Табиғатты бейнелеуді үйретуде арнайы жаттығулар жүйесін пайдалану

Жас суретшілердің көпшілігі пейзаж жанрында ең маңыздысы кескіндеме мен колорит деп санап, сурет пен композиция орнын жете бағаламайды. Бұл өте қате пікір. Пейзаж кескіндемесінде суреттің де, кескіндеменің де, композицияның да маңызы бірдей.

Табиғаттан қызықты сарын табылған соң, композициялық ізденіс басталады: этюдтің көлемі бекітіледі, формат анықталады. Тәжірбиелі суретшілердің кепшілігі пейзажды дайын кенеп форматына бейнелейді. Мұндай жағдайда суретші пейзажды форматқа бағындырып, кейбір элементтерден бас тартуына тура келеді Ал енді бір суретшілер нұсқаны бақылап, форматты ойша іздейді.

Этюд жазу кезінде таңдалған пейзаж сарынының композициясы нақтыланады, тондық, қолориттік шешімі табылады, нұсқа мен табиғат үнемі салыстырылып отырады. Нұсқамен салыстырып отыру пейзаж суретіндегі, колориті мен тон, контрастағы қателіктердің алдын алуға көмектеседі де пейзаж картинасының аса мәнерлі шығуына мүмкіндік береді.

Пейзаж жазуды ойына алған суретші нұсқадан этюдтар жазады. Онда суретшінің ойы мен алған әсері сақталуы тиіс. Көптеген пейзаж шеберлері осылай жұмыс істейді Дегенмен көру естеріне ғана сүйеніп, бірден картина жазатын суретшілер аз да болса кездеседі.

Пейзаж картинасын тікелей нұсқадан салу этюд жазуға қарағанда анғұрлым күрделі шығармашылық әрекет. Картинамен жұмыс кезінде алдымен композицияның сызықтық түстік нобайы орындалады. Суретші нұсқаға жиі оралып, табиғат бейнесін одан әрі байыта түсетін ерекше сипаттарды іздейді.

Пейзаж картинасының композициясымен жұмыс сызықтық композиция, түстік және тондық шешімді тапқан кезде де жалғаса береді. Бұл кезеңде алғашқы композициялық ізденістерде шешілген міндеттер нақты бектіледі. Сонымен бірге жиналған материалдардың барлығы дерлік пайдаланылып, картинаның суреті мен композициясына, түстік және сызықтық шешіміне түзетулер енгізіледі.

Картинаны жазу барысында тұтастық пен қарама қайшылық заңдылықтарын міндетті түрде есепке алу керек. Әсіресе тондық және түстік қарама кайшылық пен көлем кайшылығын ұмытпау керек.

Жұмысты аяқтауга аз қалған кезде суретші жеке міндеттерді шешуге кіріссе болады. Ол міндеттер көбіне тондық және түстік қатынастарды көрсетуге байланысты туындайды. Пейзаж композициясында шашыраңқылық болмауы керек. Сондықтан аяқталған картинада тұтастық бірден еленуі тиіс.

1.3.      Қазақстандағы      кескіндеменің     дамуы.      Әбілхан     Қастеев шығармашылығындағы пейзаж.

Кескіндеме туындылары арнаулы материалдың бетіне бояу арқылы салынатын бейнелеу өнерінің бір жанры. Суретші кескіндеме шығармасы арқылы заттың сипаты, нәрсе мен кеңістік карым-қатынасын, сәуле мен көлеңкесі, қысқасы кең дүниенің сұлулыққа толы таңғажайып байлығын ашып бейнелеуге ұмтылады. Кескіндеме дәуірдің рухани мазмұны мен әлеуметтік дамуын бейнелеумен қатар, идеологиялық және танымдық қызмет атқарады. Ол тарихи, тұрмыс салт, соғыс, пейзаж, портрет, натюрморт тәрізді негізгі жанрларга, сонымен қатар орындау сипатына, арналуына, бейнелеріне қарай - монументті сәндік (қабырға өрнектері, плафондар, панно), қондырғылы (архитектуралық үйлесуге қатысы жоқ суреттер, яғни картиналар) және сәндік суреттер (театр мен кино кейіпкерлері, ондағы киім үлгілерін бейнелейтін суреттер), икона салу, миниатюра тобына бөлінеді.

