Көркем шығармадағы табиғаттың сипаттамасы («Тәкаппарлық пен жаңылыс» және «Джейн Эйр» романдары негізінде)

Here one could wander unseen. While such honey-dew fell, such silence reigned, could haunt such shade for ever: but it threading the flower and fruit-parterres at the upper part of the enclosure, enticed there by the light the now rising moon cast on this more open quarter, my step is stayed – not by sound, but by sight, but once more by a warning fragrance.

Sweet-briar and southernwood, jasmine, pink and rose have long been yielding their evening sacrifice of incense: this new scent is neither of shrub nor flower; it is – I know it well – it is Mr. Rochester’s cigar. I took round and I listen. I see trees laden with ripening fruit.

I hear a nightgale warbling in a wood half a mile off; no moving form is visible, no coming step audible; but that perfume increases: I must flee. I make for the wicket leading to the shrubbery, and I see Mr. Rochester entering. I step aside into the ivy recess: he will not stay long: he will soon return whence he came, and if I sit still he will never see me.

But no – eventide is as pleasant to him as to me, and this antique garden as attractive; and he strolls on, now lifting the gooseberry-tree branches to look at the fruit, large as plumps, with which they are laden; now taking a ripe cherry from the wall; now stooping towards a knot of flowers, either to inhale their fragrance or to admire the dew-beads on their petals. A great moth goes humming by me; it alights on a plant at Mr. Rochester’s foot: he sees it, and bends to examine it.

Бұл көркем суреттеме оқырманды күні сирек көрінетін, ашық күндері аз «тұманды Альбионға» жетелейді. Торнфильдтегі ауа райы Англияның барлық жеріндегідей ауыспалы.

Торнфильд – жазы гүлденіп, хош иістеніп тұратын әдемі жер. Бұл жер Джейнге де, Мистер Рочестерге де жанына жайлы.

…”Jane”, he recommenced, as we entered the laurel walk, and slowly strayed down in the direction of the sunk fence and the horse-chestnut, “Thornfield is a pleasant place in summer, is it not?”

“Yes, sir.”

Ш. Бронте қолданатын стилистикалық амалдар суреттемені көркем етеді. Метафоралық эпитеттер тым көп.

1. Жазық дала қырқылғандай көрінді the fields were shorn
2. Жолдар ақ және піскен болдыthe roads were white and baked
3. Тәуліктің ең тәтті мезгіліthe sweetest hour of the twenty-four
4. Шөлдеген жазық дала panting plain
5. Үйітілгенбелестер scorched summit
6. Салтанатты күлгін a solemn purple
7. Балтамшы honey-dew
8. Алдын ала ескертуші иіс a warning fragrance

Салыстыру арқылы оқырманға эмоционалдық ықпал жасалады.

It was if a band of Italian days had come from the south…

Оңтүстікте орналасқан Италиямен салыстыру. Ауа райының ыстық болғаны соншалық Англияда емес, Италияда жүргендей сезіледі.

No nook in the grounds more Eden-like – бақтыЭдеммен салыстыру (інжілдік аңыз бойынша, жердегі жұмақ)

I felt as if I could haunt such shade for ever – Джейн сүйікті бағына баруға әрдайым дайын.

Тараудың басында көркемдегіш құрал ретінде қолданылған it was секілді cөз орамы эмоционалдық ықпал ету үшін беріледі, ал екінші жағдайда  - баяндауды логикалық түрде бөлу үшін, жалпы сипаттаудан жекеге өту үшін қолданылады.

Splendid, pure, radiant, green, white, red, deep, blue сын есімдері өсімдіктер, күн, күннің батысы түстері мен түс реңктерінің сан алуандығын елестетуге мүмкіндік береді.

Бір поэтизм кездеседі: gloaming – ымырт. Бұл суреттемеде өсімдіктер мен талдар аттарының көп кездесетіні ғажап емес. Бақтың үлкен және көркем екендігі, флораның саналуандығы байқалады: мұнда  бұталар, тоғайлар, гүлдер, жеміс ағаштары, барлығы бар. Жаздың ортасында гүлдердің осыншама саналуан болуы ғажап емес: барлығы бүршік атқан, хош иісті. Осындай тамаша табиғаттың ортасында мистер Рочестер Джейнге үйлену туралы сөз айтады. Бірақ Джейн түсінбей қалады,  себебі оның білуінше, мистер Рочестер сұлу Ингрим Бланшқа үйленгелі жатқан болу керек. Алайда ол Джейнді ғана сүйетінін айтқан соң, ол келіседі.

