Көркем шығармадағы табиғаттың сипаттамасы («Тәкаппарлық пен жаңылыс» және «Джейн Эйр» романдары негізінде)

«Джейн Эйрді» өмірбаян арқылы бастау ағылшын болмысының әдеттегі құбылыстарын бейнелеуді көрсетумен байланысты. Сюжеттің негізі – тіршілік үшін күресуге мәжбүр жетім қыз Джейн Эйрдің өмірі.Ол қиыншылықпен күресіп, қарсы тұруға бойындағы батылдығын оятады. Ол жетімдер үйінің қамқоршысы пастор Брокльхерстің азғыруына көнгісі келмейді, оның жәбірленуші күйін кешкісі келмейді; оның бойында қарсылық және тәуелсіздікке деген ұмтылыс өмір сүреді. «Егер бізді себепсізден-себепсіз ұрып-соғатын болса, -деп Эленге айтады, - біз оларға жауап беруіміз керек –басқаша болуы мүмкін емес, - олардың қолының ұшы ендігәрі тимейтіндей етіп бар күшіңді салып ұру керек!» Ш.Бронте  атеист болған жоқ, бірақ  ол дінге берілуге  және бейшаралардың ауыртпалыққа үндемей көнуіне үндеген шіркеу қызметшілерінің хайуандығына қарсы шықты.Викториандық қоғамдағы әйелдің жағдайы туралы мәселе де батылдықпен қозғалды. Ш. Бронте әйелдің отбасында және қызметте теңдікке қол жеткізуін аңсайды және сол уақытта бұл талаптың орындалуы әбден мүмкін еді.

Романның көркемдік тұтастығы мелодрамалық көріністермен бұзылған. Қисынсыз кездейсоқтықтар, қатерлі құпиялар және сәтті кездесулер қиыншылықтарды жеңуге көмектеседі. Мелодрамалық сәттер кейбір жерлерде қайғылы оқиғалармен соқтығысып жатады. «Джейн Эйр» романының ықпалының және көркемдігінің күші бүлікші рухпен және сезімдердің шынайылығымен байланысты.

Роман алғашқы беттерінен-ақ жүректі баурап алады.

There was no possibility of taking a walk that day. We had been wandering, indeed, in the leafless shrubbery an hour in the morning; but since dinner (Mrs. Reed, when there was no company, dined early) the cold winter wind had brought with it clouds so somble, and a rain so penetrating, that further outdoor exercise was now out of the question.

I was glad of it; I never liked long walks, especially on chilly afternoons: dreadful to me was the coming home in the raw twilight…

Күздің соңы, бұлыңғыр ауа райы – ыстық алауошақтың алдында мейірімді, жылы шырайлы адамдардың жанында отыруға қолайлы кез. Алайда он жасар Джейн Эйр үшін бұл мүмкін емес: кішкентай жетім қызды айналасындағы адамдар жек көріп, жатсынады. Қайтыс болған көкесінің әйелі тас жүрек миссис Ридтің қамқорлығында тұрып жатқан үйі Гэдсхед-Плейсте Джейнді ешкім жақсы көріп, бауырына тартпайды. Балалығымен тәтесінің және оның балаларының көңілін жібітуге тырысқаны босқа әурешілік – олар қызға ешкір мейірімділік пен аяушылық танытпайды. Джейн жасына, бақытсыздығына қарамастан қорғаушысы жоқ емес: оның қаруы – қайсар мінезі.

Қайсар мінезді немере жиенінен құтылу үшін миссис Рид қайырымдылық мектебіне жібергісі келеді. «Ловуд институтының» қазынашысы және экономы екіжүзді мистер Брокльхёрст үйге шақырылады, ол Джейнге «Адамдарға өтірік айтып, алдаған ақымақ қыз Дж. Мартаның қорқынышты және кенет өлімі» туралы балаларға оқуға арналған брошюраны береді. Мистер Брокльхёрстің бұл қылығы тегіннен тегін емес: миссис Рид оған Джейнді жалған сөйлейтін және ерекше қатал қаралуға тиісті қыз ретінде сипаттап береді.

Оның Ловудтағы өмірі оңайға соқпайды. Алайда ол бар күшін жинап, айналасындағылардың құрметіне ие бөленеді. Дегенмен мектепте қорғансыздарды жәбірлеу орын алатын жайт, мысалы оның ең жақын құрбысы Элен Бернс осныдай күйге душар болады.

