Көркем шығармадағы табиғаттың сипаттамасы («Тәкаппарлық пен жаңылыс» және «Джейн Эйр» романдары негізінде)

…From the day of the invitation, to the day of the ball, there was such a succession of rain as prevented their walking to Meryton once.

…Even Elizabeth might have found some trial of her patience in weather which totally suspended the improvement of her acquaintance with Mr. Wickham; and nothing less than a dance on Tuesday, could have made such a Friday, Saturday, Sunday, and Monday endurable to Kitty and Lydia.

Asuccessionofrain тіркесі жаңбырдың бір емес, бірнеше күн қатарынан жауғанын білдіреді. Д. Остен бұны апта күндерінің аттарын келтіру арқылы сипаттайды, яғни бал болатын күн сейсенбіге дейін барлық күндерді келтіреді.  Мұндай ауа райы біреумен танысу мүмкіндігін жібермейтін сіңлілерін қоспағанда парасатты Элизабеттің өзін мұңайтты. Жиырма үшінші тарауда табиғаттың күйі туралы бір ғана сипаттама беріледі. Табиғаттың қыстағы уақытша күйі беріледі (the whole winter). Бұл туралы мистер Бинглидің Лондонға кетуімен байланысты. Бұл жаңалық Беннеттер отбасысының көңілін түсірді, себебі ол қоштаспай, қашан оралатынын айтпай кетіп қалдыы.

Жиырма жетінші тарауда қыс толығырақ сипатталады. Қыс аса маңызды жаңалықтары жоқ «тоқырау» кезеңі сияқты өтеді.

With no greater events than these in the Longbourn family, and otherwise diversified by little beyond the walks to Meryton, sometimes dirty and sometimes cold, did January and February pass away. MarchwastotakeElizabethtoHunsford.

Салыстырмалы шырайдағы сын есімді nogreatereventsthanthese қолдану Беннеттер отбасында қыс бойы болған оқиғалар Джейннің мистер Бингли туралы Лондоннан жіберген хаттарымен салыстырғанда түкке тұрмайтынын көрсетеді. Сын есімдермен берілген эпитеттерді dirty and cold қолдану сол жылдағы жолдарды сипаттайды, яғни олар лас және суық болды. Did көмекші есімдігі сөйлемнің мағынасын күшейту үшін қолданылған, бұл жерде ол қаңтар және ақпан айларының ақыры аяқталғанын білдіру керек. Was to take формасындағы тұйық етістік Хансфордқа құрбысы Шарлотта Лукасқа сапар табан астынан емес, алдын ала ойда болғанын және келісілгенін білдіру үшін қолданылған. Осы тарауда Элизабет және оның көкесі мен тәтесі Гардинерлер баратын Озерный крайдың әдемілігі толық сипатталмайды, сондықтан оқырманға оны өз ойынан жалғастыруға тура келеді. Олар оны жазда елде саяхаттауға шақырады.

Мистер Гардинер сапардың қаншалықты ұзаққа созылатын әлі білмейді, мүмкін Озерный крайға жетіп қалар (the Lakes). Бұл Англияның солтүстік-батысындағы әдемі жер. Мұнда ірі-ірі ағылшын көлдері, оның ішінде Уиндермэр, және Англиядағы ең биік таулар орналасқан. Озерный крайдың әдемілігін көптеген суретшілер мен жазушыға қаламына арқау еткен.

Алайда бұл аймақтың суреттелуі оның қаншалықты әдемі екенін елестетуге мүмкіндік бермейді (тек зат есімдер).

Элизабет бақытты. Ол былай дейді:

“What are men to rocks and mountains?”

…Lakes, mountains, and rivers shall not be jumbled together in our imaginations; nor when we attempt to describe any particular scene…”

Бұл жерден Элизабет үшін адамдардан гөрі табиғат маңыздырақ екенін аңғаруға болады, яғни табиғатты ұсақшыл, ақымақ және қанағатсыз адамдардан уақытша ажыратады.

Жиырма сегізінші тарауда Элизабеттің құрбысы Шарлоттаға және оның жұбайы мистер Коллинзке қонаққа келуімен байланысты табиғат толығырақ сипатталады. Бұл романда кездесетін екі толық суреттемелердің біреуі.

…The garden sloping to the road, the house standing in it, the green pales, and the laurel hedge…

Бұл суреттеме алдын ала беріледі. Элизабет пен оның көкесі мен тәтесі бұл аймаққа жетпей тұрып, суреттемелер бойынша бұл үй мистер Коллинзтікі екені белгілі болады.