Бұл суреттеме романның басты кейіпкерлерінің көңіл-күйімен үйлесіп жатыр.

Сын есімнің күшейтпелі шырайы (the sweetes)дәл осы кешкі шақ, яғни күннің батқан мезеті ең керемет екендігін білдіреді.

Анықтауыштар есімшемен берілген  – a rising star, a sunken fence, ripening fruit.Осы шақ пен өткен шақтың ауысуы кездейсоқ емес. Осы шақ қолданылған кезде  оқиғалар бөлек-бөлек сипатталады, Джейн үшін олардың мағынасы зор, оларды қаттырақ уайымдайды. Оқырманды сол ортаға ойша апару үшін қолданылған секілді.

Аs pleasant to him as to me салыстыру бұл уақыт Джейн үшін де, мистер Рочестер үшін де жағымда екенін білдіреді.

Day its fervid fires had wasted секілді аллюзия да кездеседі. Бұл бір ақын-романтиктің өлең жолдары болуы керек.

Neither of shrub nor flowerболымсыз формасы Джейннің бір жағынан қандай иіс екендігін білмей күмәнданғанын, екінші жағынан бұл бұтаның немесе гүлдің иісі емес, мистер Рочестердің шылымының иісі екендігіне сенімділігін білдіреді.

Сондай-ақ, so-so, such (3 рет), by (3 рет) қайталаулар кездеседі, олар сөйлемдегі әрбір сөздің мәндік екпіні бар екенін  білдіреді.

…A waft of wind came sweeping down the laurel walk, and trembled through the boughs of the chestnut: it wandered away-away – to an indefinite distance – it died. The nightgale’s song was then the only voice of the hour: in listening to it, I again wept.

…But what had befallen the night? The moon was not yet set, and we were all in shadow: I could scarcely see my master’s face, near as I was. And what ailed the chestnut tree? It writhed and groaned; while wind roared in the laurel walk, and came sweeping over us.

…But a livid, vivid spark leapt out of a cloud at which I was looking, and there was a crack, a crash, and a close rattling peal…

…The rain crashed down…

…But joy soon effaced every other feeling; and loud as the wind blew, near and deep gleamed, cataract-like as the rain fell during a storm of two hours’ duration, I experienced no fear, and little awe…

…Before I left my bed in the morning, little Adele came running in to tell me that the great horse-chestnut at the bottom of the orchard had been struck by lightning in the night, and half of it split away.

Тараудың екінші бөлігінде табиғат романтикалық сипатта баяндалады. Табиғатты сипаттау Джейн мен мистер Рочестердің үйлену тойының алдындағы жорамалмен байланысты. Қасында мистер Рочестер Джейнге үйлену туралы ұсыныс жасаған талшынды ағашқа тиетін найзағай екі әйел алғалы жатқан серттен таюшыны сескендірген жерүсті күштердің билігін кейіптеді.

Таңертең тыныш және берекелі болған ауа райы жылдам ауыса бастайды.

Мына етістіктер стилистикалық бояу береді:

1. талшын…шулады, еңіреді chestnut tree…writhed and groaned
2. жел зымырап өтіп жатты wind sweeping down
3. тарсыл-гүрсіл дыбыстар шықты there was a crack, a crash
4. жаңбыр құйып кетті the rain crashed down
5. жел гуледі the wind blew
6. найзағайлар лап етті deep gleamed

Ауа райына қарамастан Джейннің жүрегі ең керемет сезімдерге толы болды – оны алда өзгерістер күтіп тұрды.

There was a crack, a crash and a close rattling peal сөйлемінде қимылдың үдеуі байқалады: сатыр-сұтыр, тарсыл-гүрсіл, содан кейін күннің күркіреуі, және әрбір күй жеке-жеке белгісіздік артиклімен беріледі.

Moon сөзімен Passive Voice ты қолдану айдың іс-әрекетін емес, жай-күйін білдіреді. We есімдігі тек Джейн мен мистер Рочестер ғана емес, барлық табиғат көлеңкеде тұрғанын білдіреді.

Талшындыgreat сын есімімен сипаттау арқылы Ш. Бронте оның тек үлкен емес, орасан зор екендігін, және талды екіге жарып тастаған найзағайдың күштілігін білдіреді.

Away үстеуін қайталау желдің алыстап бара жатқанын және алыстаған сайын күшейгенін білдіреді.

Жиырма бесінші тарау Джейн мен мистер Рочестердің үйлену тойына дейінгі жағдайды сипаттайды.

