Ерте замандағы Қазақстан

VI ғасырдың басында  бүгінгі қазақ жерінде аса  күрделі бетбұрыстар болған. Алтай-Сібір,  Моңғолия жерінде түрік тайпаларының  үстем тап өкілдері бірігіп,  әскер күшіне сүйенген Түрік  қағанаты атты ерте феодалдық  мемлекет құрды. Олардың жері  шығыс Кореядан бастап, Орта Азияның  жерінде қамтылған. Қазақстанда  бұл қағандықтың құрамына кірген.

Бұл мемлекет туралы жазба деректер түрік тайпаларының өз тілінде жазылған «Үлкен күлтегін», «Таныкөк» құлпытастарындағы жазуларынан  белгілі. Махмұд Қашқари, Рашид-ад-диннің тарихи жазбаларынан көптеген құнды  деректер алуға болады. Византия, Қытай  тарихшылары да мол мәлімет береді. Қазақстанның тарихында бұл мерзім «Түрік дәуірі» (VI-XIII ғ.ғ.) деген атпен белгілі. Қазақ жерінде көрсетілген мерзімде бірнеше феодалдық мемлекеттер өздерінің саяси-әкімшілік биліктерін жүргізді.

Қазақстанда алғашқы  қауымдық құрылыстан кейін V ғасырдан феодалдық қатынастар орнай бастады (немісше феод- «жер», аль- «иесі», яғни жердің иесі деген ұғымды береді.). Ортағасырлық тайпалардың арасында негізгі екі  тап: феодалдық табы мен шаруалар табы қалыптасады. Феодалдар мал  мен жердің негізгі иесі болады. Феодалдық қатынастардың орнауы Қазақстанның оңтүстігінде басқа өңірлерге  қарағанда жедел жүрді. Орта ғасырлардағы Қазақстан тарихының басты ерекшеліктерінің бірі осы феодалдық-патриархаттық  қатынастардың орнауы болды.

Түрік қағанаты

Халықтардың ұлы  қоныс аудару дәуірі (II-V ғғ.) Қазақстанның Орта Азия мен Шығыс Европаның  этникалық және саяси картасын едәуір дәрежеде өзгертті. V ғасырға қарай  Солтүстік Моңғолиядан Амударияның  атырауына дейінгі ұлаң-ғайыр  территорияны тирек деген жалпы  аты бар тайпалар мекендеген. Деректемелер олардың ішінде: бұғу, қарлұқ, бұлақ, эдиз, таринах, толенгет, байырқу, беклі, қыбыр, сығыр, зебендер, тарғай, баргур және т.б тайпаларды атайды.

«Түрік» этнонимінің  алғаш рет аталуы Қытай жылнамаларында кездеседі және ол 542 жылға жатады.Қытайлар түріктерді сюннулердің ұрпақтары  деп санаған.

542 жылы тирек  (теле) тайпалары қазіргі Моңғолияның  оңтүстік және орталық бөліктерін  мекендеген және бұл территорияларға  үстемдік еткен аварларға (жуань-жуань)  қарсы шабуыл жасап, кескілескен  шайқаста Тумын (Бұмын) басқарған  теле тайпалары аварларды күйрете  жеңеді де, олардың 50 мыңнан астам  әскерлі түріктер тұтқынға алады.  Осы кезден бастап, бұрын аварларға  вассалдық тәуелділікте болған  түріктер енді олардың бәсекелестеріне  айналады. 552 жылы көктемде түріктер  аварлардың ордасына тағы да  шабуыл жасап, оларды күйрете  жеңеді, авар мемлекетінің қағаны  Анағұн өзін-өзі өлтіреді. Осы  кезден бастап бұмын өзін «Ел  қаған» деп жариялайды. Түрік  қағандығының іргесін қалап, шаңырағын  көтереді (552 ж.).

Бұмын өлгеннен кейін  таққа оның інісі Қара –Еске отырады (552-553жж.). Бұмынның саяси іс-әрекетін оның мұрагерлі Қара-Еске, Мұқан  қағандар жалғастырса, ал қағандықтың  батысқа қарай шекарасын кеңейту  ісін оның інісі Иштеми (572-576 жж.) жүргізген.