Кескіндеменің тағы бір түрі диорама мен панорама. Сондай-ақ белгілі бір монументті туындының шешімін табуда мозайка мен витраж да кескіндемемен ұштасып жатады. Суреттің өңін келтіретін бояу түрлері мен оның салыну әдістеріне қарай да кескіндеме туындылары майлы бояулы кескіндеме, фреска (кеппеген сылаққа сулы бояумен салынады), темпера (әр түрлі қосындыдан, яғни жұмыртқаның сарысы мен өсімдік шырынының косындысынан, немесе желім мен майлы су ерітіндісін араластыру арқылы т.б.), желімді бояумен, балауызбен, сырлы бояумен, керамикалық бояумен (тез балқитын әйнекке сырды күйдіріп жапсыратын), силикаттық бояумен (еритін әйнек) салынатын суреттер болып жіктеледі. Кескіндемелік шығармаларды салуда акварель, гуашь, пастель, түшь қолданылады. Суреттщ мазмұнына қарай бояу түсін кубылту кескщемедегі негізгі әдіс болып саналады. Әр түрлі бояулардың үлесімін тауып, түсін кубылтудан бар кескіндеменің суретші қалаған нақьныы шығады. Бір ғана түстеп бояу мен реннің кубылту арқылы салынатын кескіндеменің түрін - монохромды кескіндеме дегі атайды.

Қазақстанда кәсіби кескіндеме мектебінің туып қалыптасуы мен даму жолы XX ғасырдың 30 жылдары басталады. 1933 жылы алғаш рет Алматыда Қазақстан Суретшілер Одағынын, ұйымдастыру комитеті құрылса, 1935 жылы Қазақстан Мемлекеттік көркемсурет галереясы, ал 1938 жылы Театр көркемсурет училищесі ашылды.

Суреті Н.Г.Хлудовтыц «Киіз үй» (1891), «Тайынша мінген бала» (1907), «Тау өзені» (1933) атты шығармаларында казақ халқының өмір тіршілігін, тұрмыс-салты мен мекен-жайынын, көркем табиғаты өз бейнесін тапты. Алғашқы ұйымдастыру жылдарындағы көптеген қиындықтарга қарамастан, қазақтын, бейнелеу өнері елімізде болған маңызды өзгерістерді бейнелеуге ат салысты. 30 жылдардағы кескіндемелердің салған суреттерінде жана дэуірдің жаркьш бейнесі Ф.И.Блокоевтын, "Қазақ кыздары" мен "Ертістеп кешр құрылысы", В.И.Антощенко-Оленевтщ "Станокшы кыздары" т.б. керіндо. Кдзақстандағы бейнелеу өнерінің дамуы реалистпс кескіндеме заңдылыктары мен тәсілдерін меңгеруге ұмтылған жас суретпнлердің қатарын молайтты. Мысалы, А.Ташбаев "Автопортрет" (1930), Б.Сзрсенбаев "Бай" (1934) атты картиналарын салды. Осы жылдары казақ бейнелеу өнеріне өзшадш үлес крскан Э.Кдстеевтщ ақварельдік туындылары ("Мектепте", "Қызды еріксіз аып кашу", "Сатып алынған калыцдык", "Қолхоз той": 1930-1938) өмірге келді

