Ерте замандағы Қазақстан

Ерте  замандағы Қазақстан. 

1.Алғашқы адамның қалай пайда  болғаны туралы.

Адамның шығуы, оның дамуы мен еңбек қызметіннің  тарихы жердің түпкір-түпкірінің бәрінде  бір-біріне өте ұқсас және өзара  тығыз байланысты. Қазақстанның территориясы –планетаның шағын бөлігі, сондықтан  оның тарихы бүкіл дүние жүзілік  тарихтың бір тарау ғана болып  табылады.

Адамзаттың ежелгі өткен заманының көп беттері  әлі анықталған жоқ, түсініксіз мәселелер  мен даулы қағидалар әлі көп.

Ғылыми зерттеулер нәтижесінде жер бетіндегі адам баласы осыдан 2-2,5 миллион жыл бұрын  пайда болған. Жер жүзінде еңбек  етуге қабілетті болған ең ежелгі өмір сүрген адам хомохабилис –  «шебер адам» (презинджантроп) болып  есептелінеді. Оның сүйек қалдықтары далбарлап жасалған шапқы құралдармен (чопперлермен) бірге 1959-1963 жылдары  Олдувэй шатқалынан (Шығыс Африка - Кения) табылды. Ол 1 млн. 750 мың жыл  бұрын өмір сүрген. Хомо хабилистің мыйының көлемі (652 см3) австралопитек  маймылдарының мыйынан біраз  асады. Бірқатар басқа ерешеліктері болған, мәселен, түргеліп жүргендікті  аңғартатын, айқын білінетін табан  имектігі.

Алғашқы адамдардың (олдувэйлік) еңбек құралдары: қырын  өткірлеу үшін ұрып жұқартылған малта  тастар мен дөрекі ауыр тас сынықтары (чопперлер) болды.

Адамның эволюциясындағы  одан кейінгі қадам хомо эректус  – «тік жүретін адам» сатысына байланысты. Бұл тұрпаттың өкілдері тас дәуірінің Шелль-ашель мәдениетінің иелері питекантроп пен синантроп  болды.

Питекантроп 1891 жылы Ява аралында табылды. Ол бұдан бір  миллиондай жыл бұрын өмір сүрді. Питекантроп Хомо хабилиспен салыстырғанда  елеулі эволюциялық өзгерістерге ұшырады. Мый көлемі үлкейді (950 см3), бас сүйегі мен жақ сүйектері кішірейді, аяқ пен қолдың пропорциясы өзгерді.

Тік жүретін адамның  екінші бір түрі синантроп болды; ол бірінші рет 1927 жылы Чжоу–коу –дянь  үнгірінен табылды. Синантроптың сыртқы бейнесінен дамудың неғұрлым процестік  белгілері байқалады. Бұл белгілір: мый қабығының көлемі үлкен (1075 см3) , мандайының тайқылығы азырақ, қабағы жатық, иегі ықшам.

Чжоу-коу-дяньда табылған қазбалардың айтарлықтай ерекшелегі сол, синантроптың сүйектерімен бірге  онда әр түрлі формадағы дөрекі тас  құралдар, отта көп жатқан тастар және төмеңгі палеолит жануарлараның  көп сүйектері табылды. Демек, синантроптар сол кездің өзіңде отты пайданала  білген.

Адамның эволюциясындағы  келесі қадам Хомо Сапиенс саналы адамның пайда болуымен байланысты. Тарихта бұл кезеңдегі адамды (орта палеолит) неандерталь деп  атайды. Тік жүретін адамға қарағанда, неандерталь адамның өмірінде мәнді-мәнді  өзгерістер болды. Осы кезде ежелгі адамдардың дене бітімінің өзгершіліктері біржолата қалыптасты. Олардың бойы аласа келді (150-160 млн), мый қауағының  көлемі енді 1300-1400 см3 болды.

