Шпаргалки по "Истории Беларуси"

12.Дзяржаўны  лад, органы ўлады і сістэма  кіравання Вялікага княства Літоўскага.

Вялікае княства  Літоўскае, Рускае, Жамойцкае ўяўляла  сабою манархію на чале з вялікім  князем ("гаспадаром") - носьбітам  заканадаўчай, выканаўчай, судовай, ваеннай  улады. Першапачатковай рэзідэнцыяй  вялікіх князёў з'яўляўся старажытны беларускі горад Наваградак. З 1323 г. афіцыйнай сталіцай Вялікага княства Літоўскага, Рускага Жамойцкага быў горад Вільня. Гербам гэтай дзяржавы з'яўлялася "Пагоня". У летапісах герб "Пагоня" упершыню згадваецца ў канцы XIII у. У якасці афіцыйнага дзяржаўнага знака Вялікага княства Літоўскага "Пагоня" у выглядзе срэбнага колеру вершніка на шчыце чырвонага колеру была прынятая ў 13 84 г.

Дзяржаўнай  мовай Вялікага княства Літоўскага быў старабеларускі ("руский"). На ім гаварыў вялікакняжацкі двор, гэта быў мова судоў, дзяржаўных актаў, у адным з якіх- Статуце Вялікага княства Літоўскага 1588 г., замацоўваўся яго дзяржаўны статут.

У сваёй унутранай  і знешняй палітыцы вялікакняжацкая  ўлада абапіралася на феадальную шляхту. Таму пацверджаннем існаванне пры вялікіх князях літоўскіх дарадчых органаў, куды ўваходзілі прадстаўнікі вялікакняжацкай сям'і і найболей багатых і ўплывовых родаў. Сведчанні аб дзейнасці падобных органаў ставяцца да пор Міндоўга, Гедыміна, Альгерда, Кейстута, Ягайла, Вітаўта. Так, у грамаце вялікага князя Вітаўта, датаванай 1388 г., адзначаецца, што свае рашэнні ён узгадняў з Радай. Вялікакняжацкая Радая першапачаткова выступала ў якасці рады пры "гаспадару", не маючы вызначанага складу і пэўна акрэсленых функцый. Вылучэнне Радыя ў самастойны, адмысловы орган улады адбывалася на працягу 30-40 гг. XV у. Менавіта падчас грамадзянскай вайны 30-х гг. XV у. значна ўзмацніліся пазіцыі феадальнай шляхты, менавіта ў іх серадзе шукалі апору кандыдаты на вялікакняжацкі пост. Калі жа гэтая шляхта паставіла ў 1440 г. вялікім князем 13-летняга Казіміра Ягайлавіча, і калі той жа Казімір атрымаў у 1447 г. польскую карону і змушаны быў надоўга адлучвацца з княства, роля Радыя паступова станавілася якая вызначае ў кіраванні дзяржавай.

Заканамерным  падрахункам працэсу ўмацавання ўплывовасці Радыя стаў прывілей 1492 г. вялікага князя Аляксандра. Паводле гэтага заканадаўчага акту ўлада ў краіне размеркавалася паміж вялікім князем і вялікакняжацкай Радай. З гэтага моманту "гаспадар" быў абавязаны здзяйсняць сваю дзейнасць па ўзгадненні з панамі-радаю, ён абавязваўся весткі дыпламатычныя адносіны толькі калегіяльна з раднымі засядацелямі: у справах унутраных нічога сваёй княжай воляй не адмяняць, што было вырашанае разам з Радай, без згоды яе чальцоў не рабіць прызначэнні на дзяржаўныя пасады або ссоўваць з іх, распараджацца фінансамі вялікі князь мог толькі пад кантролем Радыя. Раднымі засядацелямі з'яўляліся прадстаўнікі шляхетных родаў, якія займалі высокія пасады ў цэнтральным і мясцовых кіраўнічых апаратах. Галоўным крытэрам для прызначэння таго або іншага кандыдата на высокую пасаду з'яўляліся, як падкрэсліваў у сваёй пастанове вялікі князь Жыгімонт II Аўгуст, яго заслугі перад Айчынай і кіраўнічыя здольнасці. Абмежаванняў па этнічнай прыкмеце для занятку розных пасад не існавала. На працягу стагоддзя - з сярэдзіны XV па сярэдзіне XVI у. - чальцамі гаспадарскай Рады былі прадстаўнікі 50 шляхетных родаў. Сярод іх досыць шмат выхадцаў з беларускіх земляў: Глебавічы, Іллінічы, Сапегі, і шматлікія-шматлікія іншыя.