Ол поместьесінен бірнеше күнге тастап, жолға шығады. Джейн оыны уайымдап, тезірек оралғанын күтеді. Жанына жай таба алмай баққа барады. Бұл тараудағы табиғат суреттемесінде жел мен айға көңіл бөлінеді. Жел мен ай Джейнді алда күтіп тұрған маңызды оқиғалардың нышаны ретінде бейнеледі: себебі Джейн үйлену тойы күнінде оның сүйген адамы үйленгендігін, сөйтіп екі әйелді болғалы жатқанын біледі. Жел кейіпкердің ішкі жай-күйін сипаттайды. Ол барлық уайым-қайғыны, алда не болатыны жайлы ойларды желге тапсырып, алысқа әкеткенін қалайды.

…it [wind] seemed to augment its rush and deepen its roar…

…It was not without a certain wild pleasure I ran before the wind delivering my trouble of mind to the measureless air-torrent thundering through space.

The measureless air-torrent метафорасы Джейннің қаншалықты қатты уайымдағанын және шексіз әуе ағындары ғана онымен күресе алатынын білдірді.

Желдің күйі күшейткіш мағынаға ие етістіктермен augment, deepen және есімшемен thundering берілген.

…the moon appeared momentarily…in that part of the sky which filled their fissure; her disk was blood-red and half overcast; she seemed to throw on me one bewildered, dreary glance, and buried herself again instantly in the deep drift of cloud. The wind…poured a wild, melancholy wail: it was sad to listen to…

Мұнда ай кейіптеледі, себебі she, her есімдіктерімен берілген. Және мына сөйлем арқылы да байқауға болады she seemed to throw on me…glance.

Blood-redэпитеті эмоциялық ықпал етеді, және жайсыздықпен, қорқынышпен, мазасыздықпен байланысты. Джейн үшін ай – жаман жаңалықтың хабаршысы. Желге қарағанда оның мағынасы зор, бірақ wild, melancholy эпитеттері арқылы оның да маңызды екенін білеміз.

Жиырма сегізінші тарауда біз Джейн мистер Рочестердің Берте Мэзонмен некеде тұратынын білгеннен кейін Торнфильдтен тез арада кетіп қалғаннан кейін қаңғырып кеткенн білеміз. Джейн  не қала емес, не ауыл емес, Уиткросс атты тас бағанаға жетеді. Түн батып барады, оның қонар жері жоқ. Айнала батпақ және бос дала. Осында қонуға бел буады.

Джейн өзін ешқашан соншалықты табиғаттың бір бөлігіндей, баласындай сезінбеген.

…I would be her guest – as I was her child: my mother would lodge me without money and without price…

Табиғатты кейіптеу және оны my mother деп атау Джейннің табиғатты қаншалықты бағалайтынын және тамсанатыны білдіреді.

…Beside the crag, the heath was very deep when I lay down my feet were buried in it; rising high on each side, it left only a narrow space for the night to invade. I folded my shawl double, and spread it over me for a coverlet; a low, swell was my pillow…

Сол түні Джейннің төсегі қалың көкбұта, ал жастығы мүкті төбешік болады. Көкбұтаның терең болғаны соншалық ол оны жан-жағынан қорғап, өзіне батырып жіберді.

Отыз алтыншы тарауда роман басқа арнаға бұрылып, оқырманды шарықтау шегіне жеткізеді.

Джейн тылсым дауысты естігеннен кейін Мурхаузды тастап (Moor House) Торнфильдқа қайта оралады.

The daylight came. I rose at dawn.

…It was the first of June; yet the morning was overcast and chilly: rain beat fast on my casement.

Джейн таң ата оянып, Мурхауздан тезірек кетіп, бақытына оралғысы келеді. Алайда жаңбыр оған қарсы шыққандай болады, дегенмен ол батыл Джейн үшін кедергі болмайды. Бір жарым күн өткен соң ол Торнфильдке жетеді, ауа райы тамаша болып тұрады.

The brightening day gleamed…

Маусым айының бірінші күнінің аталуы тегіннен тегін емес – өмірінде жаңа кезеңнің басталуының нышаны. Поместьеге жетеді, айналаның барлығы жанына жақын және қымбат.

How I looked forward to catch the first view of the well-known woods! With what feelings I welcomed single trees I knew, and familiar glimpses of meadow and hill between them!

At last the woods rose; the rookery clustered dark; a loud cawing broke the morning stillness.

