Шпаргалки по "Истории Беларуси"

Племянное княжанне дрыгавічоў доўгі час захоўвала  незалежнасць. Аднак паўночныя раёны дрыгавіцкай тэрыторыі там, дзе дрыгавічы жылі ў суседстве з крывічамі, рана ўвайшлі ў склад Полацкай зямлі і пазней тут утварылася Менскае княства.

На тэрыторыі  рассялення дрыгавічоў узніклі гарады Тураў, Пінск, Берасце, Слуцк, Клецк, Рагачоў, Мазыр, Драгічын Надбужны, Капыль, Давыд-Гарадок, у канцы X ст. склалася Тураўскае княства. Паўднёва-ўсходняя частка земляў дрыгавічоў увайшла ў Кіеўскае княства.

Радзімічы —  усходнеславянская этнічная супольнасць, землі якой размяшчаліся ў паўднёва-ўсходняй частцы сучаснай Беларусі (усход Гомельскай і Магілёўскай абласцей), а таксама  ў заходніх раёнах Бранскай і паўднёва-заходніх раёнах Смаленскай абласцей. На тэрыторыю  Беларусі такім чынам прыходзіцца  больш чым палова асноўных радзіміцкіх  зямель.

Паколькі  асноўная тэрыторыя радзімічаў знаходзілася ў зоне малаўрадлівых суглініста-падзолістых  глебаў, яны імкнуліся да рассялення ў чарназёмных землях, вынікам  чаго з'явіўся каланізацыйны іх паток  у паўднёва-ўсходнім напрамку. Як сказана  ў летапісе, назва этнічнай супольнасці  паходзіць ад імя Радзім, на чале з якім радзімічы прыйшлі з  прапольскіх (ляшскіх) зямель. Папярэднікамі  радзімічаў у Пасожжы былі носьбіты калочынскай археалагічнай культуры V— VIII стст.

Амаль да канца  X ст. радзімічы жылі самастойна і выплачвалі даніну спачатку хазарам, а потым Кіеву. У 984 годзе самастойнасці радзімічаў прыйшоў канец. У летапісах апавядаецца пра паход кіеўскага вялікага князя Уладзіміра Святаславіча на радзімічаў. Перадавы атрад княжацкага войска ўзначальваў ваявода Воўчы Хвост. Радзімічы былі разбіты на рацэ Пяшчань, як мяркуюць, у ваколіцах Слаўгарада.

3 XI ст. тэрыторыя радзімічаў была ў складзе Чарнігаўскага княства. 3 пачатку XII ст. яе паўночная частка знаходзілася пад уладай Смаленска. Да XII ст. адносяцца пісьмовыя звесткі аб гарадах на зямлі радзімічаў Гомелі, Крычаве, Слаўгарадзе (Прупой), Чачэрску. Яны існавалі ўжо ў X ст., але не ўсе з'яўляліся тады гарадамі ў сацыяльна-эканамічным разуменні. Найбольш буйным і значным быў Гомель, як пераканаўча пацвердзілі археалагічныя раскопкі. Апошні раз у летапісе радзімічы ўпамінаюцца пад 1169 годам.

Канчатковае завяршэнне асіміляцыі крывічамі-палачанамі, дрыгавічамі, радзімічамі ўсходнебалцкага  насельніцтва адбывалася ва ўмовах фарміравання тэрыторыі Кіеўскай Русі, зараджэння феадальных адносін. Усходнія славяне  з канца I тысячагоддзя знаходзіліся на ступені ўзнікнення класавых адносін, упраўляліся старэйшынамі, князямі.

Галоўным  заняткам усходніх славян было земляробства. Пры археалагічных раскопках  атрыманы доказы існавання ворыўнага  земляробства. Асноўнымі прыладамі  для апрацоўкі зямлі былі саха і рала. Жалезныя нарогі для рала, знойдзеныя на паселішчы каля Хатомеля, адносяцца да VII—VIII стст. На тэрыторыі Беларусі часцей ужывалася саха, з дапамогай якой верхні пласт зямлі ўзрыхляўся, але не пераварочваўся, як плугам.