Қытай деректемелеріне  қарағанда, б.з. 555 ж. Иштемидің (Силзебул) Орта Азияға қарай жасаған жорықтарының бірінде Арал теңізіне дейін жеткендігін  хабарлайды. Ал «Күлтегін» үлкен жазуында Мұқан мен Иштеми қағандардың  өз халқын «Темір қақпаға» дейін орналастырған. Мұндағы темір қақпа деп отырған  жері Согда елі мен Тохарстан  елінің арасында Байсын тауындағы өткел.

Түрік қағанатының  күшейіп, саяси жағынан белсенділігі артып, тарих сахнасына шыққан кезі VI ғасырдың ортасы. Бұл кезде түрік  қағанаты Силзебул Орта Азиядағы эфталиттерді өздеріне толық бағындыруға әрекет жасайды. Алайда бір шеті Каспий теңізінен, екінші шеті Солтустік Үнді ойпатына дейінгі ұлаң-ғайыр жерді алып жатқан эфталиттерді жеңе қою оңайға түсе қоймайтыны білген түрік қағаны Иран шахы Хұсрау I Ануширванмен келісімге  келеді (561-563 жж.).

563-567 жылдары эфталиттермен  болған ұрыстарда түрік қағанаты  жеңіске жетеді. Алайда, осы жеңістен  кейін түрік қағанатымен Иран  шахының арасындағы достық ұзаққа  созылмады. Оған басты себеп,  Шығыстан Батысқа қарай созылып  жатқан керуен жолының барлығы  дерліктей түрік қағанының қарамағында  қалып қоюы Иран шахының түріктерге  деген наразылығын туғыза бастайды. Дегенмен, екі ел арасында болған  соғыс келісімі 563-567 жылдары эфталит  патшалығын жоюға мүмкіндік берді  дейміз.

Сонымен еліміздің  қазіргі шығыс солтүстіктегі  өлкелерінен бастап Каспий теңізіне дейінгі ұлаң-байтақ өңірде түрік  қағандығы құрылып күшейді. Олардың  ордасы Орхон өзенінің бойында орналасты. Осы өңірде мекендеген қазақ тайпалары  да түрік қағанатының қол астына қарады.

Өз ішінде де саяси  билік үшін күрес, талас, сыртқы шапқыншылықтың салдарынан ұлаң-байтақ жерді алып жатқан Түрік қағанаты 603 жылы батыс  және шығыс түрік қағанаты болып  екіге бөлінді.

Батыс түрік  қағанаты (603-704 жж.).

Ежелгі үйсін  жерін жайлады. Ол қаратаудың шығыс  баурайынан Жоңғарияға дейінгі жерді  алып жатты. Қағанаттың астанасы және қағанның қысқы ордасы Шу аңғарындағы  Суяб қаласы болды.

Қағандықтың халқының этникалық құрамы «оң оқ бұдын» ру-тайпалары  болған. Қаған әрбір оқ бұдыннан 1000 адамға сарбаз алып отырған.

Жазба деректерде қағанаттың саяси-әкімшілік жағынан тарих  сахынасына көтерілген кезі Жегу қаған (610-618 жж.) мен Тон қағанның қағандық құрған кездері.

Батыс түрік қағандығындағы билік феодалдық сатылы түрде  жүргізілген. Мемлекеттің басшысы-қаған, жоғары билеуші, әскербасы болды. Қағанның билігі шексіз мұрагерлік түрде болды. Батыс түрік мемлекетінде қағаннан кейінгі екінші адам ұлық болған. Үшінші билік қаған руының үстем тап  өкілдерінің қолында болды, оларға яғбу, шад, елтебер, тегін сияқты атақтар  берілген. Сот қызметтерін бұйрықтар  мен тархандар атқарды. Бектер-тайпа  бастықтары мен өкілдері жергілікті жерлерде қағанның негізгі тірегі болған. Қара жұмыс істейтін қанаушы халық  түркі тілінде «қара бұдындар деп аталған».

Түрік қағанаты көшпелі  мал және егіншілік шаруашылығымен шұғылданды.

