Табиғатты бейнелеуді үйретуде арнайы жаттығулар жүйесін пайдалану

1934 жылдары Абай Күнанбаевтыц бейнесуретін және шығармаларына иллюстрация жасау конкурсы жарияланған болатын. Сол конкурста болашақ кәсіби суретші Әбілхан Кастеевтщ бейнелеу өнеріндегі өзіндік ерекшелшш және бойындағы бар күш - жугерін таныған Казахстан оқу халық комиссариатының екілдері Казақ ССР - нің Жоғары СоветіНІҢ мақтау кагазымен марапаттап, арнайы Мэскеуге оқуга ЖІберді Суретші Эбілхан Кастеев Мэскеуде 1934 - 1936 жылдар аралығында Н.К. Крупская атындағы халық көркемөнер шығармашылық студиясының кепік белімшде біЛІм алады.

Студияда дәріс ала жүрін, Мэскеудегіірі муражайлардағы орыс, Батые Еуропа халыктарының улы Суретшілерінш крлтацбаларымен жақъш танысып, кәсіби тәжірбие алғанан кейін, бейнелеу өнеріне деген көзкдрасы өзгере бастайды. Дәлірек айткднда, суретшінің алғашқы жұмыстарында табиғаттыц шынайы бояулары берінен болса, кейінп туындыларында композициялық шеппмше үйлестіре келген көркемдік мрэсімдерінш өзшадш ерөкілшп байқалады.

Компазициясында келтірінген бояулар бір - бірімен байланыстырылып, көзге шше бермейтін түстерін классикалық мәнерде және әсерлі турғыда шаріщтатты. Осындай әсердегі туындылары:»Сатып алынған калындық», «Гүлденген алма ағашы», «Талас ещрі», «Тау кергіікЬ> тағы баекдпары. Сонымен кдтар ауқымды тақырыптарда өнерін көрсөте отырып, әрбір шығармасынан мэдени - тарихымызды және Кенес еюметі кезеңшщ идеологиясын, қазақ жерінің байлығын, өнерін, мэдениетін, «Сталинге сыйлық», «Қолхоз тойы», «Қолхоздағы сут фермасы» атты туындыларымен айқын таныткднын байкаймыз.

Кастеев табиғат кергіікш бейнелеген көркем суреттері де сикырлы сырга толы. Көрерменің жан дүниөсіп, 1ШКІ сезімш ерекше сезімге болеп, тербөтебь Туған жерінің табиғатын, жасыл шебілу, самал лебілу, байтақ жазықдаласын ерекше нәзік сезіммен, етіср көзбен коре білуш, оны хальдына жетісзе білуген.

Кастеев еңбектеріндегі басты ерекшеліктері бірі - кещепкп жетісзе білу. Элемге эйгш американдіщ Суретші Рокуэл Кент: «Кастеев шығармаларын керін, кең байтақ Қазақстанды аралағандай болдым»,- дегі бага берүшщ өзі, Әбілхан Кастеев шығармашылығынын күндылықтарын айқындап тур.

Кастеевтщ рухани дүниесі - қазақ өнерінің өмір тірішлігшщ тынысы. Оның суреттерінің басты кейінкері - қазақтар. Эз халқы үшін қызымет жасаған суретшінің қолына туған жерге, туған елкеге деген сүшепеншшк әрдайым куат берін отырды. Оның шығармасын Казахстан өмірінен белгілен кдрауга болмайды, оның әр туындысы туған жерге деген сүшспеншЫк сезімге толы, улттық рухани дэтурге толы, улттық рухани дэстурге негізделген.