Асноўнымі сельскагаспадарчымі  культурамі з'яўляліся жыта, проса, пшаніца, ячмень, лён. Усходнім славянам былі вядомы культуры бабоў, гароху, чачавіцы і  асабліва рэпы. Важную ролю ў гаспадарцы земляроба займала жывёлагадоўля. Усходнія славяне разводзілі буйную і дробную рагатую жывёлу, свіней, а таксама коней. Распаўсюджаны  былі лясныя і рачныя промыслы. Палявалі на лася, зубра, бабра, ваўка, дзіка, зайца, мядзведзя, на розных птушак. Мела значэнне лясное пчалярства. Прадукт бортніцтва — воск, побач з футрай і мёдам, складаў вельмі істотную частку вывазу пры гандлі Русі з іншымі краінамі.

У вёсцы існавалі свае рамеснікі, якія забяспечвалі патрэбнасці  сельскага насельніцтва ў некаторых  вырабах. Занятак рамяством для  вясковых майстроў меў падсобнае  значэнне. Сяляне самі выраблялі прадзіва, дшылі адзенне і абутак, рабілі прадметы побыту, посуд, будавалі жыллё.

На рассяленне ўсходніх славян рабіла ўплыў прыроднае  асяроддзе, наяўнасць рэк, азёр, лясоў, спрыяючы клімат. Яно абумоўлівалася кожнадзённымі патрэбамі чалавека ў пітной вадзе, ежы, паліве і г. д.

У пачатковай стадыі рассялення паселішчы славян размяшчаліся, як і ў раннім жалезным веку, у рачных далінах і на берагавых  тэрасах групамі («гнёздамі») па 3—5 і больш паселішчаў. У VIII—IX стст. характар размяшчэння паселішчаў не змяніўся, аднак павялічваліся іх памеры і колькасць. Людзі пачалі рассяляцца на больш высокіх месцах карэнных берагоў. У XI—XIII стст. адзначаецца рэзкае павелічэнне насельніцтва на тэрыторыі Беларусі, як і на іншых землях славян.

Сярод земляробчага насельніцтва панаваў далінны, прырэчны тып рассялення з перарывістым («гнездавым») размяшчэннем паселішчаў. Іх скапленне (агламерацыі) канцэнтраваліся ў  бязлесных ці рэдкалесных месцах далін з прыдатнымі для земляробства, часцей лёгкімі глебамі.

Бліжэйшыя паселішчы  складалі адзіную грамадска-тэрытарыяльную структуру — абшчыну, а паміж  «гнёздамі» заставаліся вялікія  незаселеныя прасторы, занятыя лесам.

Пераважалі  вёскі плошчай да 2,5 га з безсістэмнай забудовай. Паселішчы, якія ўзнік-лі ў  XI—XIII стст., звычайна былі меншымі за вёскі IX— X стст. Гэта значыць, што пры захаванні разнастайнасці ў памерах вёсак праяўлялася тэндэнцыя да павелічэння колькасці малых, маладворных паселішчаў. Пазней большасць такіх паселішчаў складалася з 3— 5 двароў. Працэс адасаблення сялянскіх сядзіб адлюстроўваў фарміраванне сялянскай абшчыны, аб чым будзе размова далей.

Рэлігія ўсходніх славян язычніцкая, многабожая. Яны  абагаўлялі навакольную прыроду  — сонца і месяц, камяні і горы, рэкі і азёры, дрэвы і розныя расліны. Іх «духам» прыносілі ахвяры. Паступова  складалася ўяўленне аб бажаствах, якія ўвасаблялі сабой стыхійныя з'явы  прыроды. Багі ўяўляліся ў выглядзе людзей. Сварог — бог неба, Ярыла, Дажбог,Велес — сонечныя бажаствы, Пярун — бог грому і маланкі.

Старажытныя светапогляды праяўляліся ў святкаванні  дзядоў, радаўніцы. Абрадамі каляндарнага цыкла было гуканне вясны, пахаванне «стралы» (зброі Пяруна), купалле, каляды. У купальскую ноч (7 ліпеня) на берагах рэк шугала гголымя вогнішчаў, хлопцы і дзяўчаты вадзілі вакол іх карагоды, скакалі, спявалі абрадавыя песні. На досвітку дзяўчаты кідалі ў ваду вянкі. У магічных уяўленнях старажытных людзей знаходзяцца вытокі валачобных песень, своеасаблівай народнай каляндарнай паэзіі.