Неандертальдың  өзгеше белгілірі: қас сүйегі шығыңқы, тайқы маңдай, бас сүйегі жайпақ, тістері ірі, иегінің шығыңқылығы  аз. Омыртқа жотасының тіктігі, тізе буынының жазылмайтын қисықтығы  неандертальдардың жүрісінің ебедейсіз  болғанын көрсетеді.

Дене бітімі қазіргі  кездегідей адамның (Хомо Сапиенс) пайда  болуы соңғы палеолит дәуірімен  байланысты. Осы уақыттан бастап адамдардың эволюциясында шешуші өзгеріс болады және нағыз адамзат тарихына біржолата  көшу басталады.

Алғашқы Хомо Сапиенс  өкілдерінің пайда болуы әдетте б.з. 50-45 мың жыл бұрын болған делінеді. Оған тән белгілер 1868 ж. Франциядағы  Кро-Маньон үнгірінде табылған бес  қанқаны зерттеу негізінде аңықталды.

Кроманьондық адамның  тұрпатында, осы заманғы адамдарға  тән ерекшеліктер айқын білінеді. Оларға тән нәрсе – басының  сопақтығына қарай маңдайы кең, беті өте жалпақ, тікше және мый  қауағы кең (1500-1800 см3), бойы биік (168-194 см), сүйектердегі бұлшық ет бедері айқын  көрінеді.

Сойтіп, адамның  шығуы, оның дамуы негізінен үш сатыдан  өтіп, еңбек процестің нәтежесімен  байланысты болғанын көреміз.

2.Тас дәуірі. Палеолит, мезолит,  неолит дәуірлері.

Ежелгі адам өз дамуында бірінен кейін бірі келетін бірнеше  кезеңдерден өтті. Археологияда қабылданған  кезеңдерге сәйкес адамзат тарихы тас, қола және темір дәуірлеріне бөлінеді.

Тас дәуірінің  кезеңдері:  
1. Палеолит (ежелгі тас дәуірі) 
А. Ерте палеолит  
Ә. Орта палеолит  
Б. Кейінгі палеолит  
2. Мезолит (орта тас ғасыры)  
3. Неолит (жаңа тас ғасыры)

Ежелгі тас дәуірі адамзат тарихындағы ең ұзаққа созылған және аса маңызды кезеңдердің  бірі болып табылады.

Ежелгі  тас ғасыры-адам мен оның шаруашылығының қалыптасуының бастапқы уақыты. Алғашқы адам жабайы өсетін дәндерді жеміс – жидектерді жинап жануарларды аулаған. Ежелгі тас дәуіріндегі адамдардың қоғамдық ұйымы күрделі де ұзақ даму жолынан өтті. Оның бастапқы кезеңі алғашқы төбыр-бірлесіп қорғану және шабуыл жасау, аң аулау және жиын терін үшіп бірлесу болды.

Ежелгі  палеолит – ірі-ірі үш кезеңге:

Олдувэй (б.з.б. 2,6 млн  жыл-800 мың жыл);  
Ашель (б.з.б. 800-140 мың жыл);  
Мустье (40-35 мың жыл) кезеңдерге бөлінеді.

Адам баласынының  ең алғашқы еңбек құралдары тастан жасалған. Осыған байланысты алғашқы  тарихи кезең тас ғасыры деп аталған.

Табиғаты. Оңтүстіктегі Үнді мухиты жағынан жылы ауа Қазақстан жеріне келіп турған. Сондықтан Казақстанда субтропиктік ормандар болған.

Осы кездегі Қазақстан  жерін мекендеген жануарлар: өзен, көлдердің  жағасында пілдер, шалғында жылқылар, таулы жерлерде аюлар, мамонттар, бұғылар, бизондар, тауларда арқарлар, тауешкілер т.с.с. Б.з.б. 100-80 мың жыл бұрын ауа  райы құрт өзгерген. Осы кезде Қазақстанда  ұзаққа созылған ауа райының суытуы басталған. Барлық тауларды мұз басқан. Бұл суық мерзім б.з.б. 12-5 мың жылдарға дейін созылған.

