Ерте замандағы Қазақстан

Қазақ қоғамының  экономикалық базис-(негізі)-көшпелі  мал шаруашылығы Қазақстан территориясында  мемлекеттің дамуы мен нығаюының  алғы шарттарының жасалуына едәуір кедергі болды.

XVII ғасырдың ақыры  мен XVIII ғасырдың басында Қазақ  хандығы ішкі-сыртқы аса ауыр  жағдайға тап болды. Қазақ хандығына  үстемдік еткен әскери феодалдық  шонжарлар арасында ішкі тартыс  пен алауыздық ұлғая берді.  Қазақ хандығы өз ішінен үш  жүзге (үлкен жүз, орта жүз,  кіші жүз) жіктелетін еді. Бұл  дәуірде әр жүзді билеген кіші  хандар үш жүздің ұлы ханына (Қазақ хандығының ханына) сөз  жүзінде бағынғанымен, іс жүзінде  өз алдына жеке саясат жүргізе  бастады. Әрбір жүздің қарауындағы  ұлыстарды билеген сұлтандар  да дербестікке бой ұрды. Сөйтіп, қазақ хандығы XVII ғасырдың аяғында  XVIII ғасырдың басында негізінен  саяси жағынан бытыраңқы ел  болып қала берді. Саяси берекесіздіктің  экономикаға тигізген зардабы  күшейіп, жүздердің арасындағы  шаруашылық байланыстар бұрынғыдан  да әлсіреді. Жоңғар феодалдарының  шапқыншылығы салдарынан көшпелі  және жартылай көшпелі аймақтармен  қала-қыстақ арасындағы шаруашылық  байланыс және сыртқы базарлармен  сауда-саттық байланыс үзіліп  қалып отырды. Бұл жағдайлар халықтың  шаруашылығы мен тұрмысына қыруар  қыйыншылықтар туғызды. Елдің  экономикалық өмірінде үлкен  роль атқарып келген Оңтүстік  Қазақстандағы қолөнер мен сауда  орталығы болған калалар құлдырап  кетті.

1718 жылы Тауке  хан қайтыс болды.. Қазақ халқының  басына зор зобалаң бұлты төңді.  Қазақтың феодал шонжарлары арасындағы  алаусыздық, хандыққа таласқан өзара  қырқысқа айналды. Таукенің орнына  отырған Болат ханның тек атағы  ғана болды. Жүздерді билеген  кіші хандар өз алдына дербестеніп,  қазақ хандығы саяси жағынан  бөлшектенді: Орта жүзді Сәмеке  хан мен Күшік хан биледі. Үлкен  жүзді Жолбарыс хан биледі, Кіші  жүзді Әбілхайыр хан биледі. Ең  беделді деген Әбілхайыр ханның  билігі де Кіші жүзге тұтас  жүрмеді. Барақ сұлтан мен Қайып  сұлтандар өз иеліктерін жеке  басқарды. Бөлшектенген бытыраңқы  хандар мен сұлтандар жауға  қарсы күш біріктіре алмады, нәтижесінде  үрдіс-ұдайы шабуыл жасап, жоңғарлар  жеңіске жетіп отырды. Жоңғарлардың  жеңісінің негізгі себеп, жоңғар  әскерлерінің жауынгерлігінде емес, қазақ хандарының өзара қырқысқан  «ала жылан, аш бақалығында»  еді. Мұны өз заманындағы тарихи  жазба деректер дәлелдейді: «1718 жылдың  көктемінде Аягөз өзенінің бойында  қазақ жасақтары мен жоңғар  әскерлерінің арасында болған  үш күндік қан төгіс ұрыс, алғашқы  екі күннің ішінде қазақтар  бір шама ойдағыдай ұрысса  да, соңы қазақ жасактарынның  жеңілісімен аяқталды... Орыс елшісі  Бранцевтің айтуына қарағанда,  ұрыс қатты болған. Қазақтың жеңілуіне  себеп: екі ұдай болып жауласып  жүрген Әбілхайыр сұлтан мен  Қайып сұлтанға қараған жасақтардың  әскер басшылары өздерінің соғыс  қимылдарын келісіп жүргізбеген» . Қазақтардың жеңіліске ұшырау  себебі қазақ хандары арасындағы  феодалдық тартыстан болып отырғаннын  Орынбор экспедициясының бастығы  И.Крылов ақын айтқан. Ол: «егерде  жалпы ауыз бірліктері болса  қазақтар басқыншыларды жеңіп  шыға алған болар еді, бірақ  олардың бір ханы соғысқа шығатын  болса, екіншісі соғысуды қояды.  Сөйтіп, өздерінің иеліктерін қалмақтарға  жем қылып, жұрдай болып шыға  келеді» деп жазады.