Паводле язычніцкіх вераванняў, агонь быў свяшчэннай ачышчальнай сілай. Яму аддавалі цела памёршага разам з рэчамі, якімі ён раней карыстаўся. Лічылася, што ўпрыгожанні, прылады працы, зброя спатрэбяцца нябожчыку  ў загробным жыцці. Памёршага  любога ўзросту па традыцыі адносілі да ліку «дзядоў», продкаў. Насельніцтва, асабліва ў вёсцы, у XI—XIII стст. працягвала хаваць нябожчыкаў пад курганамі, але ў хуткім часе пасля прыняцця хрысціянства з канца X ст. іх больш не спальвалі.

Язычніцкімі культавымі збудаваннямі былі капішчы (свяцілішчы), дзе адбываліся старажытныя  абрады. Паводле падання, каля Полацка  на беразе Валовага возера знаходзілася капішча Пяруна. Рэшткі свяцілішча сельскай абшчыны X ст. адкрыты каля в. Ходасавічы Рагачоўскага раёна. Тут стаяўдраўляны ідал, вакол якога ў час святкаванняў распальваліся вогнішчы.

Усходнія  славяне і суседнія плямёны яцвягаў, літоўцаў. У заходніх раёнах Беларусі цесна перапляталіся разнастайныя этнічныя элементы. Тут усходне-славянскія плямёны дрыгавічоў, валынян, крывічоў суседнічалі і суіснавалі з усходнебалцкімі (літоўскімі), заходнеславянскімі (мазавецкімі), заходнебалцкімі (яцвяжскімі) плямёнамі.

Балцкія плямёны  ў сярэднявеччы засялялі вобласці паўднёва-ўсходняй Прыбалтыкі, уключаючы значныя часткі басейнаў Нёмана і Заходняй Дзвіны. Плямёны балтаў, якія жылі на тэрыторыі  сучаснай Беларусі і Смаленшчыны, былі асіміляваны славянамі, пра што  было сказана вышэй. На астатняй тэрыторыі  ў пачатку II тысячагоддзя на базе старажытных балцкіх плямён пачалі складвацца народнасці: літоўцы, латышы, прусы, яцвягі. Па мове балты падзяляліся на заходніх (прусы, яцвягі) і ўсходніх (літоўцы, латышы, куршы і інш.).

4.Асноўныя  канцэпцыі этнагенезу беларусаў.  Паходжанне назваў "Русь", "Белая  Русь".

Абагульненне  вялікага матэрыялу археалагічных  раскопак, даных антрапалагічнай, лінгвістычнай, этнаграфічнай і іншых навук  прывяло да стварэння тэорыі субстратнага паходжання беларусаў. Сутнасць яе заключаецца  ў тым, што ў выніку славянізацыі балцкага насельніцтва і змешвання  з ім прышлых носьбітаў славянскай мовы намецілася аддзяленне часткі ўсходне-славянскай народнасці, што садзейнічала затым  станаўленню беларускай мовы і народнасці. Паводле даных археалагічных  даследаванняў, адбывалася гэта на працягу  доўгага часу ад рубяжа VII—VIII ст. да канца XIII ст.

Новыя археалагічныя  матэрыялы пацвярджаюць такую выснову  аб перадумовах паходжання беларусаў. У складаным этнагенетычным працэсе  на тэрыторыі Беларусі ў другой палове I тысячагоддзя нашай эры было тры стадыі. Да першай адносяцца археалагічныя помнікі банцараўскай культуры і культуры доўгіх курганоў паўночнай Беларусі VI—VII стст. У добра ўмацаваных гарадзішчах хавалася насельніцтва ў час ваеннай небяспекі, і тут была арганізавана яго калектыўная абарона. Гарадзішчы-сховішчы з'яўляліся таксама рэлігійнымі цэнтрамі. Распаўсюджанымі былі неўмацаваныя паселішчы, якія можна разглядаць як пераходную форму ад родавай да сельскай абшчыны.

Другая стадыя датуецца VIII—IX стст. і характарызуецца больш інтэнсіўным пранікненнем славян у асяроддзе мясцовых плямён. Паміж славянамі і балтамі мелі месца мірнае суіснаванне, ваенныя сутыкненні, асіміляцыйныя працэсы, прычым асімілявалі не толькі славяне балтаў, але ў шэрагу выпадкаў славяне былі асіміляваны балтамі. Кантакты славянскай, балцкай і суседняй фіна-угорскай культур доўга ажыццяўляліся ў межах шырокай паласы, і працягласць іх была вялікай. Славянскія старажытнасці раней X ст. цяжка аддзяліць ад славяна-балцкіх.