У канцы XV у. канчаткова аформіўся іншы вышэйшы  орган дзяржаўнай улады Вялікага княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага - Сойм (Сойм). Яго з'яўленне было абумоўленае  неабходнасцю пашырэння сацыяльнай апоры вярхоўнай улады ў твары  шырокага шляхецкага прадстаўніцтва. У склад Сойма ўваходзілі паны-радныя, шматлікія службовыя асобы цэнтральнага і мясцовага дзяржаўнага апарата, на яго паседжаннях магла прысутнічаць уся шляхта Вялікага княства Літоўскага. Першапачаткова ў соймавую кампетэнцыю ўваходзіла рашэнне пытанняў, звязаных з зняволеннем уніі з Польшчай і выбарам вялікіх князёў. Са часам круг праблем, якія абмяркоўваліся і вырашаліся на Соймах, пашырэў. На працягу XVI у. у позву дня соймавых паседжанняў уносіліся пытанні аб аб'яве вайны і нормах воінскай службы, аб збіранні падаткаў, зменах у заканадаўстве, аб судовай дзейнасці і інш. Шляхта беларускіх земляў прымала найактыўны ўдзел у працы гэтага саслоўна-прадстаўнічага органа ўлады.

Такім чынам, феадальная шляхта беларускіх земляў была як сярод заснавальнікаў Вялікага княства Літоўскага, Рускага, Жамойцкага, так і ў далейшым гуляла важную, парой якая вызначае ролю ў палітычным жыцці гэтай дзяржавы.

Асноўнымі адміністрацыйна-тэрытарыяльнымі  адзінкамі, на якія дзялілася тэрыторыя  Вялікага княства Літоўскага, пачынальна з XV ст., былі ваяводствы і паветы. Першапачаткова, у 1413 г., былі створаныя 2 ваяводствы - Віленскае і Трокскае, У 1503 г. з'явілася Віцебскае, Полацкае, у 1507 г.- Наваградскае ваяводства. Рэформа 1565 г. прывяла адміністрацыйна-тэрытарыяльную структуру дзяржавы да аднастайнасці. На беларускіх землях былі адукаваныя Берасцейскае ваяводства з паветамі Берасцейскім і Пінскім, Віцебскае, куды ўвайшлі паветы Віцебскі і Аршанскі, Менскае ваяводства з паветамі Менскім, Рэчыцкім, Мазырскім, Мсціслаўскае ваяводства і Полацкае без падзелу на паветы, Наваградскае - з паветамі Наваградскім, Ваўкавыскім, Слонімскім. У Віленскае ваяводства былі ўключаныя паветы Ашмянскі і Браслаўскі, у Трокскае ваяводства - паветы Гарадзенскі і Лідскі. У Кіеўскае ваяводства быў уключаны Брагінскі павет. Такое адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленне без асаблівых змен праіснавала да канца XVIII у.

На чале мясцовай улады ў ваяводствах стаяў  ваявода. Ён вырашаў усе асноўныя пытанні на любым узроўні: гаспадарчыя, фінансавыя, вайскоўцы, судовыя. Яго  намеснікамі былі каштэлян, які камандаваў вайскоўцамі падпадзяленнямі ў  ваяводстве, а таксама падваявода, кіруючый ваяводскай канцылярыяй. Гараднічы адказваў за рамонт і ўмацаванне ваяводскага замка, ключнік прыглядаў за зборам падаткаў і выкананнем павіннасцяў, ляснічы і лоўчы - ахоўвалі лясныя ўгоддзі і т.д. У паветах на чале адміністрацыі стаяў стараста, у гарадах - войт. Сельская адміністрацыя была прадстаўленая цівунамі, сотнікамі, прыставамі, старцамі і інш.