Суреттемелерде бір ғана өсімдіктің аты кездеседі – лавр (laurel).

Мистер Коллинздің ұсақшыл болғаны соншалық, қонақтарды Хансфордың кереметтілігі туралы бос әңгімелерімен қажытып жібереді.

…Mr. Collins invite them [guests] to take a stroll in the garden, which was large and well laid out…

Here, leading the way through every walk and cross walk, and scarcely allowing them an interval to utter the praises he asked for, every view was pointed out with a minuteness which left beauty entirely behind. He could number the fields in every direction, and could tell how many trees there were in the most distant clump. But of all the views which his garden, or which the country or the kingdom could boast, none were to be compared with the prospect of Rosings, afforded by an opening in the trees that bordered the park nearly opposite the front or his house. It was a handsome modern building, well situated on rising ground.

From his garden, Mr. Collins would have led them round his two meadows; but the ladies, not having shoes to encounter the remains of a white frost, turned back…

Оның толық суреттемелері табиғаттың өңін қашырып жіберді: every view was pointed out with a minuteness, яғни егжей-тегжейіне дейін. Табиғатты сипаттауда тағы да зат есімдер қолданылады: fields, trees, garden, meadows.

А white frost тіркесінде ғана сын есім арқылы берілген анықтауыш бар white.

Д. Остен Розингсті сипаттау арқылы оқырманға мистер Коллинзтің өзінің поместьесінің әдемілігін тым әсірелеп сипаттағанын көрсетеді. None were to be compared with the prospect of Rosings орамы оның бағы түгіл, барлық корольдігі бұл жердің әдемілігімен салыстыруға келмейтінін көрсетеді. kingdom сөзін кіші әріппен беру бүкіл корольдіктің әдемілігінің Розингспен салыстырғанда түкке тұрмайтынын білдіреді.

Тараудың соңында Элизабеттің айтқан бір ауыз сөзімен берілген сипаттаманы байқауға болады.

“She is abominably rude to keep Charlotte out of doors in all this wind…”

Ол мистер Коллинз кез-келген  ыңғайлы жағдайда алдына иілуге дайын тұратын Розингс қожайынының қызы леди Кэтрин де Бер туралы айтып отыр.

Элизабет бұл ледидің тіпті фаэтоннан тарамағанына қарамастан осындай құрметке ие болғанына наразы, сөйте тұра өзінің артық екенін білдіреді. Аbominably үстеуі (жиренішті, сұмпайы) оның бұл ледиді жақтырмайтынын, әсіресе Шарлоттаны осындай қатты желде далаға жібергеніне наразы екенін білдіреді.

Ол мистер Коллинз пен оның қонақтарын Розингске кешкі асқа шақыру үшін келеді.

Жиырма тоғызыншы тарауда Розингстегі кешкі ас сипатталады.

As the weather was fine, they had a pleasant walk of about half a mile across the park. Everyparkhasitsbeautyanditsprospects…

Бұл суреттеме жақсы ауа райында серуендегеннің қандай жақсы екендігін көрсетеді.

Элизабетке саябақ ұнайды, бірақ мистер Коллинз секілді құлшынысты сезімді сезбейді.

Д. Остен саябақты суреттеуге аса назар аудармайды, басқа саябақтардан бөліп те қарастырмайды, тек әр саябақтың өзінше әдемі екендігін атап өтеді, ал қазіргі шақты қолдануынан барлық саябақтар жайлы айтып жатқаны түсінікті болады.

Отызыншы тарауда Элизабет әлі де құрбысында қонақта жүргені сипатталады.

Мұндағы табиғат суреттемесінен Элизабет үшін, Хансфордтың тұрғындарына секілді Розингстегі кешкі астардың аса маңызды еместігін түсінуге болады. Ол кешкі астан гөрі тоғайда серуендеуді ұнатты, себебі мұнда өзін қауіпсіздікте сезінді және леди де Берден алыс болғанды жөн көрді.

…and the weather was so fine for the time of year that she had often great enjoyment out of doors. Her favourite walk… was along the open grove which edged that side of the park, where there was a nice sheltered path, which no one seemed to value but herself…

Көктемдегі ауа райы серуендеуге тамаша (fine)мезгіл. Great enjoyment тіркесінен Элизабеттің бұл серуендерді ұнатқанын байқауға болады. Often үстеуі күн сайын серуендегенін білдіреді.

