Лизинг қатынастары пайда болуының құқықтық алғышарттары

Бюджеттік қаржы мен шетелдік несие мен займдарды агроөнеркәсіп кешеніндегі ірі масштабты лизингтік жобаларына пайдалану барысында қазір маңызды мәселеге айналған аәтарлықтай проблема-лизинг беруші фирмалар мен компанияларды конкурстық негізде іздестіру мен табу болып табылады. Оның өткірлігі арнайы мамандандырылған лизинг компаниялары аймақтық жүйесінің жоқтығымен және банктердің тікелей лизингпен шұғылдануына тыйым салынуымен байланыстыруға болады. Бұл жағдайда Қаржы және Ауылшаруашылығы министрліктері Ресейден комбайн қою бойынша жобаларды жүзеге асыруда өздеріне тән емес лизинг беруші қызметін (функциясын) Мемлекеттік азық-түліктік контрактік корпорациясына, ал лизинг қорының Комиссиясы жұмыс істеп тұрған агроснаб жүйесіне, ''Агропромтехника'' және Кең дала'' акционерлік қоғамына жүктеуге мәжбүр болды. Соның нәтижесінде лизинг операцияларында қиыспаушылықтар мен қиыншылықтар пайда болды.

 Сонымен, Ресей тәжірибесін  және Қазақстандағы лизинг дамуының  перспективасы мен проблемаларын  зерделеу қорытындысы мына қажеттілікке  алып келеді:

1. Лизингтік компанияларының жалпы  мемлекеттік және аймақтық жүйесін құру және кеңейту.

2. Лизингтік компаниялардың қалыпты  қызметін ұйымдастыру үшін аса қажетті нормативтік-құқықтық актілерді жетілдіру;

3. Қоғамдық өзін-өзі басқару  органы - Қазақстанның лизингтік компаниялары бірлестіктерін құру;

4. Халықаралық лизинг жөніндегі  Оттава конвенциясына (шартына) Қазақстанды  қосу үшін дайындық жұмыстарын  өткізу.

5. Лизинг саласында халықаралық  және ұлттық лизинг фирмалары  қауымдастығымен, оның ішінде ''Лизюроп'', Ресей лизинг компаниясы қауымдастығы және басқаларымен тәжірибе алмасу үшін байланыс орнату.

Лизинг бизнесінде орын алып келген және жаңадан пайда болған проблемаларды шешпейінше құрылып үлгерген және құрылып жатқан лизинг компаниялары мен банктік құрылымдар және лизинг қызметіндегі ішкі рынокты дамыту мен жұмысын табысты жүргізуге иек артуға болмайды, дәлірек айтсақ мүмкін емес. Қазақстан экономикасы үшін оның өз ерекшелігіне орай (импорттағы машинажасау өнімдерінің басыңқылығы) халықаралық лизингті дамыту маңызды, алайда бұл өз алдына әңгіме етуге тұратын дербес, өте күрделі проблема.

Қазақстандағы лизингті одан әрмен дамытудың перспективасы біздің ойымызша үш негізгі бағытпен байланысты:

1. Экономиканың барлық саласында  дерлік физикалық жағынан тозған  және моральдық жағынан ескірген  негізгі капиталды жедел де түбірлі жаңартудың өткір де табанды мұқтаждығы.

2. Экономикада инфляция деңгейінің  төмендеуіне және оның басым  секторлары мен салаларына отандық  және шетелдік инвестициялардың  тікелей құйылуына қарай инвестициялық  белсенділікті көтеру.

3. Ұлттық экономикада шағын және  орта бизнестің даму қарқыны  мен масштабын, мемлекеттік тұрғыдан  қолдау мен ынталандыруды күшейту.

Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев ''Елдегі жағдай және 1997 жылғы ішкі және сыртқы саясаттың негізгі бағыттары туралы'' өзінің халыққа жолдауында: ''Ұзақ уақыттар бойы жаңартылмаған және жөндеуден өтпеген негізгі капитал айтарлықтай тозды.