У XV-XVI стст. на беларускіх землях складалася двухступенная  сістэма судовых органаў –  суды. Для ўсяго насельніцтва і саслоўныя суды.

Вышэйшай  судовай інстанцыяй у Вялікім  княстве Літоўскам быў вялікакняжацкі суд, а таксама суд паноў-радыя  і Сойма. У 1581 г. быў створаны адмысловы вышэйшы судовы дзяржаўны орган - Трыбунал Вялікага княства Літоўскага, які разглядаў найболей важныя дзяржаўныя справы.

На мясцовым узроўні дзейнічала сетку судоў, створаных у большасці сваім  па рэформе 1565 г. Адным з іх быў усесаслоўны замкавы суд. Там разглядаліся ў асноўным крымінальныя справы шляхты, мяшчан і сялян. Толькі справы шляхты, князёў і баяраў разглядаў земскі суд. У гарадах, якія мелі магдэбургскае права, дзейнічалі войтаўска-лаўнічые і бурмістравы суды. У іх вырашаліся як грамадзянскія, так і крымінальныя справы. У сёлах працягваў функцыянаваць традыцыйны копны і супольны суд. Пры гэтым кожны феадал меў права ў межах свайго валодання чыніць суды па шматлікіх грамадзянскіх пазовах падуладнага яму насельніцтва.

Усе названыя судовыя інстанцыі абапіраліся  ў сваёй дзейнасці на дзяржаўнае заканадаўства, прадстаўленае Статутамі  Вялікага княства Літоўскага. Базай  для стварэння гэтых юрыдычных  дакументаў, у якіх былі сабраныя нормы  дзяржаўнага, зямельнага, грамадзянскага, сямейнага, крымінальнага і іншых  галін права, было традыцыйнае права, судзебнік 1468 г. Вядомыя тры рэдакцыі Статуту: 1529, 1566 і 1588 гг.

У XIV-XVI стст. асновай вялікакняжацкага войска з'яўлялася ўсеагульнае апалчэнне, так званае "паспалітае рушенне". Па заканадаўстве Вялікага княства Літоўскага ваеннаабавязанымі былі практычна ўсе мужчыны, якія мелі ва ўласнасці зямлю. Са сваіх зямельных уладанняў шляхціч павінен быў выстаўляць добра ўзброенага і навучанага вайсковай службе ратніка: аднаго ад 8 служб (1 служба - прыкладна 2 сялянскіх гаспадаркі). Калі жа шляхціч не меў землі і не валодаў сялянамі, павінен быў асабіста адпраўляць ваенную службу.

13. Асноўныя напрамкі развіцця Вялікага  княства Літоўскага ў XV ст.

Асновай эканамічнага развіцця беларускіх земляў у сярэднявечную  эпоху з'явілася сельская гаспадарка. Пачынальна с другой паловы XV у., яно хвалявалася некаторы ўздым. У гэты час значна пашыраюцца пляцы засеўкаў земляў. Падсечная і облоговая формы земляробства паўсюдна замяняліся трохполлем. Гэты ўздым быў выкліканы тым, што бурнае развіццё гарадоў, рамёстваў, гандлю ў заходнееўрапейскім рэгіёне садзейнічала значнаму павелічэнню попыту на прыродную сыравіну і прадукцыю сельскай гаспадаркі. Сыравінных рэсурсаў краін Заходняй Еўропы бракавала для набіраючай тэмпы прамысловай дзейнасці. Разам з тым, перад Захадам устала зерневая праблема. Вялізныя зямельныя пляцы адводзіліся пад гадоўлю авечак і гадоўля вінаграднай лазы. Сяляне, якія зганяліся з зямлі, папаўнялі гарадское насельніцтва. У гэтай сітуацыі попыт і кошты на хлеб рэзка павялічваліся. Так, на працягу першай паловы XVI у. у Гданьску - найбуйным партовым горадзе на Балтыцы, кошт збожжа вырасла ў 5 раз. Гандаль сельскагаспадарчай прадукцыяй на заходнім рынку станавілася ўсё больш і больш прыбытковай. І сельскагаспадарчая вытворчасць у Вялікім княстве Літоўскам усё больш пераарыентавалася на знешні заходнееўрапейскі рынак.