Отыз бесінші тарауда көктем – мамырдың алғашқы аптасы – суреттеледі, мистер Дарси мен Элизабеттің кездесулері басталады.

…The five weeks which she had now passed in Kent had made a great difference in the country, and every day was adding to the verdure of the early trees. She was on the point of continuing her walk when she caught a glimpse of a gentleman within the sort of grove which edged the park.

Көктемнің белгісі ретінде Д. Остенағаштардың жасыл жапырағын келтіреді (theverdureoftheearlytrees).

МистерДарсиоған жолдаған хатында мистер Уикхэм туралы, өзінің әрекеттері және оған деген қатынасын түсіндіріп жазады.

Қырық үшінші тарауда романдағы ең толық және ұзақ табиғат суреттемесі беріледі.

Мұнда Элизабеттің және оның көкесі мен тәтесінің мистер Дарсидің помесьтесі Пемберлиге сапары сипатталады. Элизабеттің онда баруды қаламады, ал тәтесі бұл жердің керемет көріністерімен әйгілі екендігін айтып көндіреді. Бұл поместьеде елдегі ең әдемі саябақтардың бірі орналасады.

Шын мәнінде солай болып шығады.

 

…They…drove for some time through a beautiful wood stretching over a wide extent…

They gradually ascended for half-a-mile, and then found themselves at the top of a considerable eminence, where the wood ceased…

…Pemberley House…standing well on rising ground, and backed by a ridge of high woody hills; and in front, a stream of some natural importance was swelled into greater, but without any artificial appearance. Its banks were neither formal nor falsely adorned. Elizabeth was delighted. She had never seen a place for which nature had done more, or where natural beauty had been so little counteracted by an awkward taste.

Элизабеттің көңілінен шығады. Адамның қолынан емес, өздігінен жасалған табиғи әдемілік. Келесі сөз тіркесі табиғатты сипаттауда қолданылады: a beautiful wood, a considerable eminence, high woody hills, a stream.

Эпитеттер ретінде қолданылған сын есімдер: beautiful, considerable, high, woody сан және сапаны білдіреді.

Мұндағы қонақтар табиғаттың жаратылысындағы әдемілікке тамсанады, кейін үйдің терезесінен тамашалайды. Элизабет Пемберли орманының қожайыны болуға мүмкіндігі бар екенін ойлаған сайын оның таңданысы арта түседі.

…The hill crowned with wood, from which they had descended, receiving increased abruptness from the distance, was a beautiful object. Every disposition of the ground was good; and she looked on the whole scene, the river, the trees scattered on its banks, and the winding of the valley…

Crowned есімшесінің эпитет ретінде қолданылуы белестің айқындылығын күшейте түседі. Д. Остен белесті ұлықтаған секілді болады. А beautiful object тіркесі оның әдемілігін білдіреді, және оның үлкендігі тағы да дәлелденеді.

Белестің ерекшелігі сонда оның төбесіне шығып Пемберлидің көркемділігін тамашалауға болады.

Д. Остен өзенді, ағаштарды, алқапты the whole деген бір сөзбен жеткізеді, сол арқылы олалрдың маңыздылығын және кереметтілігін көрсетеді, оқырманның назарын соған аударып, масаттанғанын қалайды.

Одан әрі көкесі мен тәтесінің келуі сипатталады. Енді Элизабет табиғаттың әдемелігін ұмытады, оның бар ойы мистер Дарсида болады. Ол Розингсте болған әңгімеден кейін оның жерінде аяқ басып жүргеніне ыңғайсызданады.

…They had now entered a beautiful walk by the side of the water, and every step was bringing forward a nobler fall of ground, or a finer reach of the woods to which they were approaching…

A finet, a nobler салыстырмалы шырайдағы сын есімдер сапаның артатынын білдіреді, яғни олар алыстаған сайын тоғандар мен баурайлар әдемілене түседі.

…They entered the woods, and bidding adieu to the river for a while, ascended some of the higher grounds; whence, in spots where the opening of the trees gave the eye power to wander, were many charming views of valley, the opposite hills, with the long range of woods overspreading many, and occasionally part of the stream…

…they pursued the accustomed circuit; which brought them again, after some time, in a descent among hanging woods, to the edge of the water, and one of its narrowest parts.