1.4. Шығармашылық  ізденіс

Пейзаж картинасын жазу көп тәжірбиенің талап өтеді Ол, ең эуелі, табиғатты бақылау, есте сақтау, оның әсемдшш уга біле, содан соң бейнелеу сауаттылығын игеру, өзшадш мәнерлі техника қалыптастыру; нуекддан этюдтер жазып, композицияны іздестіру; пейзаж сарынын анықтау. Шынайы пейзаж картинасын жазу үшін Суретшіге көп іздену керек. Ойткеш пейзаж -табиғаттыц әсем жерлерін кур кеппру емес, сондай-ақ оның әсемдік критерін -фотографиялық удсастығы мен дәлдт де емес. Шынайы өнер туындысы ретінде, пейзаж картинасы - оны тамашалаүшының сезімше әсер етін, ой тудыртуы тиіс. Немістщ тамаша ақыны И.В.Гөте әуелі сурет өнері туралы ойларында былай дейді. «Еніңандай мағынада табиғатты туындату ның емес: Суретші құбылыстыц тек сыртьды жағын ғана бейнелеуге кдбілуетп. (Ыдыстыц купи ыкыластанады. Олар бізцщ ақыл ойымызды білуктетін, ынта ТІлепмізді оятады, осылар арқылы 6ізді куанышка белещц; өзшарге толы, күнт, тамаша -мше Суретші осыларга көңіл белуге бешм»

9нер табиғатпен (кеңдт  және тереңщп) бэсекелесуге ұмтылмайды. Оның өзіндік тереңщп, купи бар; ол табиғаттағы құбылыстардың ең жоғарғы, керемет сэттерін сақтап, ондағы заңдылықтар - мшсіз үйлесімді, әсемддк шыцын, мағыналық мазмұн күндылығын анықтайды.

Табиғаттыц бізге бергендерінен біз аз ғана мелшерде, өзімізге керепн, шынайы рахатка белейтінш ғана аламыз; суретшінің адамға ұсынатыны - түгелімен қажетімді болып, жағымда сезім тудыруы тиіс, түгелдей бізді ынтьқтырып, жанымызды рахатка бөлеп, рухымызға азық болуы керек. Барлығы аскақтатып, сәулелендіруі тиіс». Яғни, пейзаж картинасының маңызды әрі өте әсерлі сапаларының бірі - табиғаттағы көңіл - күйді шынайы бере алуы. Бірақ пейзаждың қандай түрі болса да суретшінің ойы мен нақты мақсатына негізделіп, терең де әсем мазмұнға ие болып, көрерменге өте әдемі түрде ұсынылып, аякталған көркем бейне ретінде оларға әсер етуі керек. Бұл - пейзаж суретшісі үшін ең басты мақсат болуы керек. Бәрі де осыдан басталады.

Енді, картина қалай жазылады? Әрине, өте шебер, талантты суретшілер, негізігі көркем ойлары пісіп жетілгенде жұмысты бірден кенепте бастаулары мүмкін. Бірақ жас талапкерлердің бұған өмір тәжірбиелері жеткіліксіз. Сондықтан да, қателік жібермес үшін, жақсы нәтижеге қол жеткізуі үшін көп іздену керек және жұмыстың тәртібін сақтау керек. М.Әуезов айтқандай: «Қай істің болсын өнуіне үш шарт керек. Ең әуелі ниет керек, одан соң күш керек, одан соң тәртіп керек».

Сонымен пейзаж картинасымен жұмыс қалай басталады? Бірініші ізденіс жұмыстарын жасау шарт. Бұл жағдайда, олар - нұсқадан жазылған этюдтар (табиғаттағы көңіл күйді ұстау үшін), табиғат элементтерін зерттеу мақсатында жасалған нобай-суреттер. Бұлар - пейзаждың әліппесі сияқты, шығарма осылардан жинақталады. Одан соң сәтті композиция табу, сюжетін құрастыру. Композиция - бейнелеу өнерінің әсерлік құралдарының бірі, суретшінің өз ойын берудегі басты құралы. Ол - сузгі сияқты, артықтарын алып тастап, жинақталған, біртұтас көркем бейне жасауға көмектеседі. Шығарма бейнеленген заттарды және оларды қоршаған кеңістік ортаны бекем байланыстырып тұрған біртұтастыққа құрылып, ұйымдастырылуға тиіс. Шығарма тұтас қабылдануы керек. Онда бос орындар, ой елегінен өткізілмеген, қажетсіз нәрселер болмауы тиіс. Шығарманың шеңберіне енгендердің бәрі жарасымды тұтас пластикалық организм құруы керек.

