Шпаргалки по "Истории Беларуси"

Да канца 80-ых гадоў урад прыняў шэраг законаў  і ўказаў, якія вызначалі ўмовы  землекарыстання і пераходу на выкуп  іншых, адносна нешматлікіх катэгорый  сельскага насельніцтва (старавераў, чыншавікоў, «вольных людзей», панцырных  баяр, «праваслаўных арандатараў», аднадворцаў). Захоўваючы істотныя феадальныя перажыткі, гэтыя законы ўсё ж  садзейнічалі развіццю капіталістычнага ладу ў беларускай вёсцы, зліццю названых разрадаў сельскага насельніцтва з  асноўнай масай сялянства.

У выніку праведзеных  царскім урадам аграрных рэформ на Беларусі памешчыкі-дваране захавалі ў сваёй уласнасці больш чым  палову зямлі.

Пасля адмены прыгоннага права былі праведзены рэформы  дзяржаўнага ладу, ваеннай справы, органаў суда і пракуратуры, сістэмы  гарадскога самакіравання, народнай асветы, цэнзуры і інш. Уступкі самадзяржаўя патрабаванням буржуазнага развіцця краіны ў значнай ступені залежалі ад сілы ўздзеяння вызваленчага руху.

Адной з першых, у 1862 г., пачалася ваенная рэформа. Былі ўтвораны 15 ваенных акруг, скарочаны  тэрміны службы да 7—8 гадоў, што  адкрыла магчымасць амаладжэння  арміі і стварэння рэзерваў для  мабілізацыі з ліку звольненых у  запас Але адзін з галоўных недахопаў старой арміі — яе саслоўны характар — захоўваўся яшчэ больш  за 10 гадоў.

У 1864 г. пачаліся земская, судовая і школьная рэформы. Выбарныя земскія ўстановы ствараліся ў паветах і губернях для кіраўніцтва мясцовай гаспадаркай, народнай асветай, медыцынскім абслугоўваннем насельніцтва і іншымі сферамі грамадска-культурнага жыцця. Выбары ў земскія ўстановы праводзіліся на аснове маёмаснага цэнзу па трох курыях — памешчыцкай, гарадской і сялянскай. Выбарчы закон забяспечваў перавагу ў земствах прадстаўнікам памеснага дваранства. Земствы не мелі органаў выканаўчай улады і свае пастановы вымушаны былі ажыццяўляць праз урадавых чыноўнікаў. Аб'яднанне земстваў ва ўсерасійскім маштабе не дазвалялася. З'яўляючыся адзінымі ў самадзяржаўнай Расіі выбарнымі ўстановамі, земствы сталі своеасаблівымі цэнтрамі згуртавання прагрэсіўных, апазіцыйных царызму, грамадскіх сіл буржуазна-ліберальнага і ліберальна-народніцкага накірункаў. Дзейнасць земстваў мела пэўны станоўчы ўплыў на развіццё мясцовай гаспадаркі, шляхоў зносін, асветы, аховы здароўя, навуковых даследаванняў краязнаўчага характару і інш.

На Беларусі, у Літве і Правабярэжнай Украіне  земская рэформа не праводзілася аж да пачатку XX ст. у сувязі з тым, што царскі ўрад пасля паўстання 1863—1864 гг. палітычна не давяраў мясцовым польскім (апалячаным) памешчыкам. Менавіта яны складалі пераважную болынасць памешчыкаў у краі. Пры выбарах земскіх устаноў па закону 1864 г. яны маглі захапіць іх у свае рукі. Пайсці на гэта царызм ніяк не мог. На ўвядзенне выбарных земстваў, прычым толькі ва ўсходніх губернях Беларусі і па спецыяльным выбарчым законе, урад адважыўся ажно ў 1911 г.

Са значным  спазненнем і істотнымі адступленнямі  ад прынцыпаў статуту 1864 г. была праведзена на Беларусі і судовая рэформа. Новы статут прадугледжваў бессаслоўнасць, публічнасць і незалежнасць суда ад урада. Ніжэйшымі судовымі інстанцыямі  з'яўляліся міравыя суды і павятовыя  з'езды міравых суддзяў, затым ішлі акруговыя суды (у губернях) і  судовыя палаты (для некалькіх  губерняў), якія непасрэдна падпарадкоўваліся Міністэрству юстыцыі. Для разгляду крымінальных спраў ствараўся інстытут прысяжных засядацеляў, прысуд якіх быў канчатковым. У судовым працэсе прадугледжваўся ўдзел прысяжных павераных (адвакатаў). Міравыя суддзі выбіраліся земствамі і гарадскімі думамі (у гарадах). Аднак для сялян, па дробных грамадзянскіх і крымінальных справах (да 100 руб.), захоўваўся саслоўны валасны суд, уведзены, як адзначана вышэй, рэформай 1861 г. У сваёй дзейнасці ён кіраваўся не законам, а нормамі звычаёвага права, дапускаючы вельмі часта судовыя хібы. Істотнымі адступленнямі ад норм буржуазнага права з'явіліся таксама падпарадкаванне суддзяў уладзе губернатараў (1866 г.), перадача спраў аб дзяржаўных (палітычных) злачынствах з суда прысяжных у судовыя палаты і ваенныя суды (1878 г.), ды і іншыя меры, прынятыя пад націскам рэакцыі.