«Кедей қыздарға арналған Ловуд қайырымдылық мектебіндегі» өмір мен оқу көріністері XIX ғасырдағы ағылшын романтикалық әдебиетіндегі ең әшкерелеуші көріністерге жатады. Ш. Бронтенің барлық ащы шындықты жазбағаны анық. Алайда ашаршылық, суық, ластық, үлкендер бір тілім нанын тартып алған балалардың сорлы күйі, және мектеп оқушыларын аяусыз қырған сүзек індеті туралы жазғанының өзі оқырманды толғандырмай қоймайды. Бұл ретте Ловудтағы тәртіптің қаталдығы құрғақ сипатталады, мелодрамалық үндер жетіспейді: көбінесе бірқалыпты, мысқылды, кейде мұңды мәнерде суреттеледі.

Джейн Рочестер сарайына келген  сәттен бастап романның үшінші, және автор үшін басты эпизоды торнфильд басталады. Торнфильдпен байланысты барлық бейнелер – әсірелеу, мысқыл, кейде романтикалық гипербола үшін жасалған, бірақ Брокльхёрст пен тіпті миссис Ридті бейнелегендей әдеттегіні қайталау емес.

Торнфильд эпизодында барлығы шындыққа жанаспайды: Бронте мұнда суреттеу әдісін де, эмоциалдық кілтті де өзгертеді. Романның көп бөлігін құрайтын он сегіз тараудан тұратын торнфильд эпизоды (XI-XXVIII) романтикалық романға, кейде тіпті «готикалық» романға келеді.

Торнфильдпен және оның тұрғындарымен  болған алғашқы кездесу әдеттен тыс оқиғаларды ұсынбайды. Торнфильд-Холл және онда шаруа басқарушы әйел миссис Фэйрфакс қазан айының бір кешінде келген Джейнді жылы шыраймен қарсы алады. Келесі күні ол қатал ағылшын тәртібіне үйренбеген оқушысы сүйкімді француз қыз Адель Варанспен танысады.

Үш айдан соң Еуропадан үйдің қожайыны оралады.

Он екінші тарауда Джейннің мистер Эдвард Фэйрфакс Рочестермен бірінші кездесуі сипатталады.

Бұл кездесу қаңтар айында, яғни Джейннің Торнфильдке келгеніне үш ай өткен соң болады.

Алғашқыда сол қаңтардың күніндегі табиғат суреттеледі.

…It was a fine, calm day, though very cold…

…The ground was hard, the air was still…

…It was three o’clock…

…the charm of the hour lay in its approaching dimness, in the low-gliding and pale-beaming sun. I was a mile from Thornfield, in a lane noted for wild roses in summer, for nuts and blackberries in autumn, and even now possessing a few coral treasures in hips and haws; but whose best winter delight lay in its utter solitude and leafless repose. If a breath of air stirred, it made no sound here; for there was not a holly, not an evergreen to rustle, and the stripped hawthorn and hazel bushes were only fields, where no cattle now browsed; and the little brown birds which stirred occasionally in the hedge, looked like single russet leaves that had forgotten to drop.

This lane inclined uphill all the way to Hay: having reached the middle, I sat down on a stile which led thence into a field. Gathering my mantle about me, and sheltering my hands in my muff, I did not feel the cold, though it froze keenly; as was attested by a sheet of ice covering the causeway, where a little brooklet, now congealed, had overflowed after a rapid thaw somedays since… the sun went down amongst the trees, and sank crimson and clear behind them…

On the hill-top above me sat the rising moon; pale yet as a cloud, but brightening momently: she looked over Hay, which, half lost in trees, sent up a blue smoke from its few chimneys; it was yet a mile distant, but in the absolute hush I could hear plainly its thin murmurs of life. My ear too felt the flow of currents; in what dales and many hills beyond Hay, and doubtless many becks threading their passes. That evening calm betrayed alike the tinkle of the nearest streams, the sough of the most remote…

Табиғатты суреттеуде сын есімдермен берілген эпитеттер көп қолданылады: beaming (sun); hard (ground), still (air), the nearest (streams), the most remote, crimson and clear (sun), pale (moon), a blue smoke, the absolute (hush), thin (murmurs of life), russet (leaves).

Күшейтпелі шырайда қолданылған сын есімдер олардың мағынасын күшейту үшін қолданылғанын көрсетеді. Бұл бізге табиғат жайлы толық көрініс алуға мүмкіндік береді: оның сипаты, жай-күйі, ондағы өзгерістер жайлы.

Бұл суреттеме өсімдіктердің аттарына толы: wild roses, nuts, blackberries, hips, haws, a holly, the hawthorn and hazel bushes. Бұл бізге гүлденер шағындағы табиғат тіршілігінің қалдығын бейнелейтін долана, итмұрын, жаңғақ ағашының аман қалған жидектері туралы көрініс алуға мүмкіндік береді.

Rising, half lost, threading, covering есімшелері суреттемені тек стилистикалық жағынан байытып, сөйлемдерді жайылма етіп қана қоймайды, сонымен қатар қазіргі шаққа меңгейтін уақытты да білдіреді.