Тұтастай бірқатар секторларда ол мүлде авариялық жағдайда тұр, мұның өзі біздерді қысқа мерзім ішінде осы проблемаларды шешумен шұғылдануға итермелейді'' деп атап көрсетті. [30]

Сонымен, келтірілген мәліметтер шаруашылықтардағы астық жинау техникаларының тұрақты түрде қысқарып бара жатқандығын және олармен ауылшаруашылығы жұмыстарының қамтамасыз етілу дәрежесінің нашарлай түскендігін көрсетеді.Бұл проблемаларды шешу жолдарының бірі-Ресей, АҚШ және басқа да елдерден лизингтік негізде комбайн, трактор, жүк автокөлігі және басқа да техникаларды ірі көлемде қоюды ұйымдастыру, республикада комбайн, жүк автокөлігі өндірісі бойынша бірлескен кәсіпорындар құру, шетелдік инвестицияны, несие мен займды тарту есебінен мемлекеттік лизинг қорынан техника қоюды қаржыландыружолымен таратудың лизингтік формасын пайдалана отырып өз машинажасау өңдірісін дамытуға қолдау көрсету болып табылады.

1997 жылдың басында Қазақстан Республикасының ''Тікелей инвестицияны мемлекеттік қолдау туралы'' Заңы қабылданып, салық заңдылығына айтарлықтай өзгертулер енгізілді. Тікелей инвестицияны мемлекеттік қолдаудың мәні мынада:

• инвестициялық қызметті қамтамасыз етуді кепіл заңдылығы;
• жеңілдік беру жүйесін және жеңілдетілген кеден төлемін (преференция) белгілеу;
• инвесторлар алдында Қазақстан Республикасын таныстыруға өкілетті біртұтас мемлекеттік органның болуы.

Шағын кәсіпкерлікті дамытуды ынталандыру мақсатында Қазақстан Республикасында ҚР Президентінің 1997 жылғы 6 наурыздағы ''Шағын кәсіпкерлікті дамытуды Мемлекеттік қолдау мен жандандыруды күшейту жөніндегі шаралар туралы'' Жарлығы, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 26 сәуірдегі № 665 ''Шағын кәсіпкерлікті қолдау қорын құру туралы'' Қаулысы, Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 19 маусымдағы ''Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы'' Заңы қабылданды. Бұл жұмысты үйлестіру үшін 1997 жылдың сәуірінде Экономика және сауда министрлігі жанында облыстарда тиісінше филиалдары бар шағын кәсіпкерлікті қолдаудың Департаменті құрылды. [31]

Шағын кәсіпкерлікті қаржы жағынан қолдау республикалық және жергілікті бюджет қаржысы, банк несиелері, халықаралық институттардың гранттары мен займдары және шетелдік инвестициялар арқылы жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі Басқармасының шешімімен екінші деңгейдегі банктер несие портфельдерінің кем дегенде 10 пайызын шағын кәсіпкерлік саласына салуға міндетті. Оның дамуына 1997 жылы ең аз дегенде 200 миллион АҚШ доллары бағытталады. Барлығы шағын бизнеске 1997-1998 жылдары 350 миллион АҚШ долларын жұмсау көзделуде, оған Еуропа қайта жарақтау және даму Банкінің, Азия даму Банкінің займдары, бюджет қаржысы кіреді. [32]

Сондай-ақ Жапонияның Эксимбанк, Швейцарияның несие желісінің, Малайзияның ВВМВ банкінің займдарын тарту қарастырылуда. Шағын кәсіпкерлікті қолдау департаменті лизинг компанияларын құру бойынша жұмыс істеді,олар шағын бизнес субьектілеріне қажетті техникалар мен құрал-жабдықтар қояды. Жапония үкіметі, Азия банкі келісім барысында бұл жобаларды қаржыландыруға мүдделі екендіктерін білдірді. Еліміздің ауылшаруашылығы кешенінің инвестицияларға деген орасан сұранысы-лизинг қызметін жеделдетіп дамытудың маңызды шарты болып табылады. Оны жүзеге асыруда еркін ақша қаражатына (отандық банк капиталы, шетелдік инвестиция), сондай-ақ шапшаң дамудағы шағын және орта бизнеске сүйенуі қажет. Әртүрлі құрылымдардағы, әсіресе шағын және орта бизнестегі инвестициялық белсенділікті ынталандырудағы лизингтің алатын орыны ерекше. Еуролизинг төрағасы А.Датолоның сөзі бойынша ол ''экономикалық процесстің маңызды катализаторы'' болып табылады. Еуропалық елдердің машинажасаудың жекелеген салаларында, мәселен Италияда лизингтік құралдардың көлемі 40-50 пайызды құрайды.  Сонымен, лизингтік бизнестің дамуы Қазақстан үшін инвестициялық процессті жандандырудағы перспективалы бағыт, экономиканың құрылымын қайта құруда және өндірісті қайта жарақтауда куатты тегершік бола алады және болады да.