Белгілі орыс пейзажисі А.И.Куинджи, оқушысы В.К.Бялынский -Бирилидің естелігі бойынша: «Этюдпен мұқият жұмыс істеуді, керегінше барлық бөлшектерді жете зерттеуге үйретті. Біз заттың формасын, оның түсін, бірі-бірімен қатынастарын дұрыс беруіміз керек - бәрі табиғаттағыдай. Ал композициялык жұмыс кезінде сурет сала бастағанда, «этюдті әрі қарай алып койыңдар, шығармашылық кеңістікке бөгет болмасын. Этюдте алған білімдеріңнің     негізінде     жатқа     жазыңдар,     суреттің     «ішкі»     немесе

шығармашылық мазмұны болу керек» - деп айтуды жақсы көретін». Композицияны табу үшін ізденіс нобайлары жасалады. Негізгі түстік фондағы шешімдері, колорит, пластикалық форма анықталады. Бірақ бұлармен әуестеніп кетуге болмайды. Негізгі нәрсе - көркем ой, көркем бейне екенін ұмытпау керек. Қалғандарының бәрі осыған  жақсы кызмет етуі тиіс.

К.А.Коровин бір жазғандарында былай деген, пейзажды мақсатсыз жазуға болмайды, себебі ол өте әдемі «Онда жанның тарихы болу керек. Ол жүрек сезіміне жауап беретін үн болуы керек. Мұны сөзбен жеткізу қиын, ол әнге уқсас».

Осындай бір шоғыр жұмыстардан кейін суретші әуелі келешек шығармасын санасында ап-айқын көріп тұрғандай болады. Міне, кенепке осы кезде көшу керек. Ештеңені ұмытпай, қалыс калдырмау керек. Мұнда да тәртіп те, парасаттылық та, ұқыптылық та, білім де керек.  П.П.Чистяков былай дейді: «Тереңіне үңіл, анықтап қара, бірақ ешқашан жалпы көріністі жоғалтпа. Әдісті сюжетке байланысты қолдан. Жер, аспан, су арасындағы қатынасты анықта». Пейзажда ең негізгі нәрсе осылар.

1.4. Шығармашылық  жұмыс

1. Тақырыпты таңдау. Композициялық ізденіс. Зерттеу жұмысына байланысты шығармашылық жұмыс пейзаж жанрында орындалды. Тақырып бойынша ізденіс.

Д. Рейнольд: «Әрекет немесе сюжетте адамзатты қызықтыратын және қоғамның ыстық ықыласын тудыратын бір нәрсе болу керек», - деген.

Пейзаж жанры студент орындауында көп таластар мен ескертпелер тудыратын күрделі тақырыптық композициялар сияқты емес, ол өз сюжетінің күй талғамаийындығы арқылы көрерменнің үлкен түсіністігі мен ықыласын табады. Осы себептен мен дипломдық жұмысыма пейзаж жанрын таңдап алдым. Тақырыптық композицияға қарағанда, пейзаж жұмыс тәжірбиенің көп болуы да әсер етті.

К.Ф. Юон: «Кескіндеменің ең күрделі түрі ретінде картина көптеген қосымша және алдын ала дайындалатын жұмыстарды - сурет, нұсқа, кескін және композициялық ізденуді талап етеді» - деген1.

1.1. Мен өз жұмысымды ізденіс нобайларын жасаудан бастадым.

А. Дюрер: «Заттың мәніне өмір мен табиғат жетуге мүмкіндік береді. Сондықтан оған мұқият қарай білу және одан жақсысын табамын деген үмітпен жолдарма», - деген1.