Одан әрі мистер Рочестердің келуі сипатталады. Оның келуі романтизм сипатында беріледі, тіпті оның сыртқы келбеті жұмбаққа толы, ол ажарсыз, алайда оның ажарсыздығы айрықша, мәнді, ерекше.

Олар кездесер алдында айдың шығуы тегіннен тегін емес, себебі бір-біріне ғашық болған жандар кейін сырлы және көркем ай жарығында кездесуі орынды.

Бірақ ай басқа да мағынаны білдіреді. Оның пайда болуы Джейннің тағдырында үлкен өзгерістер күтіп тұрғанын және өміріндегі басты адамның пайда болатынын білдіреді.

…A rude noise broke on these fine ripplings and whisperings, at once so far away and so clear: a positive tramp, tramp; a metallic clatter, which effaced the soft wave – wanderings.

Романтизмді Джейн табиғаттың тыныштығын бұзған дыбыстарды естігенде Бессидің (миссис Ридтің үйіндегі қызметкер) ертегілерін еске алу сәтінен байқауға болады.

It was exactly one mask of Bessie’s Gytrash, – a lion-like creature with long hair and a huge head…

…The horse followed, – a tall steed, and on its back a rider. The man, the human being, broke the spell at once. Nothing ever rode the Gytrash; it was always alone…

Мистер Рочестер Джейнмен соқтығысып қала жаздайды, алайда оның жылқысы жығылып құлап түседі.  Джейн жүгіріп кеп көмектескісі келеді. Бірақ ол көмегін қабылдамайды. Ол қайта сұрайды. Айдың жарығында оның түрін анық көре алады.

…but I traced the general points of middle height, and considerable breadth of chest. He had a dark face, with stern features and a heavy brow; his eyes and gathered eyebrows looked ireful and thwarted just now; he was past youth, but had not reached middle age; perhaps he might be thirty-five.

Мистер Рочестер Джейннің оның үйінде гувернантка болып қызмет істейтінін біледі, алайда оның қызы Адельге сабақ беретін мұғалімге сарайдың қожайыны екенін айтпайды.

Содан екеуінің жолдары ажырайды. Кейін үйде қайтып кездесуі Джейн үшін күтпеген оқиға болады.

Олардың кездесуінен кейін табиғаттың суреттемесі беріледі. Ол арқылы Джейннің үйге кіргісі келмей тұрғанын түсінуге болады, себебі жолда болған оқиға оның бірсарынды күндеріне өзгеріс әкелгендей болады.

…I saw only the hedge and a pollard willow before me, rising up still and straight to meet the moonbeams; I heard only the fainest waft of wind, roaming fitful among the trees round Tornfield…

…sky expanded before me, – a blue sea absolved from taint of cloud; the moon ascending it in solemn march; her orb seeming to look up as she left the hill-tops, from behind which she had come, far and father, below her, and aspired to the zenith, midnight-dark in its fathomless depth and measureless distance: and for those trembling stars that followed her course; they made my heart tremble, my veins glow when I viewed them…

Джейн басын көкке көтеріп, күмәндерін сейлткісі келеді. Бұлтсыз ашық аспан – күңгірт сұр сарайға қарама-қайшы қойылады.

Аспанды көк теңізбен салыстыру – метафоралық эпитет.

sky – a blue sea absolved from taint of cloud.

Метафоралықэпитет – trembling stars, Джейнің ішкі күйін, яғни үйге кіру не кірмеу туралы сенімсіздігін білдіретін секілді.

Осында және басқа жердерде айды есімдіктермен беру: her, she – кейіптеуді білдіреді.Ш. Бронте айды жандандырып, маңызды оқиғалар алдында оның мәнін қайта күшейтеді.

Бір үстеуді әр түрлі шырайда қолдану far – father оның мағынасын күшейтеді: ай жақынырақ, белестер алысырақ, ай «өз жұмысына кіріседі». Бірақ ол ақыры көзден ғайып болады, өмір дағдылы қалпына оралып, үйдің қамы жалғаса береді.

…The moon was full and bright (for the night was fine), came in her course to that space in the sky opposite my casement and looked in at me through the uneveiled panes, her glorious gaze roused me awaking in the dead of night, I opened my eyes on her disk – silver-white and crystal clear. It was beautiful, but too solemn…

Good God! What a cry!

The night – its silence, its rest – was rent in twain by a savage, a sharp, a shrilly sound that ran from end to end of Thornfield Hall.

Жиырмасыншы тараудың басы Мистер Рочестердің сарайында үрейлі оқиғалардың болатынын білдіреді: оның әйелі Берта Мэзон ағасының қолын тістеп, өлтіре жаздайды.