Қорытынды

Еліміздегі экономикалық реформалардың барысы бизнес саласындағы қызметтің лизингтік бағытының ең перспективалы екендігін айғақтайды. Еліміздің шаруашылық кешенінің инвестицияға деген орасан мұқтаждығы лизингтік қызметті жеделдетіп дамытудың маңызды алғышарты болып табылады. Банк капиталын нығайту, экономиканың басым салалары мен секторларына отандық және шетелдік тікелей инвестицияларды, несие мен займдарды салу, шағын және орта бизнестің жедел дамуы Қазақстандағы лизинг бизнесінің кең масштабта дамуына қуатты серпін береді.

Лизингтік қызметтің қазіргі заманғы нарығы, осы операцияларды реттейтін лизингтік келісімдер мен заңды мөлшер-үлгісін, лизингтің түрлі үлгілері мен формасын сипаттайды.

 Қазақстан Республикасында  жүргізіліп жатқан нарықтық-экономикалық  қайта құрылулар жағдайында, лизинг қатысатын жаңа институттардың дамуы және қалыптасуы жүріп жатыр. Лизингтің дамуы инвестициялық қызмет активизациясының, нарықтық экономика жандануының және елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың бірі болып табылады. Сонымен қатар, лизинг нарықтық категория және азаматтық құқықтың объектісі ретінде оны толық дәрежеде пайдалануға кедергі болатын оның теориялық және тәжірибелік аспектісінде толық дайындалмағанын атап өту қажет.

    Қазіргі уақытта Қазақтандағы  лизингті ұйымдастырудың негізгі  төрт бағыты ерекшеленеді:

1. мемлекеттік лизинг немесе мемлекеттік бюджет қаржысы есебінен толық жүзеге асырылып отырған лизинг;
2. коммуналдық (муниципалдық) лизинг немесе жергілікті бюджет қаржысы арқылы қаржыландырылатын лизинг;
3. коммерциялық лизинг өзінің және заимдық қаражаты арқылы толығымен банктер және лизинг компанияларымен жүзеге асырылатын лизинг;
4. аралас лизинг немесе мемлекеттік және коммерциялық құрылымдардың қатысуымен болатын үлестік лизинг. Бұл

жағдайда мемлекеттік және жергілікті органдар – үкімет, министрліктер мен ведомстволар, облыс және аудан әкімдері кепіл сапасында немесе лизингтік келісімде белгілі бөлігін қаржыландыру үшін бюджет қаржысын бөледі.

Қазіргі таңда барлық елдер, даму деңгейіне қарамай, сырттан  қаржыландыру процестерін қолдануда. Олар мынадай:

- объектілерді қаржыландыру; трансакцияларды  қаржыландыру; жобалық қаржыландыру; халықаралық лизинг және тағы  басқалар. Халықаралық қаржыландырудың  барлық түрлері инвестициялау  қызметтің жалпы түсінігіне кіреді. Бірақ соның ішінде бір ғана қаржы операциясы, яғни лизинг механизмі.

- шетел валютасының ауытқуымен  байланысты туатын валюттік қауіптен;

- көлік тасымалдаумен байланысты (тауардың бұзылуы, жойылуы) пайда болатын қауіптерден;

- моральдық тозған жабдықтар мен техниканы, технологияны алу қаупінен;

- пасық қызметтестермен жұмыс  істеу қаупінен сақтамайды.