Трэцяя стадыя адносіцца да X—XI стст., калі моцна павялічваецца колькасць усходнесла-вянскага (крывіцка-дрыгавіцкага) насельніцтва, узнікаюць гарады, славяне становяцца асноўным насельніцтвам краю. Рассяленне славян мела вялікае прагрэсіўнае значэнне для гістарычнага лёсу Беларусі.

У выніку славяна-балцкага сінтэзу ў VIII—X стст. у Верхнім Падзвінні і Падняпроўі сфарміраваліся новыя ўсходне-славянскія, этнічныя супольнасці. У культуры і мове крывічоў-палачан, дрыгавічоў, радзімічаў перапляліся славянскія і балцкія элементы. Гэта былі якасна новыя прабеларускія ўтварэнні. Увабраўшы ў сваю культуру шэраг балцкіх элементаў, яны адрозніваліся спецыфічнымі рысамі славянскай культуры. Крывічы-палачане, дрыгавічы, радзімічы паступова ўцягваліся ў працэс фарміравання беларускай народнасці.

Праблема  этнічнага развіцця Кіеўскай Русі, вытокаў беларускай, рускай, украінскай народнасцей да канца не высветлена.

Найменне "беларусы", як і назоў нашай краіны, адбываецца ад тэрміна "Белая Русь", які  на працягу XII-XV стагоддзяў выкарыстоўваўся ў дачыненні да розных усходнеславянскіх земляў. Гістарычныя дакументы на гэты конт сведчаць, што ў XII у. тэрмін "Белая Русь" ужываўся ў дачыненні да Ўладзіміра-Суздальскаму княству. У XII- XIV стст. гэты назоў выкарыстоўвалася для пазначэння Маскоўскіх, Смаленскіх і Пскоўскіх земляў. У XV-XVI стст. аўтары шматлікіх замежных харонік і геаграфічных карт Белай Руссю звалі цяперашнія ўсходне-беларускія землі, а таксама Наўгародскія, Пскоўскія, Чарнігаўскія, Кіеўскія і Валынскія землі.

Значэнне  слова "белая" у назове "Белая  Русь" у розны час тлумачылася  па-рознаму: прыгажосцю тутэйшых земляў, мноствам снега, як вольная і незалежная, у тым ліку і ад татара-манголаў, пераважна белым колерам вопраткі насельніцтва, светлымі валасамі і  вачамі жыхароў. Некаторыя даследнікі злучалі назоў "Белая Русь" з хрысціянскай, чыстай, у адрозненне ад паганскай, рэлігіяй. У наш час з'явіліся новыя тлумачэнні. Яно злучаецца з больш раннім прыняццем хрысціянства, у параўнанні з Чорнай Руссю, з шырокім распаўсюджваннем у тапаніміцы назову "белы". Некаторыя аўтары мяркуюць, што тэрмін "Белая Русь" азначае "вольную, вялікую і светлую" дзяржаву, зыходзячы з таго, што ў старажытных славян паняцця "белы", "беласць" сімвалізавалі чысціню, дабрыню і радасць. Найболей верагодна, што "Белая" у далёкія поры ўзнікнення гэтага тэрміна ў дачыненні да Заходняй Русі азначала вольная, незалежная, высакародная, багатая.

5.Сацыяльна-эканамічнае  і палітычнае развіццё беларускіх  зямель у ІХ-ХІІ ст.ст.

Характар  эканамічнага жыцця беларускіх зямель раннефеадальнага часу ў асноўным вызначала  сельская гаспадарка. Асноўныя прылады  апрацоўкі глебы — шмат- і двухзубыя  сохі. Такімі сохамі можна было толькі ўзрыхляць зямлю. Сохі з прыстасаваннем для адкідвання скібаў увайшлі ва ўжытак у больш позні час, прыблізна  ў XIV — XV стст. Сеялі ўручную, баранавалі драўлянай бараной. Пры рабоце на агародах ужывалася матыка з жалезнай акоўкай, так званым "рыльцам", і драўляная лапатка з жалезнай рабочай часткай.

Найбольш  распаўсюджанымі збожжавымі культурамі былі проса, жыта і пшаніца, а таксама  авёс, ячмень. Збожжа жалі жалезнымі  сярпамі. Зерне малацілі на таку драўлянымі цапамі, ачышчалі пры дапамозе драўляных  лапат і рашот і захоўвалі  ў свірнах. Зерне размолвалі на ручных каменных жорнах, а крупы абдзіралі  ў драўляных ступах.