Монеталар тарихы

                             Жоспар

 

                      Кіріспе.................................................................................................2-6 бет

1. Орта  Азиядағы монеталар

1.1 Отырардан  табылған монеталар. Түргештер,  саманидтер,  Караханидтер кезеңіндегі  монеталар................................6-27 бет

1.2 Қазақстан  мен Орта Азия ғалымдарының   

Зерттеулері........................................................................27-46 бет

3. Шығыс монеталарын зерттеген Френк еңбектері....46-48 бет

 

2. Қазақстан нумизматикасы 

2.1 Монғол  кезеңінен қазақ хандығына дейінгі  монеталар 48-50 б

2.2 Ақша реформалары мен қоймалары............................50-52бет

2.3 Теңге-  ҚР мемлекеттік нышаны................................52-55бет

Қорытынды....................................................................................56-60бет

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі...............................................63-64 бет

      

 

 

 

 

 

 

 

                                        

 

                                     

 

                                          Кіріспе

Нумизматика –  ақша айналымының материалдық қалдықтарына қарап, оның тарихын зерттейтін монеттер туралы ғылым. Нумизматика ежелгі заманның ақша жүйесін және олардың тарихи даму процесіндегі эволюциясын анықтайды.

Монеттерді әр жақты зерттеу нәтижесі нумизматиканың ғылым ретінде қалыптасуына әсет етті, яғни оның міндеті – монеттердің  уақыттарын, жазуларын, суреттерін зерттеу  болып табылады.

Нумизматикалық  зерттеулер тиындардың  ірі коллекцияларын сақтайтын ұлттық мұражайларда, Ғылыми Академияларының тарих және археологиялық  институттарында, кейбір университеттерде жүргізіледі.

 Ескі монеталар туралы  айтқанда, адамдар көз алдына дөңгелек жəне жылтырақ бір затты елестетеді, ал шын мəнінде бұл пішіні мүлдем бұзылған, түсі көгіс тартқан мыс кесектер. 

Отырар – бұл  Қазақстан тұрғындары ғасырлары  бойы пайдаланып келген ақшаның бүкіл  тарихы  көрсетілген  уақыт  айнасындай  болған  ежелгі  қала.  Бұл  ақшалар  мейлінше  əртүрлі болатын. Ал ол уақытта ақша реформасы қазіргі  кезге қарағанда əлде қайда көп  болды. 

 Қазақстанда тиындар негізінен орта ғасырларға жататын ежелгі қалаларда , обаларда, сондай-ақ тиын қоймаларында (Отырар, Тараз, Иасы т.б) жүргізілген археологиялық қазба жұмыстардың нәтижесінде табылды. Олар арқылы Қазақстанды мекендеген халықтардың Орталық Азия, Алдыңғы  Шығыс, Қытай, Жерорта теңіздік, Русь мемлекеттерімен сауда байланысы болғандығы анықталды. Алматыда нумизматикалық зерттеу жұмыстары Қазақстан Ғылым Академиясының Археологя институтында жүргізіледі. Қазір қытай юаньін  тек Алматы  да  ғана  кездестіруге  болады. Бұл ретте қытай монеталары  Қазақстан аумағында алғашқы пайдалана бастаған  монеталар болды.  Олар  ушу деп аталады жəне  археологтар Отырар  алқабындағы Мардан обасынан тапты.

 Қазіргі нумизматика тиындарды кешенді зерттеу тауарлы ақша қатынастары тарихын деректемелер ретінде қарастыруды алдына мақсат етіп қойып отыр.  

 Қосалқы ғылыми  пәннің дамуының алғашқы кезеңі  монеттерді әуесқойлықпен коллекциялау  болды. Жинаушыларды монеттің  сан алуан типте болып келуі,  көне даналардың біршама тез  дамып қалатындығы, анықтаудың  және классификациялаудың біршама  оңайлығы, ақырында сақтау үшін  қолайлығы қатты қызықтырады.  Орта  ғасыр  дәуірінің өзінде-ақ  Еуропаның көптеген қалаларында  көбіне антик заманының монеттерін  жеке адамдардың көптеп жинаушылығы  болған еді. 

          Х-ХV ғасырлардағы орта Азиядағы  тауар-ақша қатынасының тарихында  монеттердің зерттелуіне үлес  қосқан атақты ғалымдар Давидович  Е.А. «Денежное хозяйство Средней  Азии», Бурнашева Р.З. «Монетный  материал с городища Отырар  тобе за 1471-1972 годы – в кн: В  глубь веков», К.Байпаков «Қазақстанның  ежелгі қалалары», А.Х.Маргулан  «Архиологические памятники Казахстана»  еңбектерін негізге ала отырып  қарастырдық. 