Казақ бейнелеу өнерінің кошбасінысы Әбілхан Қастеевтіц көркемдік талғамына бірден бойлап кету ның емес. вйткеш епікмге уксамайтын өзщщк қолтанбасы бар күрделі суретшішц шынайы сезімнен туындаған көркем шығармаларының күндылығы күннен-күнге артып, бага жетпес тарихи құбылыска айналуда. Қастеев әрбір көркем шығармасында кендстік пен уақыт қатынастарын бейнелеуде дәл шенпм таба бццп. Суретпн гажайып шығармашылығымен туған халкьш ыстьщ ылтипатка бөледі 0з өмірінде ешпес 13 к.алдырған ешпес шыншыл суреткердің көркем туындылары кемескшенбей, күндей жаркырап, нурын теге түсуде . Эбекен - өз елшщ табиғатынын, сулулығын, адамдардың даралығы мен даналығын бейнелеген Суретші. Жер -анадан жаралған үлкен суреткер тылсым табиғатты бейнелеуде жан бтрді Әбілхан Қастеев қылқаламынан туындаған пейзаждарды элем өнерінде өз багасын алды. Суретшінің сериялық туындылары біртұтас дүние. Оның суреттері өмірдің өзшаен ойып алынғандай, шыншылдығымен айкьш. Бейнелеу өнеріндегі мәнері анық, ойы-көсіп, пікріетіср, сезімІ нәзік.

Кастеевтщ шығармашылык шеберлт жайлы ой түйшдегенде, дэстур мен жаңашылдіщтыц үндестінш дәл таба білугендшш ашық айта аламыз. Жасыратын жоқ ғасырлар бойы керуен тартқан казақ өнері жиырмасыншы ғасырга иек артып, бейнелеу өнеріне бет бурғанда, басында дара тулга Әбілхан Кдстеев тұрады. Халкының бтм-болмысын, өмір тынысын аша бейнелеген тарихи шежірелі көркем туындылары ел өсіпде сақталады. Суретші көркем шығармашылык ізденіс устінде ойга оралған онды кергііктерін қағазға түсірін, көркемдік туындыларга айналдырып отырды. Суретшінің бойындағы өнеріне тамсанған адамдар тацыркай қарап, сыга да салған екен. Сол кезде Әбілхан Кастеев В.И.Лениннің бейнесуретін жартаска салып берген. Өнеріне бас иген жұмысінылар басқармасының өкілдері Әбілхан Қастеевті окып, бцим алып, сурет өнерін жалғастыруы үшін Алматыга жолдама алып берді Болашақ суретші 1929 жылдары Алматы қаласындағы №12 мектептщ ересектерге арналған кепік оку белімше қабылданды. Сол жерде білуім ала жүрін, әуелі бірінпи устазы болған Ниқолай Гаврилович Хлудовтьщ көркемсурет студиясына барды. Эзшащ кагаз бетіне түсірген суреттерін кәсіби суретшінің алдына жайып салды.

Әбілхан Қастеев шығармашылығындағы пейзаж.

Кескіндеме Қазақстан территориясындағы ежелп өнердің бір тугл болып саналады. Алғашқы кауымдіщ құрылыс көзінде оның алғашқы элементтері былгарыдан, сүйектен, ағаштан, тастан, металлдан, матадан жасалған буымдарды нақыштаудан көрінеді Орта ғасыр ларда архитектура құрылыстардіщ бөзещцрінуі мен халықтық қолөнерде сурет кен қолданылды. Ахмет Иассауи меппт-кесенөсіпің (14 ғасыр Туркістан) нақышталуында, бегг устіне койылған күлгіытастар мен бекістастарда (геометриялық кергііқ жануар бейнелері), кшемдерде (текемет, сырмақши, алаша, баскур, т.б.), ыдыс аяктар мен үй жиЬаздарында суреттер елеулі орынға ие болды.

Кдзақтыц тұңғыш суретшілерінің бір - улы агартүшы, галым Ш.Уэлиханов. Ол әуелі саяхаттары көзінде туған жердің пейзаждарын, ежелп ескертісінтерін, турмыстьщ заттарын, юпмдерін өмір кергііктерін, адам портреттерін («Сырымбет», «Шақырымдіщ бағана түсындағы табиғат көрінісі», 1850; «Сартайдіщ портреті), 1856) кагаз бетіне түсірді. Қазақстандағы бейнелеу өнерінің дамуына суретші Н.Г.Хлудовтыц типзген әсері зор болды. Ол үйымдастыған тұңғыш көркемсурет студиясынан бірінпн профессионал казақ суретшісі Э.Кдстеев бастауыш бопм алды. Н.Хлудов қазақтыц турмыс-салт дэстүрін, табиғат кергііктерін бейнелейтін («Эйелдің портреті) 1885, «Тау өзеш», 1886, «Салт атты», 1902) біраз еңбектер тудырды.