Сонымен, XVIII ғасырдың 20-жылдарында Қазақ хандығының бөлшектенуі  және қазақ жоңғар қатынасының шиеленісуі қазақ халқын қатты күйзелтті.

2. Отан соғысының басталуы. (Ақтабан  шұбырынды, Алкакөл сұлама жылдары)

«Ақ табан  шұбырынды». 1718 жылы Тауке хан қайтыс болған соң, қазақ феодалдарының арасындағы қырқыс пен алаусыздықтың өршуі, қазақ жүздерінің дербестеніп, бір-бірінен алшақтауы Қазақ хандығын саяси жағынан бөлшектенген елге айналдырып, оның әскери-саяси күшін мейлінше әлсіреткен еді.

Рас, XVIII ғасырдың басында  жоңғар хандығының өзіне Цинь билеушілерінің тарапынан шапқыншылыққа ұшырау қауіпінің төнуі жоңғар билеушілерін қазақ жүздеріне қарсы неғұрлым батыл әрекет жасаудан тежеп отырды. Бірақ 1722 жылы Қытай императоры Қансидің, өлуінен кейін бұл қауіп біраз  уақыт азайды, 1723 жылы жоңғар-қытай  бітімі жасалды. Шығыстағы өз тылын  қауіпсіздендіріп алғаннан соң, жоңғар қонтайшысы Цеван-Рабтан қазақтармен  соғысуға белсене әзірлене бастады.

Қазақ хандықтарының  саяси бытыраңқылығын пайдаланып және алдағы соғысқа мұқият әзірленіп, жоңғар билеушілері 1723 жылы өз әскерлерін Қазақстан  жеріне қаптатты. Нақ осы жылы қазақтың ауызша аңыздарында «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл-Сұлама» деп аталған «сұрапыл апаттың» басталған жылы деп есептеледі.

Барған сайын  аясы тарылған аз ғана жерде қыс  қысымын көріп күйзеліп, жұтап  шыққан елге 1723 жылы көктемде жоңғарлар  тұтқиылдан шабуыл жасады. Олардың  қалың қолы Қазақстанның Оңтүстік аудандарына  басып кіріп, Қаратаудан асып, Талас өзенінің алабына дейін жетті. Қапыда қалған қазақтар үйлерін, мал-мүлкін тастап босып кетуге мәжбүр болды. Жоңғарлар халықты аямай қырды, Талас, Боралдай, Арыс, Шыршық, Сырдария өздерінен өткен кезде талай адам өлді.

1724-1725 жылдары жоңғар  феодалдарының әскерлері Сырдария  алабындағы отырықшы егінші ауылдар  мен қалаларды ойрандап, Қазақ  хандығына қарасты Ташкент, Сайрам, т.б. қалаларды басып алып, талан-таражға  ұшыратты және қиратты. Жетісу  мен Сырдария өңіріндегі егістік  жерлер құлазып, қалалар қаңырап,  қолөнер, сауда орталықтардан  қол үзу елдің экономикасын  қатты күзелтті.

Жаудың тұтқиылдан жасалған жойқын жорығынан есі шығып, бас құрып тойтарыс беру мүмкіндігінен  айрылған қазақтар тоз-тоз болып  жосып, Сырдария өзенінің ар жағына өтті, Орта жүз бен Ұлы жүз қазақтарының бір бөлігі Шыршық өзенінен ары кетті. Қазақтардың біразы Алқакөл маңынан  Бухара мен Самарқаға қарай ағылды. Ал Кіші жүз қазақтары Сауран қаласын  айналып, қазіргі Шиелі, Қызылорда  тұсынан Хиуаға қарай беттеді.