Адамдары. Қазақстан жерін ежелгі адамдар б.з.б. 800-140 мың жылдықтардан бастап мекендеген. Алғашқы адамдар Қаратау жотасы мен Қарасу тұрағында мекендеген.

Алғашқы адамдардың айналысқан істері: аң аулау, терімшілік.

Алғашқы адамдар  баспанасы: табиғи үңгірлер, үңгіме қуыс, тау шатқалдары т.б.

Адамдар табиғаттың дүлей күшіне қарсы тұру үшін, бірігіп  аң аулап тіршілік етіп қиындықты  жеңу ұшін топпен өмір сүрді.

Еңбек құралдары. Ауыр салмақты, тік бұрышты ұсақ шақпақ тастар ең ежелгі еңбек құралдарына жатқызылады. Жамбыл облысындағы Бөріқазған, Тәңірқазған, Шабақты мекендерінен (5000-ға жауық тас құрал), Қазанғап шатқалы (тастан жасалған 300-ге жуық құрал), Қарасу тұрағы (тастан жасалған 1500-ға жуық құрал), Сарыарқа тұрақтары, Балқаштың Солтүстік жағалауы (ежелгі адамдардың тұрақтары) т.с.с. жерлерден тастан жасалған құралдар табылған.

Орта палеолит. (б.з.б. 140-40 мың жылдықтар).

Орта палеолит дәуірі ертедегі адамның дамуымен, мәдениеті  дамуының жаңакезеңі болуымен ерекшенеледі.

Орта палеолитте Қазақ даласындағы жер құрылымында  күшті тектоникалық (құрылу, өзгеру процестері–грек сөзі) қозғалыстар  болып өтті. Соның нәтежесінде  таулар, төбелер пайда болып, жерді  екі рет топан суы басты. Солтүстік  Мұзды мұхиттың суы көтеріліп, ол Қазақстан жеріне дейін келді. Орталық  Қазақстанда жер деңгейі 500 метрге дейін көтерілді. Бірнеше мың  жылдардан кейін Оңтүстікте басталған  мұздардың еруіне байланысты Қазақстан  жерінде құмды, шөлді, суы тапшы  жерлер пайда болды. Өзеңдердің қазіргі  арналары қалыптаса бастады.

Қазақстандағы жазық  жерлер (Ертіс пен Балқаш маңы) орманды  далалы, оңтүстігі көбіне жусанды, шөлді  болып қалыптасты. Тянь-Шаньда және басқа да таулы жерлерде қаптал қарағай, шырша, жөке, қызыл қайың, қандыағаш  өсетін болды.

Қазақ даласында  бірнеше хайуанаттардың түрлері  болды: пілдер, жүні сирек мамонттар, жазық далада түйе, қарақұйрық, бөкендер т.б. болды.

Адамдар және олардың тіршілігі.

Орта палеолит дәуірінің  адамдары– неандертальдықтар. Антропологиялық  келбеті: қысқа мойынды, аса ірі  тісі бар, сөйлеу қабілеті дұрыс қалыптаспаған.

Негізгі кәсібі: аң аулау, терімшілік. Аңды қауым болып  бірігіп, топпен аулаған.

Басты ерекшеліктерінің бірі шақпақ тастарды бір – біріне үйкелеу арқылы отты шығаруды үйренді. Осы кезде алғашқы діни наным  қалыптаса бастады. Ең алғашқы дін  магия. Бұл арқылы өлікті бір қырына қарай жатқызып, аяғын бүгіп жерлеген.

Еңбек құралдары  және археологиялық ескерткіштер.

Тасты өңдеу әдісі  жетілді. Еңбек құралдары негізінен, нуклеуістен (тастан) жасалды. Пышақ, қару ретінде үшкір тас, ағаш, тері өңдеу  үшін қырғыш тас пайдаланылды.