Зямля ў Вялікім  Княстве манапольна прыналежыла  шляхецкаму саслоўю. Гэта было аформлена  заканадаўча. Статут Вялікага княства  Літоўскага 1588 г. абвяшчаў: "Простага стану чалавек, які не атрымаў ад нас, вялікага князя, шляхецкай вольнасці, маёнткаў і земляў шляхецкіх ніякім спосабам набываць, а ні купляў сваёй трымаць не можа". Найбуйным феадалам - зямельным уласнікам - было дзяржава. Значным зямельным фондам валодаў вялікі князь. Усё больш і больш зямельных угоддзяў з рук вялікага князя і дзяржавы трапляла ва ўласнасць шляхты. Землеўласнікамі на беларускіх землях з'яўляліся таксама царкоўныя ўстановы і духоўныя іерархі.

Першапачаткова  феадальная гаспадарка насіла натуральны характар, задавальняючы надзённыя  запатрабаванні землеўласнікаў. Яно  не было прыстасаванае для атрымання  лішкаў зерневай прадукцыі, якія маглі  бы ісці на экспарт і прыносіць (пры  вялізным попыце на захадзе) вялізныя прыбыткі. У XIV-XV стст. асноўнымі павіннасцямі для сялян быў грашовы чынш і, галоўнай выявай, натуральная даніна. Аднак, адчуўшы магчымасць атрымання звышпрыбытку ад рэалізацыі сельскагаспадарчай прадукцыі, землеўласнікі пачалі рэарганізоўваць свае натуральныя гаспадаркі ў прадпрыемствы па вытворчасці збожжа. Для гэтага неабходна было пашырыць пляцы панскай ворнай зямлі і прымусіць сялян працаваць на ёй. Новы выгляд феадальнага гаспадарання атрымаў назоў - фольварачна-паншчынная сістэма. Фальварак, у адрозненне ад былога панскага двара, насіў ярка выяўлены таварны характар. Яго дзейнасць засноўвалася на працы прыгонных сялян, для якіх прадуктовая і грашовая рэнта адыходзіла на другі план, а за карыстанне зямельным надзелам з іх патрабавалі ўжо службу на панскіх землях і ў панскім двары.

Пачынальна  са другой паловы XV у., фальваркі спарадычна з'яўляліся на беларускіх землях. У XVI у. яны заваёўваюць усе вялікія  зямельныя прасторы. Асабліва інтэнсіўны рост фоль-варачна-паншчыннай формы гаспадарання назіраецца ў Понеманне і Пабужжа, часткова, у Падзвінне - рэгіёнах сплаўных рэк з развітымі знешнегандлёвымі сувязямі.

У XV-XVI стст. на беларускіх землях інтэнсіўна развіваліся  гарады. У гэты час іх зафіксавана  ў дакументальных крыніцах больш  трох сотняў. Сярод гарадоў вылучаліся колькасцю насельніцтва, колькасцю  рамесных прадпрыемстваў, шырынёй гандлёвай  дзейнасці Полацак, Віцебск, Брэст, Пінск, Слуцк, Магілёў. Большасць жа гарадскіх селішчаў былі невялікімі (ад 2 да 10 тысяч жыхароў), але, тым  не менш, сваім статутам і правамі  яны вылучаліся з сельскай акругі.

Горад выконваў функцыі адміністрацыйнага, вайскоўца  і рамесна-гандлёвага цэнтра. Апошняя асабліва выразна выявілася ў XVI у. Менавіта гэтае стагоддзе дало росквіт рамесна-цэхавой вытворчасці. Цэхавыя аб'яднанні рамеснікаў адной або некалькіх блізкіх прафесій у беларускіх гарадах ствараліся, у першую чаргу, з мэтай абароны рамеснай вытворчасці ад дамаганняў землеўласнікаў. Не меней важным чыннікам было таксама імкненне манапалізаваць вытворчасць і збыт тавараў, ліквідаваць магчымую канкурэнцыю са боку іншых рамеснікаў ва ўмовах вузкага ўнутранага рынку. У гарадах Беларусі працавалі цэхі па апрацоўцы металаў, шкур, вырабу вопраткі, хатняга начыння, ювелірных вырабаў і інш. Цэхавая дзейнасць вызначалася статутамі. У іх регламентироналось вытворчасць і збыт прадукцыі, якасць сыравіны і гатовых вырабаў, тэхналогія, час і ўмовы працы, працэс навучанні і шматлікае іншае.

