгімелер, ән –өлеңдер, әдеби ескерткіштердің атқаратын қызметі аса маңызды /66.68,80,81,62/. Ал әдеби шығарманың сюжеттің  желісінің күйге, сазға негізделінуін қазақ әдебиетінде Тәкен Әлімқұловтың шығармашылық негіздері қалыптастырды.

        Күй  сазынан,   үн жүйесінен мән  – мағына табу оған нақты   мазмұн дарыту, немесе оны белгілі  мазмұнмен нақтыландыру, сөйтіп  әдеби шығарманың оқиғалық желісіне  адам образын жасаудың кейіпкер  характерін жасаудың  басты құралына  айналдыру – тәкен әлімқұловтың  жазушылық даралығын  белгілейтін  көркемдік факторлардың бастысы   бұл мәселе кезінде І. Жансүгіровтың  «Күй», «Күйші»  «Құлагер» атты  бірнеше поэзиялық шығармасында  өзіндік шешімін тапқаны белгілі.  Ал осы прозада Тәкен Әлімқұлов бұл дәстүрді жалғастырып, оған жаңа бағыт, бағдар, түр сипат беріп,  жаңа арна береді. Өзіне дейін қалыптасқан көркемдік үрдісті өзінше, жаңаша   жалғастыра отырып, қазақ прозасын, әсіресе, әңгіме жанырын тақырып, идея, образ жасау және стильдік тұрғыда  жаңа  көркемдік  жетістіктермен  байытты.

       «Сарыжайлау»  әңгімесін жазудан бұрын, Тәттімбеттің  көзі тірі немересі Шайқы деген  қариямен  хат жазысқан.  80- нен  асқан шалдың бір дәптер жазбасы деректің куәлігіне  барабар  еді.  Әңгіме жазарда менің «Сарыжайлау»  күйін үйренуіме тура келеді. Оны күй сандықта, Ахмет  Жұбановтан,  домбырада Баймұхан Тоқтаровтан үйрендім. Неге? Меніңше  «күй- әсем, күй - ғажап»  деген тәрізді эпитет-мазмұнсыз жел сөз!  Мен күйдің ырғағын, суретін бейнелеуді ұнатамын /19,104/. – дейді жазушы. Жазушы өз әңгімесінің жазылу тарихы туралы құнды ойларын жазушы, қымбат суреткерлік сырларын айтып отыр. Тәттімбеттің немересі Шайхы қарттың бір дәптер жазбасында өмір шындығынан өнер шындығын жасау процесіндегі толып жатқан шеберлік қырларын ашуға септігін тигізетіні анық.

     Қаламгер  ол дәптердің  мазмұны жайында  ашып айтпайды.  Қаламгер суреткерлік даралығын  аша түсуге  қажетті деректер  табылар ма деген оймен біз сол дәптерді көп іздедік. Өкінішке орай жазба дәптерді қолымызға түсіре алмадық. Дегенмен жазушының осы айтқан аз мәліметінің өзі  анық, суреткерлік  тұрғысын шығармашылық тәжірибесімен сабақтастыра отырып,  едәуір анық тануға жол ашады.

      Әдетте жазушы өзі суреттеп отырған   шындық құбылысты,  тікелей өз басынан өткеруі шартты емес. Жылқышы  өмірін жазу үшін   жылқыны   бағу, қойшы өмірін жазу үшін  қой бағу, адамның өліп бара жатқан күйін суреттеу үшін сондай күйге түсу еш жазушыға міндетті емес.  Оны жазушыдан ешкім  атап етпейді. Тәкен Әлімқұлов  осы жайларды біле тұра өз шығармасына өзек болар өмір  шындықтарын терең  зерттеп,  толық  зерделейді, тіпті кейбір, өмір құбылыстарды өз басынан өткергендей күй кешуге саналы  түрде барады. Соның бәрі жазушының өзі суреттейтін өмір құбылыстарын жеткілікті толық тануды  міндет  тұтқан суреткерлік  тұрғысынан  талаптары мен өлшемдерінен  туындайды.

  «Күйдің ырғағын, суретін   бейнелеуді ұнату» сырында да  осындай талаптар мен  өлшемдер  жүйесі бар. 

       Тәкен Әлімқұловтың шығармашылық  тәжірибесінде  оған сурет өнерінің,  архитектураның, музыканың  терең ықпалы  болғанын аңғарамыз. Жазушы осы орайдағы  тәжірибесін  айта отырып: «Музыканың  тыңдаушының құлағына  құйылуы үшін  такт қайталанады.  Прозада соған ұқсас  детальдің  қайталанатын шағы бар. /19,97/ ,- деп жазады.

        Автордың  қаламгерлік тұрғысын таразылауда  оның мына ойларының да танымдық маңызы жоғары.  Бұдан жазушының  музыка, сөз өнерінің   табиғатын  терең таныған  бай суреткерлік зердесін  аңғаруға болады.  Жазушының  суреткерлік тұрғысы  осылайша оның таным байлығымен, әдеби шығармаға өзек болатын  өмір  құбылыстарының  тобын зерттеп, зерделеп тануға ұмтылған шығармашылық құштарлы күйімен сабақтасады.