           Б.з.б ІІІ ғасырлардағы хуннулар  ақша орнына күміс пышақты  пайдаланып келсе, б.з І ғасырында  салық есебіне алтын, күміс  құймаларды алып тұрған. Ақ ғұндар  бір бетіне пехлеви, екінші  бетіне эфталит (түркі-руни) жазуы  бар теңгелер (б.з.б 5-6 ғ.) жасап,  сауда айналымына кіргізген. Қазақ  елі (қазақ халқын құраған негізгі  тайпалар) баба түркілер Ұлы Жібек  жолына орналасқандықтан ақша  жасау, оны айналымға енгізудіөмір  қажеттілігі деп, тым ерте қолға  алған. 6-8 ғасырларда билеуші рулардың  таңбасы қашалған, ру рәмізін  бейнелеген теңгелер құя бастаған. Сырдарияның орта алабында өмір  сүрген тайпалардың қола теңгелері, 6-8 ғасырдың 1-жартысында дейінгі  аралықта қолданылған. Бұл теңгелерде  Ашиде әулетінің рәмізі болған  арыстан бейнеленген. Мұндай теңгелер  Суяб, Тараз қалаларындағы арнаулы  шеберханларда құйған. Сонымен қатар  Отырар маңындағы қалаларда да  түрлі теңгелер жасалған. Біріншісі,  сәл ұмтылып, секіргелі тұрған  арыстан бейнеленген мыс теңгелер; екінші бетінде садақ және  шапшы түрінде түркілердің тайпалық  таңбасы (дүниенің төрт бұрышын  мезгеген рәміз) бейнеленген.  Екіншісі, үшбұрыш таңбалы (түркінің  ана әулетінің таңбасы) теңгелер. Мұнда соғды жазуымен жазылған  сөздерді бедері өшкендіктен  ғалымдар күні бүгінге дейін  оқи алмай келеді. Бұлардың да  бір бетіне арыстан бейнесі  салынған.

            Б.з 704-706 ж. Таразда құйылып,  айналымға енген теңгелердің  бетінде «Түргеш қаған теңгесі»  немесе «Түркінің көк ханының  теңгесі» деген анықтама жазулар  бар. Бұл – тайпалық дәрежедегі  теңге емес, бүкіл мемлекет дәулетін, мүлкін, ел ырысын, куәландыратын  кепілдеме. Осы сияқты 6-8 ғ аралығына жататын мыс, қола, күміс теңгелер Суяб, Ақбешім қалаларында да шығарылып тұрған. Испиджаб қаласында арнайы теңге сарайы болған.

Түркеш хандары  монетаның төрт түрін соқты. Бұл  ақшалар Жетісудан Соғдыға (қазіргі Тəжікстан)  дейінгі  үлкен  аумақта  есеп  айырысу  үшін  пайдаланылды.  Монеталар  қағанның ордасы  орналасқан  Суйяб  жəне  Тараз  қалаларында  шығарылды.  Монетаның  бір  жағында  ханның тамғасы, ал екінші жағында «ұлы түркеш-қағанның деңгасы» жəне жазу бар.

     Моңғол жаугершілігінің алғашқы кезінде (1220-50) Қазақ жерінде жалпы сауда қатынасы құлдырап кетті. Соның салдарынан ақша қатынасы да тоқтады. Ақыры моңғол билеушілерінің бас пайдасы үшін, халықтан купчур салық жинап, хн қазынасын толтыру үшін 1251 жылғы Құрылтай шешімімен алтын динарлар шығарыла бастады. Бұл теңгелердің құрамында алтын 50-60% ғана болды. Алтын мөлшерінің көп болмауы оның құнын сол кездегі нақты сауда тауарының құнымен жақындастыру еді. Салмағы мол алтын ақшалармен қымбат тауарларды мол мөлшерде сатып алса, салмағы аз, майда алтын ақшалармен ұсақ тауарларды сатып алатын етіп, ақшаны айналымға түсіріп тұрған. Ұсақ саудаға арналған сыртына күміс жалатқан мыс теңгелердің салмағы 6-8 грамм болды.

   Бетінде «Мүңги хани» (хан теңгесі) деген жзуы болды. Бұл ақша 13 жыл бойы үзбей шығарылды. Қазақстанның оңтүстік және батыс аудандарында осы Отырар ақшасы мол тарады. Сол заманда Отырар ақшасымен деңгейлес Ақмалықта шығарылған теңгелер де ғалымдардың назарын аударып отыр.