2. Композициялық ізденіс нобайларынан ең жақсысы таңдалып алынған соң, оның түстік нобайы жасалды. Колорит, табиғаттағы көңіл-күй көрсету мәселелері шешілді.
3. Бұл жұмыстан соң   80/100 см көлемінде көмірмен картон жасалды.

жұмысты кенепте бастадым.

2. Суреттен кейін мен кескіндемеге кірістім. Заттарды өзара байланыстыра 
отырып, бірден барлық картиналық жазықықты жаздым.

А.М. Васнецов: «Суретші өз картинасы салынатын полотно алдында тұрып, нені көрсеткісі келгенін анық елестетуі керек және өзі қалаған әсерін картина арқылы жеткізе алды ма, соны анықтауы қажет» - деген.

1. Пейзаждың қалай көрінетіндігін елестете отырып, композициның басты бөлігін (шөп көпенесі мен шарбақ - алдыңғы жоспарда) сала бастадым. Бұлар алдыңғы жоспарда. Аспан-жер-су түстерінің түстік үйлесім қатынасын бердім.
2. Содан барлық кенеп жазылғаннан кейін және түс, түр, жарық қатынастары табылғаннан кейін мен алғашқы және екінші жоспардағы заттарды талдауға және айқындауга кірістім.

3. Талдау. Соңғы кезең.

«Композиция бөлшектері әртүрлі және айқын ғана емес, сондай-ақ козғалыста болуы керек. Өйткені өмірдің өзі қозғалыс. Бір бейнеленген көрініс арқылы композиция сол көрініске дейінгі және одан кейінгі өзгерістерді беруі қажет. Суретші өмірді оның даму қозғалысында қабылдауы және жеткізуі керек», - деп айтқан Кибрик.

3.1. Өз жұмысымда мен алдыңғы жоспардағы заттарды мұқият зерттедім, басқа жағынан салыстырғанда сюжеттік ортаны зерттеу барынша аякталған болуы керек.

3.2. Жұмыс соңында мен  жалпы шолып шықтым. Картина тұтас  көріне ме, соны тексердім, кей  жерін жинақтап корытындыладым, кей жерін жөндедім. Әрине, жұмыстың кемшіліктері жоқ емес, бірақ бұл жұмыс менің қазіргі кезеңдегі деңгейімді көрсетеді.

2.Табиғатты    бейнелеуді    үйретуде    арнайы    жатттығулар    жүйесін пайдалану

2.1.    Бейнелеу    өнерін    оқыту    негіздері    Күнтізбелік-тақырыптық  жоспар.

Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі педагогика ғылымының негізге саласы. Практикасыз, бір ғана педагогика ғылымымен сабақ беру, Білім меңгеру мүмкін емес. Ал, керісінше, теориясыз кұр практикамен оқыту процесін кұру мүмкін емес. Бейнелеу өнерін мектепте оқыту әдістемесіне байланысты әр түрлі таласты пікірлер бар екені рас. Кейбір әдіскерлер бейнелеу өнерін оқытуда оқушының киялын, қоршаған ортадан алған алғашқы әсерлік сезімін алға қойып, өткінші кезеңде бейнелеудің ереже мен зандылыктарын баланың сол сезімдік әсерін пасйдалана отырып оқытуды ұсынады. Ал, кейбір әдіскерлер баланың алғашқы сезімдік әсерін жүйелеп, бейнелеу іс-әрекетін белгіленген бейнелеу өнері зандылықтарына бағындыру арқылы оқытуды ұсынады. Екінші  бір әдіскерлер - бейнелеу өнерін мектепте оқытуды - тек оқушыларға эстетикалық тәрбие беріп, шығармашылық қабілеттерін дамытуға бағыттайды. Сондықтан педагог-әдіскерлер осы пікірлерден дұрыс жол тауып, қазіргі кездегі оку-тәрбиенің мақсаты болып отырған, жан-жақты дамыған, өз бетімен дами алатын қоғам азаматын дайындауда ғылыми шығармашылық ізденіспен жұмыс істеуі керек.