Қастеевтщ улттьщ нақыпща толы, етіср бейнеленген («С.Кусыкбаевтьщ портреті), 1930; «Істап устаған казақ кызы», 1932; «Абай», 1934) біраз суреттері бар.

1945-1956 жж. Қаз КСР-1 Суретшілер  Одағы басқармасының терагасы  болды. 1931 жылы бірінпн рет кешпелі  кермеге катысты. Оның «Мектепке», «Автопортрет», «1^арындасымның портреті) (1930), «Көгілдір кейлекп кыз» (1931) және де басқа портретик туындылары  көркем шеберлштщ үлгісі әрі  олар

бейнелеген капармандарының жан дүниөсіпе терең бойлай біледің айгағы. 1937 жылдан табиғатты бейнелеу жанрында жемісті еңбек етп. Бірқатар шығармаларында қала болмысы («Клип станица кергіікЬ), «Медеуде», «Тау керінІСІ», т.б.) бейнелещц. Туған жерге деген махаббатты «Жайлауда» (1938), «Үй жанында» (1940), «Кузп табиғат» (1942), '.Айдынды муз» (1951), «Білук таудағы муз айдыны» (1954), «Гүлденген алма ағашы», «Кыс» (1958), «Суретші шеберханасында» (1962), деген туындыларында анық байқалады. «Турсиб» (1932), «Егш орағы» (1934), «Жаңа мен ескі турмыс» (1937-41), трихтиптарында казақ ауылының теңкеріске дейін және одан кейінп өмірі мен турмысы шынайы бейнеленеді Э.Қастеев Азамат соғысы тақырыбына арнап «Кдзақстанда Қызыл Армия үйымдастыру» (1940), «Амангелді сарбаздары» (1970) сияқты картиналар салды. «Жайлаудағы автодукен» (1963), «Қапшагай ГЭС-1» (1972) монумент полотнолардың, галымдар мен мэдениет кайраткерлерінің портреттерін («Сэбит Муканов», 1945, Сауранбаев Н., 1943).

«Кдзақстан жерінде», «Тыц туралы», «Қазақстан байлығы» сияқты ақварельдік топтамалардың авторы э.Қастеев қаламынан туған мыцдаған картина, ақварель, суреттер республиқанық бейнелеу өнеріндегі жылнамасы іспетті.

Салған суреттерінің көркемдік дәрежесі жоғарғы, дербес шығарма болып есептелепн ага буын суретшілердің қатарына Е.А.Говорованы «0зен жагасындағы қарағай», 1940; «Мэжнүн тал», 1958; «Ымырт, 1965), Р.В. Великанованы (Қарағаштар>>, 1942; «Табиғат күшағында», 1964), КДожыкрвты («Абай елеңдерінің иллюстрациялары», 1944-48), Л.В.Гербановскидің («Атты қазақ», 1933), П.Я.Залцманды («Жорық», 1967), Э.Ысмайловты («Қарағанды шахталарында», 1932; «Шахтерлер», 1932) т.б. атауга болады. Сурет жанрында 1950-60 жж. белгілі суретшілер Сахи Романов, Е.М.Сидоркин, Г.М.Ысмаилова жемісті еңбек етті.

Негізінде Қазақ халқының бейнелеу өнері ертеден белгілі, Қарағанды облысында Бей1тінен табылған кыш сауыттар (б.з., б. 10-8 г.), атақты Қаргалы алтын тэтіСІ (диадема) мен сыргалар (б.з., б. 2г. Мен б.з. 2 г.) т.б. көне дүниелер - шебер мүсінделген өнер туындылары. Айша Бибі кесенесі, Ахмет Иассауи мешіт-кесенесі, Бабадіка Хатүн кумбөзі казақ халкының атадан балага мура боп келе жатқан ою-орнеқ эшекей түрлерінің бәрін Ұшыратуга болады. Бұл күнде кэсіби дәрежеге жеткен казақ бейнелеу өнерінің түрлері - кескіндеме, мүсін өнері мен графика, халықтык қолтацбалы өнер дамудың сара жолына түскен. Оның барлық түрлері мен жанрлары еркен жайды.