Қазақ халқы өз өміріндегі аса ауыр апат, зор зобалаңға тап  болып, адам айтқысыз аянышты күндерді басынан кешірді. Атақоныс, құтты  мекен, мал-мүлкінен және баспанасынан айырылып, аш-жалаңаш, жаяу-жалпы шұбырған қарапайым халық бұқарасы жаздың қайнаған ыстығында қағыр далада қаңғырып шөлден қырылды. Қыстың ақ қар, көк мұз қақаған аязында күн  көрісі малын жұтатын, үсіп өлді. Әйелдер  мен балалар және қарт адамдар  адам төзгісіз жол азабына шыдай  алмай, жапан түзде қалып аштан  қырылды. Бұл ауыр оқиға қазақ  тарихында «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл  сұлама» деп аталады. Мұның мәнісі: атамекен, мал-мүлкінен айырылып, жаяу-жалпы, аш-жалаңаш босқан ел шұбыра-шұбыра табаны ағарып, «Алқакөлдің түбіне барып сұлау» деген сөз екен.

«Ақтабан шұбырынды» апатында зар заманды басынан  кешірген қалың қазақ қауымы өзінің аянышты ауыр халі мен көңіл-күйін  бейнелейтін «Елім -ай» сынды  мұңлы ән шығарды. Бұл ән жұрт жүрегінде  жатталып, бүгінгі күнге жетіп  отыр.  
 
«Қаратаудың басынан қош келеді,  
Көшкен сайын бір тайлақ бос келеді.  
Ел жұртынан айырылған жаман екен,  
Екі көзден мөлтілдеп жас келеді.  
Мына заман қай заман, бағзы заман,  
Баяғыдай болар ма тағы заман...  
Ата қоныс, туған жер қалғаннан соң,  
Көздің жасын көл қылып ағызамын.»

Ел есінде сақталған  «Елім-ай» әнінің бұл шұмақтары  халық бұқарасының зар замандағы  мұң-зарын бейнелейді.

«Ақтабан шұбырынды» кезінде қазақтарға шабуыл мен талан-тараж  түс-түстан анталады. Жоңғар феодалдары қазақтарға, Еділ бойындағы қалмақ хандары батыс солтүстік бүйірден тиісті. Орта Азия хандықтарының жеріне ауып барған қазақтар бұл арадан мал  жайылымына қолайлы жер таба алмай  сенделіп, көзге түрткі болды. Қазақтарға бір жағынан Қоқан бектері  қоқандаса, тағы бір жағынан Бұхара мен Хиуаның хандары жаппай құлдыққа кіріптар еткісі келді. Иран мемлекетінің маңына ығысып барған қазақтар, Иран шахы Нәсір Афшардан зорлық-замбылық көрді. Қазақ халқы сонша сұмдық жағдайда жүрсе де, олардың еш қайсысына  құлдық ұрмай, өзіне тиіскендердің  бәрімен шайқасты.

Қазақтардың XVIII ғасырдың басындағы (алғашқы 25 жылы) халін Ш.Ш. Уалиханов былай деп сипаттайды: «XVIII ғасырдың алғашқы 25 жылы қазақ  халқының өміріндегі сұмдық ауыр уақыт  болды. Жоңғарлар, Волга қалмақтары мен башқұрттар жан-жақтан олардың  ұлыстарын талқандап, малын айдап  алып, тұтас семьяларымен тұтқынға әкетіп отырды» .

«Ақтабан шұбырындының»  ауыр апаты жеті жылға (1723-1730 жж.) созылды. Бұл аппатың зардабы қазақ  даласының барлық жерінде біркелкі болған жоқ. 1723 жылы көктемде тұтқиылдан шапқыншылыққа ұшырған Оңтүстік Қазастанның аудандарында, Талас  өзенінің алқабы мен Сырдария өңірінде өте ауыр болды. Ұлы жүз бен  Орта жүздің осы өңірді мекендеген ұлыстарын ойрандап, бұл осы өңірдегі егіншілік пен қала мәдениетін қиратты. Қазақ хандығының шығыс және оңтүстік өңіріндегі жоңғарлар басып алған  жерлердегі қазақтар уақытша жоңғар билеушілеріне бағынып, аманат қойып, ауыр алым-салық төлеп отыруға мәжбүр болды. Орта жүздің сұлтаны Әбілмамбет пен Ұлы жүздің ханы Жолбарыс осылай істеді.

3. Қазақ халқының жоңғар басқыншылығына  қарсы азаттық күресі. Буланты,  Аңырақай шайқастары.