Жетісу бойында  түріктердің қалалары өркендей бастады. Қалаларда сауда-саттық кеңінен  жүргізілді. Шу өзенінің бойындағы  Суяб қаласына орта Азия және Қытай  жерінен неше түрлі заттар әкеп сататын  болды. Ұлы Жібек жолының Түрік  қағанаты жерінен өткендігі сауда  мен қолөнердің дамуына әсер етті.

Түріктердің ежелгі көне жазуы болған. Бізге белгілі  Орхон-Енисей жазуы Батыс түрік  қағанатының мәдениетінен дерек  береді. Моңғолия жерінен табылған Білге қағанның, Күлтегеннің, Тоныкөктің Орхон жазуы бар құлпытастары қағанат мәдениетінің жоғарғы дәрежеде дамығанын көрсетеді. Бұл ескерткішті 716 жылы жазған. Ескерткішті алғаш  рет Данияның ғалымы Томсон оқыған. VII ғасырда Батыс түрік қағанатында  жазба әдебиеті дамыған. Осы ескерткіштегі  тасқа қашап жаздырып қалдырған  Білге қағанның «Ілгері-күн шығысында, оң жақта-күн ортасында, кейін-күн  батысында, сол жақта-түн ортасында-осының ішіндегі халықтың бәрі маған қарайды» деуі түріктердің қаншалықты зор  мемлекет құрғанын көрсетеді. Жалпы  алғанда түріктердің мәдениеті  көп халықтарға қарағанда жоғары деңгейде болды.

Сонымен, Батыс түрік  қағанатында әлеуметтік-экономикалық және саяси қатынастардың ала-құлалығына, үстемдік ету мен бағыну формаларының алуан түрлілігіне қарамастан, Батыс  түрік қағанатында таптардың  құрылу және ежелгі феодалдық қатынастардың  біршама тез қалыптасу процесінің жүргені аңық.  
 
Түргеш қағанаты (704-756 жж.).

Батыс түрік қағанатындағы 16 жылға созылған (640-657 жж.) екі тайпаның (Дулу мен Нишаби) арасындағы соғыс  қағандықтың саяси жағынан мүлде  әлсіретеді. Батыс түрік қағанатының  мұндай іштей әлсіреп жатқанын білген Қытай Тан империясы оның жеріне басып кіреді. Түрік тайпалары, әсіресе, түргештердің саяси белсенділігінің  арқасында өздерінің ұзақ жылдарға созылған соғыстың нәтижесінде тәуелсіздігін  жеңіп алады. Сөйтіп, VIII ғасырдың басында  Батыс түрік қағандығы құлап, оның орнына түргеш қағандығы пайда  болады (704 ж.). Олардың билеуші әулетінің  атасы Үш-Елік қаған (699-706 жж.) болды. Ол Жетісудан Бөрішадты қуып шығып, Ташкенттен бастап, Бесбалыққа дейін  төселіп жатқан жерде өз үкіметін орнатады. Ол ордасын Шу бойындағы  Суябқа орналастырды. Оның екінші ордасы Іле өзені жағасындағы Күнгіт қаласында болатын.

Саяси әкімшілік  билік қағандықтың ең жоғарғы  атағы Басқағанның қолында болды. Ол қағандықты 20 әкімшілік аймақтарға бөлген. Әрбір әкімшілік аймақты  тархандар басқарған, аймақтар 7000 әскер  жинаған.

Түргеш қағанатында  Үш-Еліктен кейін оның мұрагері болып, баласы Сақал-қаған (706-711 жж.) таққа отырды. Түргеш мемлекетінде ішкі бірлік болмады. Мемлекеттің сыртқы жағдайы да аса  қиын еді. Сақал-қаған тұсында түргештер  батыста соғдылармен бірге арабтарға  қарсы табанды күрес жүргізіп жатты, оңтүстікте оларға тан әулетенің  әскері зор қауіп төндіріп тұрды, ал шығыс жағынан орталық Азия түріктері айбат шегумен болды. Шығыс түріктер қағаны Қапаған 711 жылы Болучу түбінде (Жөңғария) өткен соғыста  түргештерді күйрете жеңеді, ал түргештердің қағаны Сақал тұтқынға түседі.