Оңтүстік Қазақстан  кірген Шағатайлардың моңғол мемлекетінде жоғары сападағы күміс монеталарды  соғу тез ретке келтірілді.  Ал Отырарда, Бұқарада жəне Ходжентте  тіпті алтын динарлар шығарылды. Бірақ алтын, əдетте, өзінің қымбат болуына қатысты айналысқа даналап  шығарылған жоқ. Монеталарды бөліп  сындырып, қойма ретінде жерге  көмді. 

 Моңғол  мемлекеттерінің  құлаумен  бірге  монета  жасау  ісіне  де  кейбір  құлдырауға ұшырайды.  Қазақстанның  үлкен  бөлігі  Ақ  Ордаға  кірген XIV ғасырда  Отырарда  монеталар соғу  тоқтатылды.  Бірақ,  осы  жүзжылдықтың  аяғында  біздің  өлкеге  Тимур  келді,  бұл  жерде экономика қайтадан жанданды. Отырарда қайтадан монета соғу басталады. Бірақ саудада қазіргі Өзбекстан аумағының оңтүстігіне қарай, негізінен Бұхарада шығарылған күміс тангалар де пайдаланылды. Міне  біздің  жерімізде  алғашқы  рет  Қазақстанның  қазіргі  валютасының  атауы  пайда болды.  Ал  тиындар  туралы  əлі  əңгіме  болған  жоқ.  Танга  төрт  бөлікке  бөлінді  жəне  оның ширегін мири деп атады. Тимуридтар мемлекетінің аумағында отыздан астам монета сарайы жұмыс істеді. Ол  кезде  атақты  оқымысты  жəне  мемлекет  қайраткері  Ұлықбек  бастамашы  болған кезекті ақша реформасы жүргізілді. 1428 жылы ескі монета ақшаларды жаңасына айырбастау басталды,  ал  ол  аяқталған  кезде  барлық  монета  сарайлары  жабылып, 60 жыл  бойы  алып империя  бірыңғай  ақшаны  пайдаланды.  Ал  егер  ол  жетпесе, онда  қосымша монеталар тек Бұхарада ғана соғылды.

 Орта  Азиядағы монеталар

1.1 Отырардан табылған монеталар. Түргештер, саманидтер,  Караханидтер кезеңіндегі монеталар.

       X – ғасырдың жазба деректерінде  «Отырар бай алқап, оның басты  қаласы Кедер деп аталады.бұл  көпестер ағылып келіп-кетіп жататын  жер» делінген.

     IX-XIII ғасырдың басында Отырар алқабында  жергілікті сауда – саттық  кең қанат жайды. Қалаға жан-жақтан  ауыл шаруашылық өнімдері келіп  жатты. Оның ең бастысы ет, астық,  жеміс еді. Жер өңдеушілер өз  өнімдерін қолөнер бұйымдарына,  қыш ыдыстарға, әйнек, әшекей  бұйымдарға айырбастайтын. Көшпелілермен  де сауда қызу жүрген. Қалалар  мен сол шұратты маңда орналасқан  елді мекендердің тұрғындары  көп мөлшерде жылқы және басқа  да малмен, жүмен, терілермен, киізбен,  сүт өнімдерімен қамтамасыз етілген.  Сауда барлық жаққада тиімді  еді. Мысалы, құжаттардың бірінде:  «пайда келтіретін тауарлары  мен олардың (көшпенділердің) бұйымдары,  заттары отырықшы халықтың көбеюіне, баюына себеп болды. Байлар  қара бұқараның бұл салада  өз үлесі бар еді» делінген.

     IX-XII ғасырларда қолданысқа енген  ақша қатынасы дамып, тауар  айырбас біртіндеп ығыстырылды.  Қазақстанның ірі қалаларында:  Испиджаб, Тараз, Отырар, Будухкентте  мыстан, күмістен құйылған өз  ақшалары шығарыла бастады. 