Сондықтан лизинг инвестициялық  қызметтің тиімді құралы болып  табылады және ол “Инвестициялық қызметті дамыту және Қазақстан Республикасына шетел инвесторларын тарту туралы” ҚР Үкіметінің қабылдаған кешендік бағдарламасында көрсетіліп, сол бойынша жүзеге асырылуда. Лизинг инвестициялаудың әдеттегі формаларымен қатар өзіне тән мүмкіндіктерінің арқасында техниканы қайта қаруландыруға қажетті өнеркәсіп кәсіпорындарын құруға және экономика құрылымын қайта құруға септігін тигізеді.

Қазіргі уақытта лизинг өнеркәсіптік  кәсіпорындарға инвестицияларды  жұмылдырудың жалғыз ғана тәсілі  болып табылады.

Осыған байланысты Қазақстан  жоғары оқу орындарының оқу  жоспарында “Лизинг” арнайы пәні пайда болды. Лизинг Қазақстанның экономикасын өркендетуге атсалысады. Сонымен қатар лизинг өндірістің дамуына ықпал жасайды.

Стенфорд зерттеу институтының  зерттеу нәтижелеріне сәйкес, лизингтің  болашағы зор. Лизинг несие арқылы  жабдықтарды сатып алу, сату шартынан  бірқатар айырмашылықтары бар. Бұл лизинг алушыларды лизинг бизнесіне қатысуға тартады. Лизингтің бірқатар артықшылықтары мынадай:

- мүліктің кездейсоқ жойылу қаупі лизинг берушінің мойнында болады;

- қызмет көрсету мен жөндеу жұмыстарын лизинг беруші жүзеге асырады;

- лизинг мүлкін ауыстырып алуға және ең жаңа, қазіргі шығарылған жабдықтармен пайдалануға болады;

- лизинг төлемдерін мүлікті пайдалана бастағаннан кейін де жүзеге асыруға болады;

- лизинг шартында алдын-ала қарастырылған шарт аяқталған соң лизинг алушының символикалық бағамен мүлікті меншігіне сатып алу лизинг алушы үшін өте тиімді.

Лизинг алушының әртүрлі талаптарына  бейімделе алатындар үшін де  тиімді. Мысалы лизинг төлемдерін  өтемақы негізінде де жүзеге  асыруға болады (мысалы, сыра өндіру үшін алынған лизинг жабдығының құнын, осы жабдықта өндірілген сыра өтеуге болады).

Лизингтік құқықтық реттелуінзаңмен  және нормативті акттармен реттелетін  құқықтық-азаматтық мәміле ретінде  қарастыра отырып, оның кейде  алаңдатушылық туғызатынын айта  кеткен жөн. Өйткені әлеуметтік-экономикалық, қоғамдық құқықтық процестердің даму мен күрделену кезеңінде бізге балама емес, нақты реттейтін Заң қажет. Жоғарыда айтылған мәселелердің барлығы ”Салық және бюджетке иіндетті төлемдер туралы”, “Банктермен банк қызметі туралы”, “Қаржы лизингі туралы” Заңдарға Азаматтық Кодекске сәйкес өзгерістермен қосымшалар енгізуді талап етеді.

“Оперативті лизинг туралы”, “Банк лизингі туралы” заңдар талқыланып, қабылдану керек. Мысалы, қаржы потенциалы мол екінші деңгейдегі банктер лизинг беруші бола алады. Кіші және орта бизнесті қолдау үшін Қазақстан Республикасының Президентінің “Кіші және орта кәсіпкерліктің субъектілерінің қызметіне мараторий туралы” (Мемлекеттік органдар жағынан субъектілер қызметіне заңсыз араласуына және тексеруіне жол бермеу туралы) жариясына сәйкес, лизингтік компанияларын жан-жақты қолдау, салық, несие, амортизация жеңілдіктерін және кеден, салық, банк туралы заңдар саласындағы лизинг қатынастарына қатысушылар үшін преференция-ларды қарастырып, заңды ету керек.