Екі тайпаның арасындағы тартыста қара түргештер жеңіске  жетіп, оның ішінде шапыш тайпасының тарханы Сұлық (Сұлу) қаған болады (715-738 ж.ж). Ол астанасын Тараз қаласына көшіреді.

Сұлудың қағандық құрып  тұрған кезде түргеш қағандығының ішкі-сыртқы жағдайының шиеленісіп тұрған мезгілі  еді.

Сұлу қағанға  өз қағандығының тәуелсіздігі үшін екі  жақтан күрес жүргізуге (батысқа  және шығыска) тура келді. Батыстан басты  жау арабтар болса, шығыстан Қытай  өкіметі қауіп төндіріп турды.

Сұлық қаған Тохарстандаға  арабтарды біржола талқандау  үшін 737 ж. ондағы қарлұқтармен бірлесе  отырып, ойдағыдый соққы берген. Ол соғыс майдандарында өзінің тікелей  қатысуымен жеңістерге жетіп отырған. Сол үшін де арабтар Сұлу қағанға  «Сүзеген» деген ат қойған.

Сұлу қаған шығыстағы  жағдайында бейтарап болу үшін әскери келісім шарт жасаумен қатар дипломатиялық  әрекеттер жүргізген. Шығыс түрік  қағанатының белгілі қағаны Білге  мен Тибет патшасының қыздарына  құда түсіп, оларды құдандалық байланысты ұстап, саяси жағдайының шиеленісіп кетпеуіне аз да болса мүнкіндік  туғызған.

Халықаралық жағдайлардың түргеш қағандығының пайдасы үшін шешілуіне  саяси белсенділік көрсетіп жүрген Сұлу қаған Жетісуға оралған кезде 738 жылы өзінің бақталастарының қолынан  құрбан болды. Оның қолбасшысы да 739 жылы Сырдарияның бойында арабтардың қолында мерт болды.

Сұлудың орнына оның баласы Тұқарсын Құт-шар қаған болды. Алайда оның қағандық құрған мезгілі  бар-жоғы екі жылға ғана созылған. Бұл кезде сары-қара түргештердің арасындағы талас-тартыс ұшығып кеткен еді. Екі тайпаның арасындағы күрес  тура 20 жылға созылып қағандықтың  саяси және экономикалық жағы мүлде  әлсірейді.

Түргеш қағандығының мұндай ауыр жағдайларын біліп отырған  қытайлар өздерінің Куш қаласындағы  әскерлерін Жетусуға аттандырып 748 жылы Суябты жаулап алады. Одан соң Шашты (Ташкент) алып, оның әмірін өлтіреді. Шаш  әмірінің баласы арабтарды көмекке  шақырады. 751 жылы Таразға (Талас) жақын  жердегі Атлах қаласы түбінде  аббаситердің әскербасы Зияд ибн  Салих пен Қытай қолбасшысы Гао  Саяньжи арасында орасан зор соғыс  болады. Айқас бес күнге созылады. Қытай әскері толық күйретіледі. Тан әскері енді Жетісу шебін ғана емес, ұйғырлар мен тибеттердің қысымымен  Шығыс Түркістанды да тастап кетуге мәжбүр болады. Талас алқабында арабтар  да табан тіреп тұралмай, Шашқа  қарай шегініп кетеді. Бірақ ішкі қарқыс, жікке бөлінушілік Түргеш мемлекетін әбден әлсіретіп, тұралатып  тастаған еді, сол себепті де ол 756 жылы (766) түрік тілді қарлұқтар  тайпаларының тегеурінді шабуылына  шыдамай құлап бітеді.

Сонымен 756 жылы түргеш қағандығы құлап, оның орнына қарлұқ қағандығы құрылады.

Түргеш қағанаты Батыс түрік қағанатының мемлекеттік-әкімшілік, әскери және әлеуметтік-мәдени дәстүрлерін  жалғастыра берді. Археологиялық зерттеу  жұмытарының кезінде Тараз, Баласағұн  қалаларынан Түргеш қағанатының  Қытай жазуымен жазылған төрт бұрышты  ортасында тесігі бар, теңгенің табылуы  Қытаймен сауда қатынасының дамығандығын көрсетеді. Олай болса, сондай ауыр талас  – тартысқа, соғыстарға қарамастан, Қазақстан жерінде түркі дәуірінде  өмір сүрген бұл қағандықтардан тарихи із қалған.