Жоңғар шапқыншылығынан  туған зор күйзелушілік, малдың қырылуы  шаруашылық дағдарысының шиеленісуіне әкеліп соқты, мұның өзі қазақ  хандықтарының билеуші топтарының арасындағы саяси қарама-қайшылықтарды  бұрынғыдан да бетер күшейте түсті. Қиын жағдайдан шығудың жолы жауға  ұйымдасып тойтарыс бету ғана бола алатын еді, мұның өзі болашақта  қазақ жүздерінің экономикалық және саяси ыдырауын тоқтатар еді.

Осындай өте-мөте ауыр сыртқы және ішкі саяси жағдайда қазақ  хандары мен сұлтандары жоңғар феодалдарын  тойтару ісін ұйымдастыруда қабілетсіз болып шықты. Тәуелсіздік жолындағы  Отан соғысын «қарадан шыққан» халық  батырлары бастады. Олардың арасында Бөгенбай, Тайлақ, Саурық, Малайсары, Жәнібек  және басқа да батырлар болды. Олар халықты туған елді жат жерлік басқыншылардан азат етуге шақырды.

Халық жасақтарының бірігіп қимылдауы осылай басталды. Кіші жүздің батыры Тайлақ, Орта жүзден Бөгенбай және Ұлы жүзден Саурық батырлар шығып бұлар «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл-сұлама» жылдарындағы күрестің қаһармандары болды. Барлық үш жүздің жасақтары 1726 жылы бірлесіп қимылдаған кезден бастап қазақтар басқыншыларға  ұйымдасқан түрде тойтарыс берді.

Ордабасы  съезі.

1726 жылдың күзінде  Бадам өзені маңындағы биік  қырқа – Ордабасы деген жерде  бүкіл қазақ съезі өткізілді.  Съезге Әбілқайыр, Әбілмәмбет, Сәмеке, Күшік, Жолбарыс хандар, султандар,  Толе би, Қазыбек би, Әйтеке би  бастаған әр рудың билері, даңқы  шыққан қолбасшылар мен батырлар  шақырылды.

Съезде негізгі  мәселе басқыншы жауға бүкілхалықтық  тойтарыс беруді ұйымдастыру туралы мәселе болды. Съезге қатысушылар бірге  болуға, өз кимылдарын үлестіріп отыруға, жауға біріккен майдан құрып аттануға ант берді.

Съезде талқыланған  маңызды мәселенің бірі бүкіл  қазақ жасағының қолбасшысын  сайлау туралы мәселе болды. Осы съезде Әбілқайыр қазақ жасағының қолбасшысы болып сайланды. А.И. Левшин бұл жөнінде  былай деп жазған: «Ортақ іс сол  арада бір-біріне адалдыққа ант  беру арқылы қастерленді. Әбілқайыр  хан бас қолбасшысы болып сайланды, сөйтіп халықтық әдет бойынша құрбандыққа  шалынған бие болашақ табыстың кепілі ретінде қабылданды». Осы жағдайды да ол былай деп аша түскен: «Төнген  қауіп ішкі өзара қырқыстарды  бітістірді, жалпы келісім туғызып, бәрін бір нәрсеге бағыттады. Тұтас халықтың жиналысында ілгері басудың, ортақ жауға шабуыл жасап, оларды ежелгі қырғыз-қазақ жерінен  қуып шығудың негізі қаланды» . Батырлар арасынан бүкіл қазақ жасағының  Сардар бегі болып Қанжығалы Бөгенбай сайланды. Сөйтіп Ордабасындағы съезд  халықтың жаунгерлік рухын көтерді.

Буланты маңындағы шайкас.

Ұлытаудың таулар жүйесіне иелік ету соғыс барысында  маңызды кезең болды. «Ақтабан шубырынды, Алқакөл сұлама» (1723-1730 жылдардығы Отан соғысы) барысындағы аса маңызды  шайқастардың бірі Ұлытау етегінде өтті.

1728 жылдың көктемінде  Ұлытау етегінде Буланты өзенінің  жағасында «Қара сиыр» деген  жерде қазақ әскерлерінің жонғарлармен  ірі шайқасы болды. Бұл шайқаста  қазақ сарбаздары қалмақтарға  есенгірете соққы берді. Қалмақ  әскерлері қиян-кескі соғыста  ондаған мың адамынан айрылды.  Қазақтар жағы өздерінің талайдан  қаны қайнап ыза мен кекке  суарылған қайрат жігерінің жемісін  көріп қуанды. Жеңіс туралы хабар  қазақ даласына ілезде тарап  кетті.