Қазақ бкйнелеу өнерінің кешбасінысы Эбілхан Қастеев көркемдік талғамына бірден бойлап кету ның емес. 0йткен1 ешкімге уксамайтын өзіндік қолтанбасы бар күрделі суретшінің шынайы сезімінен сезімінен туындаған көркем шығармаларының күндылығы күннен-күнге артып, бага жетпес тарихи құбылыска айналуда. Қастеев әр бір көркем шығармасында кеңістік пен уақыт қатынастарын бейнелеуде дәл шепим таба білді. Суретші гажайып шығармашылығымен туған халкын гажайып штипатка бөледі. Эз өмірінде  ешпес   13  калдырған  шыншыл  суреткердің     көркем  туындылары

кемескшенбейщүндей жаркырап, нурын теге түсуде. Эбекен өз елшщ табиғатының сулулығын, адамдардың даралығын дәл бейнелеген суретнн. Жер - анадан жаралған үлкен суреткер тылсым табиғатты бейнелеуде жан бтрді . Әбілхан ^астеев кьпщаламынан туындаған пейзаждары элем өнерінде өз багасын алды. Суретшінің сериалық суреттері біртұтас дүние. Оның суреттері өмірдің өзшаен ойып алғандай, шыншылдіщпен айқын. Бейнелеу өнеріндегі мәнері анық, ойы - көсіп, шкірі - етіср, сезімІ - нәзік.

Кдстеевтщ шығармашылық шеберлт жайлы ой түйшдегенде, дэстур мен жаңашылдыктыц үндестт дәл таба білугенш ашық айта аламыз. Жасыратыны жоқ, ғасырлар бойы керуен тартқан қазақ өнері жиырмасыншы ғасырга иек артып, бейнелеу өнеріне бет бурғанда , басында дара тулга Эбілхан Кдстеев тұрады. Халқының бітім болмысын, өмір тынысын аша бейнелеген тарихи шежірелі көркем туындылары ел өсіпе сақталады. Суретші көркем шығармашылық ізденіс устінде ойга оралған онды көріністерін қағазға түсіріп, көркемдік туындыларга айналдырып отырды. Суретшінің бойындағы өнеріне тамсанған адамдар тацыркай қарап, сыга да салған екен. Сол кезде Эбілхан Қастеев В.И. Лениннің бейнесуретан жартасқа салып берген. өнеріне бас иген жұмысінылар басқармасының ©КІлдері Эбілхан Кастеевті окып, білім алыт сурет өнерін жалғастыруы үшін Алматыга жалдама алып берді Болашақ суретші 1929 жылдары Алматы қаласындағы №12 мектептін; ерсектерге арналған кепік оқу беліміне қабылданды. Сол жерде білім ала жүріп, әуелі бірінШІ устазы болған Ниқолай Гаврилович Хлудовтыц көркем сурет студиясына барады. 031НІҢ цагаз бетіне түсірген суреттерін кәсіби суретшіНІҢ алдына жайып салады. Кәсіби суретші Н.Г. Хлудов қазақтын, қара домалақ баласы мұндай өнерден хабары бар екенше қайран қалып, қайдан және им үйреткен1н сурағанда , Эбілхан Кастеев: « Таудың бұлағынан, Койдын кулағынан, Анамның кшзшаен,

ЕШКІН1И Мүй131НеН»,-

деген екен.

Осы терт қатар елең шумағы Әбілхан КастеевтЩ өнерді қалай, қандай үйренгенш және бала көзінде бай койының сонында ертелі - кешті жүргенде табиғаттьщ кулімсіреген кектемін, мейрімді жазын, сыцғырлата күй шерткен кузша, даланы ақ тонга орап ысқырған кысын зерттеп, кекеЙ1не тоқығандығын біздер бугшп күнде куэ болып отырған күнды туындыларын байқаймыз.