Толық айдың сипатталуы орынды. Себебі толық ай кезінде адамның психикасында өзгерістер болып тұрады, көңіл-күй мен адамның өзін-зі сезінуіне әсер етеді. Ал оның әйелі секілді жындылар үшін бұл аурудың асқынатын кезеңі. Олар өз-өздерін ұстай алмай қалады.

Мистер Рочестер онымен жалғыз қалу қауіпті екенін ағасына ескерткен, бірақ ол мұны ескермей, соның салдарынан өмірінен айырыла жаздайды.

Айды сипаттауға қолданылған эпитеттер алда болатын қорқынышты оқиғаны білдіреді: full, bright, glorious gaze, silver-white and crystal clear disk, beautiful.

Ш. Бронте айдың әдемілігіне тәнті, алайда оның салтанатты түрі (solemn) үрей туғызады.

Қорқынышты оқиғалардан кейін Ш. Бронте оқырманның назары табиғатты сипаттауға аударылады, сол кезде Мистер Рочестер Джейнге деген сезімін тұспалдап жеткізгісі келеді.

It was by this time half-past five, and the sun was on the point of rising…The stillness of early morning slumbered everywhere…

…little birds were just twittering in the blossom-blanched orchard trees, whose boughs drooped like white garlands over the wall enclosing one side of the yard…

…Now here (he pointed to the leafy enclosure we had entered) all is real, sweet, and pure…

He strayed down a walk edged with box; with apple trees, pear trees, and cherry on one side, and a border on the other, full of sorts of old-fashioned flowers, stocks, sweet-williams, prim-roses, pansies, mingled with southernwood, sweet-briar, and various fragrant herbs.

They were fresh now as a succession of April showers and gleams, followed by a lovely spring morning, could make them: the sun was just entering the dappled east, and his light illumined the wreathed and dewy orchard trees and shone down the quiet walky under them.

“Jane, will you have a flower?”

He gathered a half-brown rose, the first on the bush, and offered it to me.

“Thank you, sir.”

“Do you like this sunrise, Jane? That sky with its high and light clouds which are sure to melt away as the day waxes warm – this placid and balmy atmosphere?”

“I do, very much.”

Сәуір. Көктем. Айналаның барлығы гүлденіп, гүлдер мен шөптердің хош иістері аңқиды. Махаббат мезгілі. Мистер Рочестер сезімін білдіргісі келеді, алайда Джейнді қорқытып алмас үшін тікелей айтпайды, ол түнде болған оқиғаны әлі уайымдауда.

Бірақ табиғат таңғажайып, таза. Алма, алмұрт, шие піскен кезең. Хош иісті ұлдызшешек, қалампыр және көк шыққан кез.

Мистер Рочестер осы әдемілік арасынан тыныштық іздейді, айналасындағы қиыншылықтардан осында пана іздейді, үйдің ауасы тар, ал табиғат – құтқарушы, тазартушы және үндестік жері.

Джейнге жартылай бүршік атқан раушангүлді сыйлайтын сәт кездейсок емес. Бұл гүл сондай жас, пәк және тамаша Джейнге теңеледі.Мистер Рочестер үшін Джейн көктем секілді ашық, көркем болашаққа үміт секілді.

Жиырма үшінші тарауда табиғат жайлы ұзақ және әдемі суреттеме беріледі.

A splendid Midsummer shone over England: skies so pure, suns so radiant as were then seen in long succession, seldom favour, even singly, our wave-gift land. It was as it a band of Italian days had come from the south, like a flock of glorious passenger birds, and lighted to rest them on the cliffs of Albion. The hay was all hot in; the fields round Thornfield were green and shorn; the roads white and baked; the trees were in their dark prime: hedge and wood, full-leaved and deeply tinted, contrasted well with the sunny hue of the cleared meadows between.

…It was now the sweetest hour of the twenty-four: - “Day its fervid fires had wasted”, and dew fell cool on panting plain and scorched summit. Where the sun had gone down, in simple state – pure of the pomp of clouds – spread a solemn purple, burning with the light of red jewel and furnace flame at one point, on one hill-peak, and extending high and wide, soft and still softer, over half heaven. The east had its own charm of fine, deep blue and its own modest gem, a rising and solitary star: soon it would boast the moon; but she was yet beneath the horizon.

…I went apart into the orchard. No nook in the grounds mort sheltered and more Eden-like; it was full of trees, it shut it out from the court, on one side, on the other; a beech avenue screened it from the lawn. At the bottom was a sunken fence; its sole separation from lonely fields: a winding walk, bordered with laurels and terminating in a giant horse-chestnut, circled at the base by a seat, led down to the fence.