На Беларусі і ў Літве, з-за палітычных прычын, судовая рэформа пачалася толькі ў 1872 г., калі былі ўведзены міравыя  суды. У сувязі з адсутнасцю земстваў міравыя суддзі ў беларуска-літоўскіх  губернях не выбіраліся, а назначаліся  міністрам юстыцыі з ліку памешчыкаў, якія заслугоўвалі поўны давер. Акруговыя  суды і адпаведная пракуратура з  інстытутамі прысяжных засядацеляў  і прысяжных павераных былі ўтвораны ў заходніх губернях у 1882 г. Пры гэтым  улады захавалі за сабою права  зацвярджаць, а па сутнасці фарміраваць  спіс прысяжных засядацеляў⁴. Акруговыя суды Менскай, Гародзенскай і Віленскай губерняў падпарадкоўваліся Віленскай судовай палаце. Магілёўская губерня была аднесена ў сферу дзейнасці Кіеўскай, а Віцебская губерня — Пецярбургскай судовай палаты.

У выніку цэнзурнай  рэформы 865 г. некалькі пашырыліся магчымасці друку. Была адменена папярэдняя цэнзура  для арыгінальных твораў памерам  не менш як 10 друкаваных аркушаў, а для  перакладаў — 20 друкаваных аркушаў. Выданні  меншых памераў, як больш даступныя  для шырокай грамадскасці, павінны  былі праходзіць праз папярэднюю цэнзуру. Не пазбаўляліся ад апошняй і органы перыядычнага друку ў правінцыі, у тым ліку на Беларусі. Сталічныя газеты і часопісы пры ўнясенні вялікіх грашовых закладаў маглі дамагчыся вызвалення ад папярэдняй цэнзуры. У такім выпадку іх рэдактары і выдаўцы за парушэнні закона аб друку прыцягваліся да судовай адказнасці. Аднак пры гэтым царская адміністрацыя пакінула за сабою права накладаць на газеты і часопісы розныя спагнанні, прыпыняць на пэўны час, а таксама забараняць выданне назаўсёды, калі яго накірунак істотна разыходзіўся з курсам афіцыйнай палітыкі.

Буржуазны накірунак  рэформаў 60—70-ых гадоў на Беларусі быў болып абмежаваны, чым у  Цэнтральнай Расіі, бо сутнасць палітыкі царызму ў заходніх губернях вызначалі  вялікадзяржаўныя, каланізатарскія  задачы. 3 мэтай русіфікацыі краю тут быў фактычна ўстаноўлены  рэжым выключных законаў.

33.Паўстанне  ў Польшчы і Беларусі ў 1863-1864 гг. Яго вынікі і значэнне.

Пачатак 1863 г. азнаменаваўся новым пад'ёмам сялянскага руху ў Беларусі, які быў выкліканы  надзеямі былых памешчыцкіх сялян  атрымаць "настояіцую волю" ў сувязі з пераводам іх у становішча часоваабавязаных. Гэта супала па часе з нацыянальна-вызваленчым  паўстаннем, якое ў 1863 г. ахапіла ўсю  Полынчу.

Напярэдадні паўстання тут аформілася два  крылы, за якімі замацаваліся назвы "белыя' і "чырвоныя". "Белыя" (партыя землеўладальніцкай шляхты і  буржуазіі) хацелі дабіцца аднаўлення Полыпчы ў межах 1772 г., гэта значыць  з уключэннем у яе склад Літвы, Беларусі і Правабярэжнай Украіны, выкарыстоўваючы націск захаднееўрапейскіх дзяржаў на Пецярбург. "Чырвоныя" ўяўлялі сабой разнастайны ў  сацыяльных і палітычных адносінах  блок, у які ўваходзілі дробная  і беззямельная шляхта, інтэлігенцыя, гарадскія нізы, студэнцтва і часткова сялянства. Барацьбу за незалежнасць яны  звязвалі з вырашэннем аграрнага  пытання. Аднак па метадзе іх вырашэння "чырвоныя" дзяліліся на "правых" — памяркоўньгх і "левьгх"— прадстаўнікоў рэвалюцыйна-дэмакратычных колаў. "Правьгя" ў рашэнні сваёй палітычнай праграмы адводзілі вядучую ролю шляхце. Асцерагаючыся сялянскага паўстання, яны выступалі за надзяленне сялян зямлёй за кошт канфіскацыі яе часткі ў памешчыкаў з адпаведнай грашовай кампенсацыяй .