      Отырарда ақшаның құйылғаны 1967 жылы Самарқанд қоймасы ашылғаннан  кейін анықталды. Осы қоймадан X ғасырдағы Фараб теңгелері табылған еді. Отырар мен Құйрықтөбе қалашықтарына жүргізілген қазба жұмыстары кезінде де осындай ақшалар алынған. Отырардағы  ақша сарайы XI-XIII ғасырдың басында да өз жұмысын тоқтатпаған. Бұған дәлел – сол кезеңде  шығарылған теңгелер.  Алайда моңғол шапқыншылығы кезіндегі қалалардың қирауы, егістік жерлердің бүлінуі саудаға зиянын тигізді. Бірақ құлдыраудан кейін ол қайта жанданды. Моңғол империясының халықаралық сауда жолдары жұмысын одан әрі жалғастыра берді. Ұлы Жібек жолында баяғысынша сауда үзілмеді. 1219 жылы қытайлық саяхатшы Чань-Чунь Моңғолия, Шығыс Түркістан, Жетісу арқылы Самарқандқа келіп, одан әрі Шыңғыс хан ордасына жетеді. Жүрген жолын суреттей отырып, саяхатшы Шу мен Талас өзендеріндегі көпірлерді атап, Сайрам қаласы туралы көрген деректерін жпзып қалдырады. 1246-1247 жылдары тап осы керуен жолымен армян қолбасшысы Смбат Спарапет отіп, моңғолдар астанасы Қарақорымға келген. Ал 1229 жылы Іле аңғарымен, Жетісу, Орта Азия арқылы Хорасанға барған Чан Дэ болды. 1279 жылы осы бағдармен христиан монахтары Мар Ябаллахи III және Рббан Саума жүріп өткен. Олар Ханбалықтан Таңғұтқа, содан соң Қашқарға, ал ол жерден Жетісу арқылы Талас (Тараз) қаласында аялдап, Ташкент, Хорасан, одан әрі Еуропаға бет алған.

     Моңғолдар  үшін кезінде Еуропаны Азиямен  қосып жатқан дипломатиялық және  сауда-саттық жүргізуші керуен  жолының маңызы зор болды. Ол  оңтүстік орыс даласымен, Поволжьеден  Оралға, одан әрі Хорезм Сырдария  арқылы Жетісуға – Алмалыққа  және Моңғолияға жетіп жататын. 

     XIII-XIV ғасырлардағы жағдай халықаралық  саудаға игі әсер етті. Бұл  Алтын Орданың және оның астанасы  Бату сарай, Берке сарайдың  өркендеуіне септігін тигізді.  Сонымен қатар Қазақстанның оңтүстігіндегі  басқа да Ақ Орда қалаларындағы  мәдени және экономикалық ахуалдың  жақсаруына көмектесті.

     Халықаралық  сауданың арқасында Батысқа бұрынғыдай  жібек маталар, әшекей бұйымдар  жеткізіліп тұрды. Жібек Қытай  мен Орта Азиядан Үргеніш пен  Хорезм арқылы сыртқа шығарылды.  Генуялықтардың Каффа қаласынан  алып шығатын заттарының арқасында  «хорезмдік» және «үргеніштік»  жібектер болған.

      Сарай – ірі қолөнер орталығы, Ұлы Жібек жолы торабындағы  маңызды елді мекен. Бұл арада  ақша құйылған. Ол ақшаларда қаланың  Сарай аты көрсетілген немесе Сарай әл-Махруса, яғни «Құдай қолдаған Сарай» деген жазу болған.

      Қазына арасында күміс құймаларда  болған. Олардың ішіндегі ең ірісі  – салмағы 1,4 кг сопақша келген құйма. Ал екі кесек құйманың шеттері дөңгелектеніп келген болса, басқа екеуі ұзындығы 4-6 см конус тәріздес таяқша іспеттес. Осы қазынаның заманында құймалар ақшамен қатар жүрген. XIV ғасырда өмір сүрген флоренциялық көпес Франческо Бальдуччи Пегалотти өз жазбасында Еуропадан маталар алып, оны Үргеніште сатып, «татар» елдерінде ақша орнында жүретін күміс құймаларын мейлінше көп қылып жинап алуды ұсынған.

      Қазынадағы барлық теңгелердің  саны – 235, ал жалпы салмағы  жарты килограммға жуық. Олар  әр түрлі ақша сарайларында  құйылған. Сондықтан болар әр  жерлерден шыққан қазынадағы  теңгелер әр түрлілігімен ерекшеленеді. Мысалы, ақшалардың көбі, яғни 151 данасы  – күміс дирхемдер. Олар моңғол  империясының  ең ірі қалаларының  бірі Алмалықтағы ақша сарайында  құйылған. Қала қазіргі Қытай  Халық Республикасындағы  Құлжа  қаласының  маңында Іле өзенінің  оң жағалауында орналасқан.

     Қазынада  басқа да моңғол империясының  шығыс бөлігінде орналасқан Еміл  және Пулад қалаларының ақша  сарайларынан шыққан теңгелер  де бар. Бірінші қала XIII ғасырдың  ортасында Еміл өзенінің бойында  орналасқан. Бір қызығы, Отырар қазынасы  табылғанға дейін, Еміл ақшасы  туралы дерек болмаған. Ал Пулад  қаласының дәл қай жерде тұрғаны  анықталмады, бізге тек оның  Бұратала /Боротала/ жазығында орналасқандығы  ғана белгілі. Еміл мен Пуладтың  кейбір теңгелерінде Мөңке қағанның  екі жаққа қараған үш тісті  аша түріндегі тамғасы бейнеленген.