…the valley, here contracted into a glen, allowed room only for the stream, and a narrow walk admist the rough coppice-wood which bordered it. …

Бұл жердегі үзіндіде  олар тоғайға кіреді, мұндағы табиғат барлығынан асып түседі. Табиғат жаратылысындағыдай адам қолы тимеген күйінде құлпырып тұрады. Мұнда өзенге, ағаштарға, алқапқа тағы да көңіл бөлінеді. Өсімдіктер жайлыс өз болмайды. Жалпылама суреттеме берілген.

Есімшелермен берілген эпитеттер hanging;narrow, rough, charming олардың белгілері жайлы түсінік береді.

Есімше мен герундийді қолдану сипаттаманы жандандырады.

Келесі сипаттама қырық бесінші тарауда беріледі. Мұнда мисс Бингли Пемберлиге келеді. Элизабетпен екеуі бір-бірін жақтырмайды, алайда оларға кездесуге тура келеді.

Мисс Бинглиді, онымен бірге келген миссис Херст және Лондонда бірге тұрған әйелді жаздың ыстық күндері отыруға жайлы терезесі солтүстікке қарайтынқонақтар бөлмесіне шақырады.

…Its windows opening to the ground, admitted a most refreshing view of the high woody hills behind the house, and of the beautiful oaks and Spanish chestnuts which were scattered over the intermediate lawn.

Романда өсімдіктің, яғни талдардың  аттары екінші рет осында кездеседі:spanish chestnuts, oaks. Емен beautiful эпитетімен беріледі.

А most refreshing view сөз тіркесіндегі белгісіз артикль таңдаудың шексіздігін білдіреді; сонымен қатар анықтауыш есімшемен берілген.

Табиғат туралы соңғы суреттеме қырық тоғызыншы тарауда кездеседі. Мұнда мистер Гардинердің жазған хаты беріледі, ол хатта мистер Уикхэммен бірге қашып кеткенмистер Беннеттің қызы және Элизабеттің әпкесі Лидияның жағдайы туралы хабарлайды.

Джейн және Элизабет бұл хабарды үйдегі шаруаны басқарушы әйелден естиді. Осы уақытта олар бұталы тоғайда серуендеп жүреді.

…Jane and Elizabeth were walking together in the shrubbery behind the house…

Бұл хабарды естігеннен кейін олар әкелеріне асығады.

…they…ran across the lawn after their father, who was deliberately pursuing his way towards a small wood on one side of the paddock.

Мұнда тек табиғатқа қатысты зат есімдер ғана кездеседі: lawn, wood, яғни мұнда табиғатты суреттеудің аса маңызды еместігін түсінуге болады.

Хатта қуанышты жаңалықтар да хабарланады. Отбасындағы адамдарды біршама уайымға салған бұл оқиға сәтті аяқталады, сондай-ақ мистер Уикхэм барлығы ойлағандай жаман адам емес, Лидияға деген ниеті шынайы екені анықталады.

Осылайша, романдағы табиғат суреттемелері ықшам. Мұнда стилистикалық кұралдар аз, тек поместьелер мен усадьбаларды сипаттағанда ғана кездеседі, ал басты кейіпкерлердің тағдыры мен мінез-құлқына үлкен ықпал жасамайды.

 

 

2.2. «Джейн Эйр» романындағы табиғаттың сипаттамасы

 

Ш. Бронтенің атағын шығарған«Джейн Эйр» романы (Jane Eyre, 1847) ағылшын сыни реализмінің маңызды шығармаларының қатарына жатады. Бұл кітаптың соны идеясы адамгершілік абыройын, еңбеу етуге және сүюге құқығын қорғау үшін күресетін қарапайым әйелдің рөлі. Джейн Эйр – өмір туралы қатты толғанатын, терең сезіне білетін және өзінің ұмтылыстары мен сезімдері туралы ашық жариялайтын әйел. Джейн Эйр – жазушының  ойында өз өмірін таңдауға, сондай-ақ тек қана біреудің әйелі емес, ер адамға лайықты жолдас болуға қабілетті қазіргі заман әйелінің бейнесі. Викториандық Англия кезінде («The Victorian Age” –королева Викторияның ғасыры (1837-1901)), жазушы көзқарастарының шектен шығар-шықпас батылдығын білдіретін. Джейн Эйрге ұқсас кейіпкер Диккенсте де, Теккерейде де болған жоқ; тіпті Элизабет Гаскеллдің өзін мұндай батылдық тамсандырады.