 «Сарыжайлаудың»  екінші  тарау бірінші тарауынан  гөрі  созымды. «Саялы сахарының сауығы, думаны қоңыр  жел мен сары  желдің аралас  ұйытқуына ұласып, жарысқан  ызыңдарға ерекше екпін бітірді. Ызыңдар бара – бара   адамның даусымен сөйлесуді шығарады. /131,15/ Қаламгер осылай «Сарыыжайлау» күйінің тарау -  тарау болып домбыраға түсуін күйшінің  жан дүниесіндегі  нәзік құбылыстарды  суреттеу арқылы  жеткізеді.  Жазушы күйдің тууына негіз болған  өмір құбылыстарының  тобын күйшінің өмірімен, оның жеке басының қуаныш- өкінішімен, рахат тапқан немесе  сағыныш сазымен, сарылған психологиялық ахуалымен  тығыз байланыста суреттейді.  Соның нәтижесінде  әңгімеде күй мазмұны, күйдің туу процессі ғана емес, күйшінің шығармашылық ойлау  даралығы мен шығармашылық  еңбегінің ерекшелігі, сондай – ақ күйдің «ырғағы  сазы, суреті де терең көрініс табады.  Мұның өзі автордың  өнерпаз тұлғасын жасап, оның мінез даралаудағы  суреткерлік  тұрғысынан туындап  жатқан шығармашылық  үлкен  жетістігі  әрі даралығы  деуге лайықты  шеберлік үлгісі болып табылады.

        Өнер және өнерпаз тұлғасы, халықтың дәстүрлі мәдениеті   мен өнері туралы шығармаларында  автор өнерпаздың  белгілі бір шығармашылық  ойын құшағында аялап тербеткен, сөйтіп оның өнер туындысы  болып тууында аяулы орта болатын табиғат құбылыстарына қайта –қайта соғып отырады.  Табиғат сурет мен өнер туындысының арасындағы сабақтастықтан жазушы бір сәтке көз жазбайды.

         Екінші жағынан, жазушы  өнерпаздың  өнер туындысының  дүниеге келуіне  негіз болған табиғат құбылыстарын  қоғамдық, әлеуметтік  шындықтарымен  тштастыра  терең ашып көрсетеді. Адамның  жан дүниесіндегі  құбылыстар жалаң жалпылама емеc, қайта сол кезеңнің тарихи, әлеуметтік рухани, қоғамдық саяси шындығымен сабақтас, тамырлас танылады. Сондықтан да  қаламгер толғаған  заман сыры, дәуір лебі  кейіпкер болмысынан  алшақтамай, ара жігі  ажырамай, тұтас көрінеді.

        Қазақ даласын жанындай жақсы көретін, ел ішінде көп болатын  ақын табиғатын  автор таратып  айтпай- ақ, сәтімен  табылған  аз детальдар  жүйесіменашып тастайды.  Кейіпкерінің күй сырын  нәәзік ұғатынына, өнерпаз тағдырына немқұрайды қарамайтынына  назар аудара отырып, автор оның шығармашылық болмысына  тән бірнеше  ерекшеліктерді  ашып көрсетеді. Олар нәзік сезімталдық, жан дүние байлығы, адамгершілік болмысының  биіктігі,.

          Тәттімбеттің атақты  күйі «Көкейтесті»  тартылып біткеннен кейін, Сәкен күйшіге қарап отырып: «Қайран Тәтті екем –ай»- деп көзіне жас алады.  Көзінің жасын сүртіп жатып: «Колчактың түрмесіндегі бір жай еске түсіп кетті», - дейді /131,67/. Ақынның жүрегінің елжіреп, жан сарайынан сыр    тартқызған  күй құдіретін суреттегенде  де қаламгер Сәкен ойына, Сәкен сезіміне  қайта –қайта айналып соғып отырады. Сәкеннің  күй құшағында отырған сәтін: «Көкейтестінің» тараулары үш   түрлі шежіре  шертіп Сәкенді аяусыз әлдиледі. Басы жұмыр пенде болатын сүйініш, күйініш, өкініш, үміт сезімдері боздаған домбыраның  кеудесінде сайрап жатты. Күйінің аяулысын  халқына арнаған Тәттімбет дүниедегі ең бақытты да, ең бақытсыз да  адам түрінен көрініс берді. – Сәкен шырақ өмір деген осы, -деп   төңкерілген нәркес  көзімен арбап тұрғандай болады.  Сәкен ақ сұр реңі  қуқыл тартып, танауы  қусырылып, көкірек жарған демігін әзер  басып отырды. /131,67/, деп суреттейді.