Гарадское насельніцтва з XV у. менавалася мяшчанствам. Мяшчанства ўключала ў свой склад розныя катэгорыі  гараджан: рамеснікаў, гандляроў-купцоў, домаўласнікаў і інш. Юрыдычнае  афармленне мяшчанства ў адмысловае саслоўе феадальнага грамадства знайшло адлюстраванне ў дзяржаўным заканадаўстве Вялікага княства  Літоўскага - Статутах. Аднак не толькі Статуты вызначалі прававы стан мяшчанства. Яно пэўна рэгламентавалася вялікакняжацкімі граматамі на самакіраванне, так званае Магдэбургскае права. Паводле яго мяшчане не падлягалі  юрысдыкцыі землеўласнікаў, вызваляліся  ад шэрагу павіннасцяў, выбіралі гарадскія  органы ўлады - магістрат, суд. Першымі  з беларускіх гарадоў атрымалі права  на самакіраванне Бярэсьце (Брэст, 1390), Слуцк(1441),Городен (Гародня, 1496), Полацак (1498), Менск(1499).

У другой палове XV-X VI стст. беларускі горад становіцца сучаснасцю гандлёвым цэнтрам. Ва ўсіх гарадскіх селішчах у гэты час  меўся рынак, дзе адзін-два разу ў тыдзень ішла бойкі гандаль. У значных цэнтрах рынку адводзіліся  вялізныя пляцы. Так, магілёўскі кірмаш размяшчаўся на двух гектарах і мясціў у сваіх межах больш 400 крам.

Знешнегандлёвай дзейнасцю займаліся вярхі гарадскога купецтва, якія менаваліся "гасцямі". Вектары іх гандлёвай актыўнасці былі накіраваныя ва ўсе бакі свету. Амаль 900 беларускіх купцоў злучалі  ніткамі ўзаемавыгаднага абмену каля 70 гарадоў Беларусі, Польшчы, Літвы, Рускай дзяржавы. Купцы Магілёва, Віцебска, Полацка, Оршы, Копысі, Слуцка гандлявалі ў Ноўгарадзе, Ржэве, Бранску. Сталымі гандлярамі на ўкраінскіх рынках былі купцы Магілёва, Віцебска, Слуцка, Менска, Пінска. Туды вывозілася збожжа, лесаматэрыялы, ільняное насенне, пянька. Сплаўляліся гэтыя тавары ў асноўным па Нёмане ў Королевец (Кенігсберг), па Бузе і яго прытоку Нареву ў парты вусця Віслы - Гданьск і Эльблонг. Інтэнсіўнай гандлёвай артэрыяй працягвала заставацца Заходняя Дзвіна.

14. Сацыяльна-эканамічныя адносіны  ў Вялікім княстве Літўскім, Рускім  і Жамойцкім ў ХІV-ХVІ ст.ст. Фарміраванне буйнога землеўладання і павіннасці сялян.

У XIV—XVI стст. галоўнай матэрыяльнай базай развіцця грамадства Беларусі, як і іншых частак Вялікага княства Літоўскага, з'яўлялася сельская гаспадарка, якой спадарожнічалі цесна звязаныя з ёю промыслы і сельскія рамёствы.

Прыродныя ўмовы  Беларусі ў цэлым спрыялі развіццю раслінаводства, жывёлагадоўлі і  розных промыслаў. Але здараліся  і рэзкія адхіленні надвор'я ад нормы. Гэта вяло да неўраджаяў, якія выклікалі  голад, а з ім і масавую пагібель людзей, эпідэміі, падзеж жывёлы.