Археологиялық ескерткіштер Оңтүстік Қазақстандағы Топалы шатқалы  мен Қызылрысбек тұрағынан таблыған заттар: үшкір тас, қырғыш т.б.

Соңғы палеолит.

Соңғы палеолит б.з.б. 40-35 мың жалдан басталып, 12-10 мың жылмен аяқталады. Бұл жер шарының барлық климаттық аймақтарына адамның  кеңінен тарай қоныстаған және нәсілдер мен нәсілдік топтардың қалыптасу  уақыты. Бұл тұста адамдардың рулық  қауымы мен топтық ұжымдары қалыптаса  бастады.

Рулық қауымдар барлық жерлерде алдымен отбасының қамқоршысы, бала өсіруші ана төңірігінде  топтасты, осыған байланысты әйелдер  алғашқы қауымда үстемдік жасады, мұның өзі аналық – матриархаттық  дәуір деп аталды. Сонымен, аналық ру өзара қандас туыстығы арқылы біріккен және шешелері жағынан шыққан тегі бір адамдардың экзогамиялық тобы болды.

Соңғы палеолитте ірі  хайуанаттардың азайюы адамдардың тұрмыс жағдайларын едәуір өзгертті. Енді орташа және ұсақ аңдарды аулау үшін жетілдірілген жаңа құралдар қажет  болды. Аңшылар қолдарына қару алып, тамақ іздеп, ұсақ сапар шекті. Әр түрлі іске қолданылатын еңбек құралдары  пайда болды. Соңғы палеолитте Қазақстан  жерінде адамзат қоғамының үздіксіз ілгері дамып отырғаннын көрсетеді.

Мезолит дәуірі (б.з.б. 12-5 мың жылдықтар).

Кейінгі палеолит дәуірінен  кейін орта тас дәуірі (грекше «мезос» - орта деген сөзден шыққын) мезолит  дәуірі келді. Бұл дәуір тарих  ғылымында өте аз зерттелгендіктен, осы дәуірдің ескерткіштері Қазақстан  жерінен аз табылған.

Табиғаты. Қазақстанның ауа райы қүрт жылынып, мұздар еріді. Шөбі, өсімдігі мол далалар сиреп кетті. Бірқатар жануарлар (мүйізтұмсықтар, мамонттар) құрып кетті, енді аңшылардың аулайтын көбінесе бизон мен жылқы, жабайы ешкі мен киік, койы, үйрек болды.

Мезолит дәуірінің  ең маңызды өнертабысы- садақ пен  жебе. Садақ пен жебенің ойлап  табылуы өндіргіш күштер дамуында шын  мәнінде революция еді. Сайып  келгенде бұл ежелгі адамның шаруашылық өміріндегі түбірлі өзгерістерге жеткізді. Садақ пен жебеден басқа осы  кезде микролиттер- ұшбұрыш, ромб, трапеция, сегмент тәрізді ұсақ қалақтар пайда  болды.

Дәуірдің ерекшеліктері: жануарларды қолға үйрету, дәнді  дақылдар өсіру.

Неолит  дәуірі: (б.з.б. 5-3 мың жылдықтар).

Неолит дәуірі тас  дәуірінің соңғы кезеңі жаңа тас  дәуірі болып саналады.

Неолит дәуірінің  аса маңызды белгісі табиғаттың дайын өнімдерін иемдену яғни терімшіліктің орнына келген өндіруші шаруашылыққа негіз болған мал шаруашылы  мен егіншіліктің шығуы болып  табылады. Шаруашылықтың жаңа түрлері  шығуының адамзат қоғамының дамыу  үшін орасан зор маңызды болды, адамның  еңбек кәсібінің саласын кеңейтті, сонымен қатар оның сипатын сапасы жағынан өзгертті. Өндіруші шаруашылықтың  шығыу «неолиттік революция» деп  аталды. Тамақ өндіруге, жеуге жарайтын өсімдіктерді саналы түрде өсіруге, жануарларды қолға үйретуге, өсіруге  және іріктеуге көшу адамзат тарихында  адамның от жағу өнерін меңгергенінен  кейінгі асқан зор экономикалық революция болды.