        Бұл  әңгіменің бір ерекшелігі –  ақын жаны мен  күй құдіреті  бетпе –бет келіп, осы екеуінің  шарпысуынан, тоғысуынан  туған  сезім күйлері,  ой толқындары  жаңа  бір туынды  болып төгіледі.  Қазақтың атақты  ақыны мен  атақты  күйшісінің  төс қағыстырып  қауышуы, іштей түсінісуі, оның  арты   бір – бірінің   қадірін білген достыққа  ұласуының   тарихи  бір  үзік  сыр болып,  баянды әңгіме желісін жетілдіре   түскен.                                            

          Қазақ даласын жанындай жақсы  көретін, ел ішінде көп болатын   ақын табиғатын автор таратып  айтпай-ақ, сәтімен табылған аз  детальдар жүйесімен ашып тастайды. Кейіпкерінің күй сырын  нәзік  ұғатынына, өнерпаз тағдырына   немқұрайды  қарамайтынына  назар  аудара отырып,автор  оның шығармашылық  болмысына  тән бірнеше ерекшеліктерді  ашып  көрсетеді. Олар нәзік  сезімталдық, жан дүние байлығы,  адамгершілік  болмысының  биіктігі.

        Осы  әңгіменің ішінде домбыраға   күйге немесе орындаушылыққа  байланысты сазды, суретті, сан  алуан  тың теңеулерді кездестіреміз. 

Мысалы: «көңілі  тірі кәрі құртаңды  күймен қырған домбырашы; сұлу домбыра  тұсаулы  жүйріктей  әсер етті; кербез домбыраның  мойнына  кенедей  жабысқан саусақтар қилы да қиын  шындығы мен өткен өмір жолының азаптарын сабақтас  өріп, қатар танылды. Сейтектің өзі сөйлемейді, ол туралы тарих  сөйлейді.

            Т. Әлімқұловтың «Көк қаршыға»  повесіне Ақан сері өмірі арқау болған. Бұл повесте де ақынның өмір- тағдырының соңғы кезеңі, яғни оңаша күркеде елеусіз тіршілік кешкен Ақан мен мылқау баласы Ыбан жайы суреттеледі. Өмірінде зорлық-зомбылықтың ащы уын аяусыз ішіп келген, білегі жуан күштілердің, қалтасы қалың атқамінерлердің қиянатынан, қараңғылығынан торығып, әбден тарыққан Ақан серінің маң даладағы оңаша тіршілігінің өзінен автор көп сыр аңғартады.   «Қараой» әңгімесінде жазушы қысқа-қысқа диалогтарды көбірек пайдаланса, бұл повесте, керісіеше, кеңінен тоғануға табан тіреген. Шалқып, шарықтап, молынан қамтитын, ұзақ-ұзақ қайырылған авторлық баяндаулар алдыңғы қатарға шығады. Бұл әдіс- Ақанның қым-қуат айтыс- тартыспен, мұң-наламен, бір,  қуаныш, бір өкінішпен өткен аумалы- төкпелі өмірін кең қамтып жеткізу мақсатында өзін-өзі ақтаған. Ең соңғы тұлпары-Құлагерден, жүйрік тазысынан, соңғы қаршыгасы-Көкжендеттен ең соңғы қыраны-Қаратоғайданайырылған ақынның оңашада ойлайтын, өкінетін дүниесі көп екендігін асықпай, тарам-тарам ойлармен оқырманына әсерлі жеткізеді. Ал енді тарихи деректерге сүйенсек, Ақан өміріндегі тағы да бір қайғылы сәт, ақынның жүегіне мәңгі, айықпас дерт әкелген оқиға- Әлібек батырдың дүниеден өтуі, мезгілсіз қайтыс болуы. Әлібек батырдың Ақан үшін айрықша ардақты жан, қимыс адам болғандығы мәлім. Әлібек батыр мен Ақан сері арасындағы рухани туыстық, мәңгілік достық сыры әр оқиғаға байлынысты халық арасына кең жайылып, аңыз болып тарағаны мәлім. Ақан сері сиақты халық еркесіне әрдайым жанашыр болған, қиналғандв жанынан табылған, қол ұшын берген Әлібек батыр да ел назарына ілініп, атағы асқақтай түскен.

        Мысалы, Ақан сері  Ұрқияны алып қашқанда   ақынның соңынан түскен, аямауға бел буған Нұртаза бастаған қиянатшыл топтың бетін қайтарып,  сабасына  түсіретін Әлібек батырдың әрекеті ел көңілінен шыққан. Ақын серіні мерт етуге дейін баруға дайындалып келген жуан ауылдың сойыл соғарларына тосқауыл қою екенің бірінің қолынан келе бермесі анық. Әлібек батырдың кесек мінезі, адамгершілік тұлғасы осы тұста жарқырап көрінген.

     Сонымен бірге  сәл кейінірек Ақанға достығының  белгісі ретінде өзінің қимыс  дүниелерін де ақадал ниет, кіршіксіз  көңілден ақынға сыйға тартқан.  Ел назарына іліге бастаған  ұшқыр қара тұлпарын, алдына түскен  түз тағысын жібермейтін алғыр  да аяулы құсы Қараторғай атты  бүркітін, құралайды көдеп атқанда  мүлт кетпейтін сүйікті қаруы  кәрі мылтығын Ақанға  қияды.  Ал Ақан үшін ерекше қадір  тұтқан, жанындай жақсы көрген  бір адам болса ол Әлібек  батырдай-ақ болар. Осы жағдайдың  сарыны да әңгіме желісінде  Ақан болмысы арқылы аңғарылып  қалып отырады.