"Левыя", прызнаючы права на нацыянальнае  самавызначэнне літоўцаў, беларусаў  і ўкраінцаў, залог поспеху  нацыянальна-вызваленчай барацьбы  бачылі ў саюзе з рэвалюцыйнымі  сіламі Расіі. для кіраўніцтва  паўстаннем "чырвонымі" вясной 1862 г. у Варшаве быў створаны  Цэнтральны нацыянальны камітэт  (ЦНК).

Падобныя  палітычныя плыні існавалі ў Беларусі і Літве. Так, у Вільні летам 1862 г. з мэтай падрыхтоўкі паўстання  ўтварыўся Літоўскі правінцыяльны  камітэт (ЛПК), які фармальна быў  падначалены ЦНК. У ЛПК уваходзілі прадстаўнікі як "чырвоных", так  і "белых". Сярод іх былі Л.Звяждоўскі, Я.Козел, Б.Длускі, З.Чаховіч, Э.Вярыга і  К.Каліноўскі. Па ініцыятыве ЛПК збіраліся  сродкі на паўстанне і былі створаны мясцовыя рэвалюцыйныя арганізацыі: гродзенская(кіраўнік К.Каліноўскі), мінская (А.Трусаў), навагрудская (У.Борзабагаты) і інш.

"Левую"  частку паўстанцаў у Беларусі  ўзначальваў Кастусь Каліноўскі (1838 — 1864). Ён быў вьгхадцам  з сям'і збяднелага шляхціца  Гродзенскай губерні, скончыў  Пецярбургскі універсітэт, з'яўляўся  актьгўным членам тайнага гуртка  выдатнага польскага рэвалюцыянера  С.Серакоўскага. Разам з В.Урублеўскім  і Ф.Ражанскім К.Каліноўскі ў  1862 — 1863 гг. выдаваў на беларускай  мове газету "Мужыцкая праўда" (усяго выйшла 7 нумароў), пранікнутую  рэвалюцыйна-дэмакратычнымі ідэямі.

У ходзе паўстання, якое пачалося ў Варшаве ў ноч  на 23 студзеня, ЛПК прыняў праграму, якую раней абвясціў ЦНК. Гэта праграма прадугледжвала раўнапраўе грамадзян  незалежна ад саслоў'я, нацыянальнасці і веравызнання.перадавала ў поўную ўласнасць сялян надзелы, якія знаходзіліся ў іх карыстанні, адмяняла іх феадальныя павіннасці. Разам з тым яна захавала памешчыцкае землеўладанне і выкуп зямлі, якая пераходзіла сялянам. Беззямельныя сяляне, удзельнікі паўстання, павінны былі атрымаць па 3 моргі зямлі. Па сваім сацыяльна-эканамічным характары гэта была буржуазная праграма, якая адказвала інтарэсам "чырвоных".

1 лютага 1863 г.  ЛПК, які ўзначальваў К.Каліноўскі, звярнуўся да насельніцтва Беларусі  і Літвы з заклікам падняцца  на ўзброеную барацьбу. Першыя  паўстанцкія атрады былі створаны  на тэрыторыі заходніх паветаў  Беларусі ў канцы студзеня, а  на астатняй тэрыторыі Беларусі  — у сакавіку — красавіку.  Яны фарміраваліся з дробнай  шляхты, афіцэраў, рамеснікаў, студэнтаў,  гімназістаў старэйшых класаў, сялян.  Атрады паўстанцаў, якія ўзначальваліся  В.Урублеўскім, Ф.Ражанскім (Гродзенская  губ.), С.Серакоўскім і А.Мацкявічусам (Ковенская губ.), А.Трусавым (Мінская  губ.), Л.Звяждоўскім (Магілёўская  губ.), М.Чэрняком (Віленская губ.) імкнуліся  прыцягнуць да паўстання як  можна больш сялян, спрабавалі  рэалізаваць аграрную праграму. Кіраўнікі паўстання, асабіста  К.Каліноўскі, мелі намер распаўсюдзіць  паўстанне на прыбалтыйскія і  рускія губерні. Для гэтага  прадугледжвалася стварэнне новых  атрадаў: С.Серакоўскага ў Літве  і Эстоніі, О.Грабніцкага, В.Кульчыцкага  ў Віцебскай губерніі. На дапамогу  Л.Звяждоўскаму з Пецярбурга і  Масквы прыбылі афіцэры І.Будзіловіч, К.Жаброўскі і інш. з мэтай  распаўсюджвання паўстання на  Смаленск і Маскву.