Бұланты шайқасы  қазақ жасақтарының женіске деген  орасан зор ерік-жігерін көрсетті. Өз заманының аса көрнекті қолбасшылары жеке қол басқарған Қаракерей  Қабанбай, Шақшақ Жәнібек, Тама Есет, Бәсентиін  Малайсары, Тарақты ер Байғозы және басқалар Әбілқайыр хан мен Қанжығалы  Бөгенбайдың жалпы басшылығы  мен ынтымақты қимыл жасай  отырып, жасақтарды ұрысқа бастады. Жасақтарды қаруландыру жөнінде Шақшақ Жәнібек зор ұйымдастырушылық жұмыс істеді. Дархан ұстаның басшылық етуімен Ұлытауда қара шеберлері еңбек етті.

Бұлантыдағы және басқада  бірқатар шайқастардың қаһармандық  рухын бізге дейін Үмбетай  жырау, Ақтамберді жырау, Тәтті қара жырау, Бұқар жырау, Көкеш ақын туындылары жеткізді. Бөгенбай Ақшаұлы, Саңырақ  Тоқтыбайұлы, Олжабай Әлімұлы, Қонақай  Жақсығұлұлы, Бөлек Сатанұлы сынды  батырлардың, батыр Баянның, Жарылқаптың  және басқаларының есімдері тірі кездерінде-ақ аңызға айналған.

Алайда оқиға  мұнымен біткен жоқ. Аттылы жоңғар қолының  бірбөлігі Бұланты өзенінің жоғары ағысына қарай өтіп кетті. Бірақ  бұл жерде де оларды қазақ атты әскерінің жасақтары қуып жетті. Сөйтіп сол жерде жонғарлар тағы талқандалды, тек жекелеген топтарының ғана Ұлытау жағына Майтөбе мен Құрайлыдан арғы тауларға кетіп қалуына сәті түсті.

Бұланты жеріндегі  жеңістің зор маңызды болды. Ол қазақ  жасақтарының өз күштеріне сенуіне, халық санасында бетбұрыс жасауға  мумкіндік берді. XVIII ғасырдың 20-жылдарының аяғына қарай жоңғарлар Ұлытау аймағынан  ығыстырып шығарылды. Мұндағы соңғы  шайқас Жақсы Қон өзенінің жоғарғы  ағысына жапсарлас жатқан аудандағы  Қарамолда деген жердегі ұрыс болды. Жоңғарлар тағы да жеңіліске  ұшырады. Бұл аймақ-бұл жер «Қалмақ  қырылған» деген атпен белгілі.

Қазақ жасақтарының Бұланты маңындағы жеңісінің  жағы бір жағы-стратегиялық тапқырлығында  болды. Қазақ жасақтарының Бұланты  маңындағы жеңісі Аңырақай шайқасының табысқа жетуін анықтап берді.

Аңырақай  шайқасы. Жоңғар басқыншылығына қарсы қазақ халқы Отан соғысының (1723-1730 жж.) жеңіспен аяқталуына Аңырақай шайқасы аса көрнекті роль атқарды. Ол туралы қазақтардың дәстүрлі ауыз әдибиетінде айтылады, сондай-ақ оған М.Тынышбаевтың еңбегі және басқа да бірқатар жанама деректер арналған.

1730 жылы көктемде  Балқаш көлінің маңында қазақ  пен жоңғарлардың арасында тағы  бір қатты қырғын соғыс басталды. Аңырақай шайқасының ұрыс қимылдары  болған алқап 200 километрдей жерді  алып жатты. Оны ғасыр шайқасы  деуге болады. Аңырақай шайқасы  далалық Қазақстанның және Қазақстан  Оңтүстігінің таулы әрі шөлейт  аудандарының шекарасында өткен.  Мұндай жер кездей соқ таңдап  алынбаған. Шайқас өтетін жер  дұшпанды талқандау жөніндегі  ойдың жалпы айла-тәсіліне орайласады,ол  жеңіліс тапқан жағдайда Іле  өзенінің басына дейін тоқтаусыз  шегінуге мүмкіндік береді.