Бейнелеу өнері жалпы білім беретін мектепте оқушыға тек эстетикалық тәрбие беріп қана қоймай, сонымен қатар, дүниетанымын, кеңістік киялын, ой өрісін т.б. көптеген жақсы қабілеттерін дамытуды көздейді. Сондықтан да педагогика ғылымдарының негізін салушылар И.Г. Пестолоций, Ж.Ж. Руссо, Д. Локк, Я.А. Коменскийлердің өз еңбектерінде бейнелеу өнерінің баланы жан-жақты дамытуда, тәрбиелеуде, білім беруде үлкен рөлі бар екендігін ғылыми дәлелдеп жазып, жалпы білім беретін мектептерге пән ретінде енуіне себеші болды.

Бейнелеу өнерін оқыту әдістемесі педагогикалық ғылымның бір саласы. Ол практикалық жұмыс тәжірбиесін теориялық ғылыми жүйелендіріп таратады. Яғни бейнелеу әдістемесі педагогика ғылымы, психология, эстетика және өнертану негіздерін басшылықка алып дамиды. Ол бейнелеу өнеріне оқытудың жана ереже зандылықтарын жасайды, жинақтайды, ұсынады. Бұл әдістемені бейнелеу өнерін оқытудың ғылыми әдістемесі деп атауға болады. Сонымен қатар  сол бейнелеу өнерін оқытудың ғылыми әдістемесін жинақтап, зерттеп ұсынған әдіс-тәсілдерді оку-тәрбие процесінде жүзеге асыруды Практикалық әдістеме дегі атайды. Педагогикалық жұмыстағы есу, педагогикалық юкерлік дагдыларын меңгеру мұғалімнен белгілі бір кабілуегпкті және беЙ1мдшікті талап өтеді, Өйткені ол киын да күрделі және аса жауапты педагогикалық өнер

Кейбіреулер оқыту онай да қарапайым, шгп оған окудіщ да қажеті жөң, тек өз пәніңді білусең болды дегі ойлайды. Бірақ, әрине, олай емес, тамашы суретші, жазүшы , галым болғанымен, жақсы оқытүшы болмауы ның. Оқытуда да өнердегідей шабыт, сезім, тапкырлық, юке шығармашылык көзқарас болуы маңызды. Кей жағдайда сабақ барысында сабақда аякдсты өзгерістер енгізуге тура келеді. Мысалы, сыныпкд түсіндірінген жаңа сабақ материалын оқушылар меңгере алмады, онда мұғалім еткен сабақ материалын бөліктерге белгілен, біртіндегі кезеңдегі түсіндіреді, Кезеңдегі түсіндіру барысында бір көзещц оқушылар меңгергеннен кейін ғана екінші кезеңге кешеді Сейтін жаңа сабақтыц меңгерілуі жещлдетінеді Сондыктан да дер көзінде сабақты аяқ астынан кдйта куру мұғалімнен әдістемелік тапқырлыкты, шығармашылық көзкдрасты, педагогткалық сауаттылықты талап өтеді. Мұғалімнің жеке тәжірбиелік әдістемесіп байытудың бірден бір жолы - педагогикалык ғылымының жаңа жетістінтерін, жаңа педагогикалық технологияларды жинақтап зерттеу.

Бейнелеу өнерін оқыту барысында педагогикалық компьістерлік технологияларды пайдалану арқылы дизайн, сэщцк сурет және көркем құрастыру сабақтаны етісзуге болады.

Сонымен, әдістемеш жақсы меңгеру - бірінппден, еткен тәжірбиедегі ең жақсы жетістіктерді жинақтау, зерттеу. вйткеш ол тәжірбиен1 южүзінде пайдаланып, қандай нәтижееге қол жетісзуге болатындығы белгіль Бірақ ол өз шығармашылық педагогикалык әсерлығыцды тәжірбие жасаудан баста деген сөз емес.