Баючыся актывізацыі  дзеянняў паўстанцаў і ўплыву на сялян  К.Каліноўскага, "белыя" захапілі кіраўніцтва паўстаннем ў свае рукі. У сакавіку 1863 г. па ўказанні ЦНК  быў створаны "Аддзел кіраўніцтва  правінцыямі Літвы" узамен распушчанага ЛПК. У склад мясцовых рэвалюцыйных арганізацый былі ўведзены прыхільнікі "белых". Каб не ўносіць раскол у рады паўстанцаў, К.Каліноўскі вымушаны быў падпарадкавацца. У маі паўстанне  ў Мінскай, Магілёўскай і Віцебскай  губернях было падаўлена. Цэнтрам паўстанцкага руху на Беларусі становіцца Гродзенская губерня, куды ў красавіку 1863 г. у якасці ваяводскага камісара прыязджае К.Каліноўскі.

У Беларусь і  Літву царскім урадам былі кінуты буйныя сілы для падаўлення паўстання. У маі 1863 г. генерал-губернатарам з  неабмежаванымі паўнамоцтвамі быў  назначаны М.М.Мураўёў, які атрымаў  ад сучаснікаў прозвішча "вешацель" за бязлітасную расправу з удзельнікамі руху. Тады ж для заспакаення сялян  Беларусі і Літвы ўказамі Аляксандра II ад 1 сакавіка да 2 лістапада 1863 г. былі адменены часоваабавязаныя адносіны, уведзены абавязковы выкуп сялянскіх надзелаў, прадугледжана неадкладнае вяртанне сялянскіх адрэзкаў, а таксама змяншэнне выкупных плацяжоў на 20 %. У кастрычніку 1863 г. М.М.Мураўёў падпісаў загад аб надзяленні сялян, якія былі абеззямелены ў 1846 — 1856 гг., 3 дзесяцінамі зямлі, гаспадарам, якіх памешчыкі пазбавілі зямлі пасля 1857 г., надзелы вярталіся цалкам. М.Мураўёў абавязаў таксама сельскія таварыствы наглядаць за мясцовай шляхтай, арганізаваў сялянскія каравулы, якія павінны былі весці барацьбу з паўстанцамі, разгарнуў шырокую антыпаўстанцкую і антыпольскую агітацыю.

Гэтыя меры, а таксама нерашучая аграрная палітыка ЦНК у значнай ступені  скарацілі геаграфію сялянскага руху. Асноўная маса сялян Беларусі не прымала ўдзелу ў паўстанні (сярод, паўстанцаў сяляне складалі не болыы 18 %). Такім чынам тактыка "левых", якія разлічвалі на пашырэнне сялянскага руху, не спраўдзілася. Акрамя таго, кіраўнікі  літоўска-беларускага "Аддзела", асцерагаючыся рэпрэсій, пакідалі свае пасады. Панічны настрой сярод "белых" у Вільні быў абумоўлены і стратай  імі веры ў дапамогу з боку Англіі і Францыі, урады якіх, нягледзячы на адкрытае спачуванне заходнееўрапейскай дэмакратыі, нічога не зрабілі для  падтрымкі паўстання.

У чэрвені 1863 г. пасля арышту А.Аскеркі, Ф.Далеўскага —членаў "Аддзела" ў яго склад  былі ўведзены К.Каліноўскі і І.Малахоўскі. Кіраўніцтва паўстаннем зноў перайшло ў рукі "чырвоных". Прыхільнікамі Каліноўскага быў створаны падпольны ўрад "Літоўска-Беларускі чырвоны жонд". Новае кіраўніцтва рабіла перамены ў мясцовых арганізацыях, выкрывала паклёп урада на паўстанне як на справу памешчыкаў вярнуць прыгоннае права, імкнулася аднавіць страчаньга сувязі з рэвалюцыйнай арганізацыяй "Зямля і воля". Аднак ажывіць паўстанне ўжо не ўдалося. Мясцовае дваранства канчаткова адышло ад руху, прыняўшы ўдзел у кампаніі "вернападданніцкіх адрасоў" імператару Аляксандру II. 28 жніўня 1863 г. Полыжі нацьганальны ўрад аддаў загад аб спынені ваенных дзеянняў. Узброеная барацьба ў Беларусі спынілася восенню 1863 г., а летам 1864 г. была ліквідавана апошняя рэвалюцыйная арганізацыя ў Навагрудкім павеце. Паўстанне было падаўлена. У студзені 1864 г. К.Каліноўскі бьгў арыштаваны. Знаходзячыся ў турме, мужны рэвалюцыянер звярнуўся да народа з "Лістом з-пад вісельні", у якім заклікаў працягваць барацьбу. 22 сакавіка 1864 г. К.Каліноўскі быў павешаны ў Вільні.