Неолит дәуірінде  еңбек құралдары жетілдіріліп, жаңадан  бұрғылау, тастарды тегістеу ағашты арамен кесу сияқты жаңа технологиялық әдістері шықты, бірте-бірте қиын өнделетін  тастар тұрмысқа, шаруашылыққа пайдаланылды, тас балталар, кетпендер, дән үккіштер, келілер, келсаптар жасала бастады. Неолит дәуірінде Қазақстан жерінде  кен кәсібі мен тоқымашылықтың бастамалары  шықты. Сонымен бірге керамикалық  ыдыс жасау іске аса бастады.

Әлеуметтік жағынан  алғанда неолит дәуірі рулық қауым  дәуірі болды: онда ұжымдық еңбек  және өндіріс құрал-жабдықтарына ортақ  меншік үстем болды. Осы кезде  тайпа бірлестіктері құрылды. Тайпалар тұқымдас жағынан және шаруашылықтың  түріне қарай біріккен бірнеше рулық  қауымдардан тұрды. Ежелгі Қазақ  жеріндегі тайпалар ақшылықпен, балық  аулаумен, өсімдектерді жинаумен шұғылданды. Кейінректе (неолитте) олар мал өсіру, егіншілік және кен. өнеркәсібімен  шұгылдана бастады. Адамдар мата тоқып, киім тігуді уйренді. Керамикалық  заттарға геометриялық өрнектер сала білген.

Тұрақтар. Арал өңіріндегі Сексеуіл тұрағында малшылар мен аңшылар тұрған. Себебі бұл жерлерде сиыр, қой, жылқы сияқты үй жануарлардың сүйектері табылған (Қостанай облысындағы Ботай тұрағы, Батыс Қазақстан Өңірінлегі Көктүбек, Темір тұрақтары және т.б.). Қазырғы уақытта Қазақстан аумағында 600-ден аса неолиттік және энеолиттік ескерткіш мәлім.

3. Қола дәуіріндегі Қазақстан.

Қола дәуірі. (б.з.б. 2-1 мың жылдықтар). Тас ғасыры аяқталғаннан кейін, қола ғасыры басталады. Қола ғасыры деп аталуының себебі, осы кезде Евразияда қола өндіру тәсілі меңгеріліп, қола заттарын жасай бастады. Қола еңбек құралдары мен қару үшін қолданылатын негізгі шикізат болып табылды. Қола дәірінде рулық қатынас жойылып, тайпалық бірлестіктер құрылды.

Қола дәуірінің  басты үш ерекшілігі болды.

1.Қола  металлургиясы. Түсті металлдар мен алтын өндірістік жолмен игеріле бастады. Қазақстан жер қойнауында полиметалдардың, ең алдымен қалайы-мыс рудаларының барынша молдығы бұл территорияда металургияның мықты ошағы шығыуынын бір себебі болды. Қазақстанның бірнеше өңірлірінде кен өндірілген орындардың табылуы бұған дәлел болады.

2.Бақташылық, мал шаруашылығы. Біздің заманымыздан бұрынғы II мың жылдықтың ортасында Қазақстанның далалық тайпаларында алғашқы өндірістің өрлеуі байқалды, мал өсіру интенсивті түрде өрістеді. Осы уақыттан бастап далалық Евразия халықтарының шаруашылығында мал осіру неғұрлым көбірек орын ала бастады. Б. з. б. II мың жылдықтың аяғында –I мың жылдықтың басында далалық өңірлердегі халықтардың көпшілігі шаруашылықтың маманданған жаңа түріне - көшпелі мал шаруашылығына көшеді.

Басқа тайпалар ішінен мал өсірушілердің бөлініп шығуын Ф. Энегельс ең бірінші ірі қоғамдық еңбек бөлісі деп атады «Үй  жануарлардың түрі көбейді».