…I had coasted along the lower wall of the orchard – turned its angle: there was a gate just there, opening into the meadow…

Сан рет серуендеген тоғайы, бағы. Осында өмір жайлы толғанған, мистер Рочестермен әңгіме айтып, табиғаттың әдемілігінен рахат алған.

How және forward үстеулерінің эмоциялық мәні зор. Джейнге таныс тоғайды аралау ғана емес, үйге тезірек кіріп, оны мұнда шақырып алған, асыға күткен дауысқа жету маңызды.

Well-known және familiar сын есімдері бұл жердің оған қаншалықты жақсы таныс және жақын екенін білдіреді. Welcomed етістігін қолдану тіпті талдардың оны қуанышпен және  дірілмен қарсы алғанын білдіреді.

Алайда ол түсінің орындалғанына көзі жетеді: үй жанып кеткен. Мистер Рочестер зорға дегенде аман қалады. Оның көзі соқыр боп қалады. Мұнда тағы да романтизмінің белгілері  байқалады. Өрттің салдарынан Рочестердің жынды әйелі дүниеден озады, олардың барлық дүние-мүлкі жанып кетеді. Мистер Рочестердің соқыр болып қалуы – оның жазасы. Алайда қазіргі оқырманға оның кінәсі анық емес.

Сонымен6 Ш. Бронтенің «Джейн Эйр» романы – романтизм мен реализмнің жиынтығы. Романның сюжеті ұзақ романтикалық дәстүрмен байланысты: ол шындыққа жанаспайды, алайда оның астарында бір кереметтілік жатыр. Готикалық романдар мен романтиктердің шығармаларының ықпалы бар. Зұлмат құпияны жасырған Рочестердің сарайы, қорқынышты әйелдің аяқ астынан пайда болуы, үйлену тойының аяқталмауы, кейіпкердің бай мұраны иеленгені, Рочестердің әйелінің қайтыс болуына себеп болған және сарайды жоқ қылып жіберген өрт, және ақырында оқиғаның бақытты аяқталуы– осының барлығы еліктіргіш, романтикалық романға сәйкес келеді.

Алайда Ш. Бронте ең басты нәрседе реалист болып қалады, ол әлеуметтік ортаны, әлеуметтік қатынастарды және адамдардың мінездерін шынайы және әдеттегідей бейнелейді. Романдағы ең жиіркенішті кейіпкер – дін қызметшісі Брокльхерст, «қамқоршы» және шын мәнінде Ловуд мектебіндегі жетім қыздарды өлтіруші қанішер. Клерикалық ортаны жақсы танитындықтан, викториандық әдебиеттен қалған момын және пайдакүнемдікті ойламайтын дін қызметшілерінің бейнелерінен Ш. Бронте бас тартқан.

Жас пастор Сент-Джон діни борышына берік, алайда шын мәнінде ол барлық жанды сезімдер мен адами қатынастарды құрбан ететін тақуа және дінге тым берілген адам.

Романның соңы викториандық романға тән тәтті және жалған happy end-пен аяқталмайды. Жазушы кейіпкерлерді толғандыратын сұрақтар мен ішкі уайымдарының тереңдігін жеткізгісі келеді.

«Джейн Эйр» романы бір жағынан поэтикалық, екінші жағынан мейірімсіз бола тұра XIX ғасырдағы ағылшын әдебиетінде соны дүниеге айналды.

Романда табиғат ұсақ-түйегіне дейін толық сипатталады,  стилистикалық тілі бай: мұнда эпитеттер де, метафоралар да, салыстырулар да, қайталаулар да, т.б. бар. Табиғаттың жай-күйі кейіпкерлердің көңіл-күйін, олардың жанының жай-күйін, уайымдарын, күмәндарын, абыржуларын жеткізеді. Табиғатты кейіптеу (көбінесе айды) кездейсоқ емес: табиғатты тылсым мәні бар және Джейннің өмірінде алда болатын маңызды оқиғалардың белгісі болады.

 

 

2.3 Ш. Бронтенің  «Джейн Эйр» және Д. Остеннің  «Тәкаппарлық пен жаңылыс» романдары  бойынша салыстырмалы талдау

 

Сыншылар Ш. Бронтенің «Джейн Эйр» романын және Д. Остеннің «Тәкаппарлық пен жаңылыс» романын сыни реализмге жатқызады. Қос роман да ағылшын әдебиетінің «алтын қорына» кіргені және ағылшындардың сүйікті кітаптарына айналғаны айдан анық. Алайда біз бұл романдардың айырмашылығын байқадық – бұл тек сюжетпен ғана байланысты емес, әдеби ағымдарға да қатысты.