2.Дамыған ортағасырлық мемлекеттер  (X-XIII ғғ.).  
 
Қарахан мемлекеті (942-1210 жж.). Қарахан мемлекетінің құрылуы.

X ғасырдың орта  кезінде Жетісу аумағында және  Шығыс Түркістанның (Қашғардың) бір  бөлігінде әлеуметтік құрылымы  біршама дамыған Қарахан мемлекеті  пайда болды. Орталыға – Баласағұн  қаласы. Қарахан мемлекеті тарихының  бастапқы кезеңі жөнінде сенімді  мағлұматтар деректемелерде сақталмаған,  ал алғашқы Қарахандар туралы  әңгімелер жартылай аңыз сипатында  болып келеді.

Жазба деректерге қарағанда, Қарахан мемлекетінің құрылып, оның дамуының алғашқы кезенің саяси  тарихында, қарлұқ тайпалар бірлестігінің  орны ерекше болған. Мәселен: Қараханид  мемлекетінің негізін қалаушы Сатұқ  Бограхан (915-955 жж.), Қарлұқ қағаны Білге  Қыдырханның немересі. Сатұқ Бограхан Таразды билеуші Оғұлшаққа қарсы  шығып, оны талқандайды, сөйтіп Тараз  бен Қашқарды бағындырады; 942 жылы ол Баласағұнда билеушісін құлатып, өзін жоғарғы қаған деп жариялайды. Жаңа билік иелерінің басшысы  өзін «қара қаған » немесе «қара  хан» деп атады. Осыдан келіп тарихта  бұл әулет қарахандықтар әулеті деп аталды. Шынына келгенде, Қарахан  мемлекетінің тарихы осы уақыттан басталды.

Сатұқ өлгеннен соң  билік оның баласы Мұсаға көшті, ол 960 жылы қағанаттың мемлекеттік діні ислам деп жариялады. Оның астана қаласы-Қашқар болды. Сатұқтың екінші баласы Сүлеймен–ілек Баласағұнды  иеленді. Мұса өлген соң жоғарғы  қаған атағы оның баласы Әли Арслан-ханға  көшті. Оның екінші жерінің орталығы Қашқар болды, сонымен қатар ол Тараз  бен Баласағұнның да билеушісі болып  есептелді.

Қарахан мемлекетінің саяси тарихы ол өмір сүрген алғашқы  ондаған жылдың өзінде-ақ негізінен  екі әулеттің Әли Арслан-хан мен  Хасан Боғра-ханның ұрпақтары арасындағы өзара қырқысқан күреске толы болды.

Мемлекеттің этникалық  құрамы: шігіл, яғма, қарлұқ, оғыз, қаңлы  сияқты т.б түрік тілдес тайпалардан  тұрған. Шігіл және Яғма тайпалары  негізгі роль атқарған. Өкімет басындағы  билеушілер алма-кезек осылардан  тұрған.

Өкімет  ұймы-мемлекеттік қурылым.

Жоғарғы өкімет билігі хақанның (ханның) қолында болды. Ол мұрагерлікке қалып отырған. Үстем  тап өкілдеріне ханның ұрпақтары  тегіндер, ілек (ел) хандар, бектер, нөкерлер жатқан. Билік үлестік жерлер арқылы жүргізілген. Ұлестік жерлер ірі  жене кіші болып бөлінген. Хақанның сарай маңындағы қызметкерлерінен құралған тұрақты ұйымы болды. Ханға  ең жақын адамдардың бірі уәзір болды, ол әрі көмекші , әрі кеңесші болып  саналады. Қараханидтер кезіндегі уәзірлер, қарлұқ қағанының «көл-еркіндеріне» ұқсас . Махмұд Қашқаридің жазуына қарағанда, «көл-еркіннің» мәні көл-кесір, ұшаң-теңіз, ақыл-ой деген мағынаны білдірген. Шындығында, қазақша уәзір сөзі ақыл-ойдың  кені..