Ақдала кен орны

 Су тұтқыш жынысының негізгі  түрі құм болып табылады. Жалпақ горизонты жыныстарының әсерлі қалыңдығы 53м-66,8м аралығында өзгереді, бұл горизонтты үлкен қалыңдықта  (50м-ден астам) горизонт тізіміне жатқызады. Кен сиыстырушы жыныстар горизонтының төменгі бөлігінде шоғырланады қалыңдығы 8-11м , орташа 4-5м.

Өнімді горизонт астына жойылатын су тіректері 10м-ге дейін алевролитті қуатпен және линзалайтын саздармен көрсетіледі. Облыстандыру кезінде су тіректері 1,0м минималды қуатпен карталанады. Сонымен қатар, жақын дамыған гипсометрлік деңгейлерде орналасқан онша үлкен емес линзалармен (50-100м дейін тартылыспен) көрсетілген, аудандар және қуаты 5,0м су өткізгіштік жыныс қабаттары кен шоғырының астынан бөлінетін төменгі су тірек бөліктері контуланған. Үстіңгі су тіректер кен үсті қыртыстарында жоқ. Жалпақты сулы горизонтын жабатын су тірегі болып орташа қалыңдығы 40-45м –ге дейінгі Ынтымақты горизонт региональды тұрып қалған саздары болып табылады.

  Кенсыйыстырушы горизонтының жатыс тереңдігі 155-195м–ге дейін өзгереді. Сондықтан көрсеткіштерге байланысты кенді горизонт өлшеулі жату тереңдігі (100-300м) ретінде сипатталынады. Жалпақт горизонтының табанының жатыс тереңдігінің шамалы өсуі батыс-оңтүстік батыс бағыттарында болады.

 Жалпақ сулы горизонтының жерасты суларының статикалық деңгейі жердің үстіңгі қабатынан 64,6-68,4м терңдікте орнықтырылады және жату тереңдігі бойынша өлшеулі жату тереңділік (50-100м) деңгейіне қатысты.

 Жерасты сулары орынды сипаттамаға  ие. Горизонт төбесінде арын шамалыры 38,9м-ден 53,7м-ге дейін өзгереді. Арын шамаларының ұлғайуы батыс, оңтүстік – батыс бағыттарында бақыланады және жалпақты көкжиектің жалпы ылғалдылығына сәйкестендіріледі. Арындар мәні бойынша жерасты сулары аз арындылар (100м-ге дейін) типіне қатысты.

 Кенсыйыстырушы шөгінділер жыныстарының сүзу қажеттері шоғырлары барлық аудандарындағы ЖС әдісімен өңдеу үшін қолайлы болып табылады.

 Кен тасымалдаушы аралық горизонттың сүзілу коэффициенті 4.1м/тәу-ке тең 6,1м/тәу-ке дейінгі шектеулерде түрлендіреді және орташамен 5,4м/тәу құрады. Кен сыйымды көкжиек орташа ұсақты құмдармен көрсетіледі және өткізгіштік типіне қатысты сүзу коэффициенті 3-10м/тәу-ке дейін. Су өткізгіштігіне байланысты кен тасымалдаушы шөгінділер жоғары өткізгіштік (100м2/тәу-н аса) горизонтқа қатысты, су өткізгіштік коэффициенті 116-284 м2/тәу-ке дейін өзгереді. грризонт өткізгіштігі тікелей сүзу коэффициенті және тиімді қалыңдыққа тәуелді.

Горизонттың сумолдылық дәрежесіне байланысты жыныстардың үш түрі ерекшеленеді: өлшеуші сумолдылық (0,1-0,5дм3/с) сумолдылық (0,5-1,0 дм3/с) және жоғары сумолдылық (1,0 дм3/с аса) .Жоғарғы молдылық шөгінді орташа – ірі түйіршікті құдарға үйретілген және профильді 452-462оңтүстік фиангісінде дамыған. Ондағы салыстырмалы 1,33 дм3/с шамаларға дейін жетеді. Сумолдылық жұмыстар негізінен орташа түйіршікті құмдармен көрсетіледі және бір шоғыр ауданында биік болып тұрады. Салыстырмалы өнімдер 0,55 дм3/с –тен 0,80-ге дейін өзгереді. Өлшеуші сумолдылық шөгінділер ұсақ-орташа түйіршікті құмдамен көрсетілген және өзінің мәндерімен (0,38-0,48 дм3/с) олар әлсіз сумолдылық (0,1 дм3/с кішірек) жыныстардан гөрі сумолдылық жыныстарға жақын.

Кен сыйыстырушы горизонт гидрогеологиялық параметрлері жобасында өзгеру заңдылығы бақыланбайды. Қимада жыныстардың сүзілу және сыйымдылық қасиеттерінің қима төбесін бойлай кенді шөгінділерден  кенсіз шөгінділерге азаятын мәндердің дәл тенденциясы белгіленеді. Жалпақ горизонты кен үсті бөлігінің сүзілу коэффициенті 0,7м/тәу-тен 0,0023 м/тәу-ке дейін өзгереді, кен аймағында 1-2 ретке аз мәнді суөткізгіштік 0,2 м2/тәу шамаға азаяды. Салыстырмалы өнімдерде сондай-ақ 0,18-0,007 дм3/с мәнге төмендейді.

Сілтілендіру процесінің тиімділігі мәнді дәрежеде кен өткізгіштігі және кенсіз жыныстардың айқындылығына тәуелді. Сонымен қатар кен өткізгіштігі кенсіз шөгінділер өткізгізгіштігін жоғары болған кездегі жағдай қолайлы.

Кен үсті аралық горизонты жыныстарының өткізгіштігі кен өткізгіштігінен мәнді төмен, ол ЖС әдісімен өңдеудегі қолайлы факторлар болып табылады. Кен асты горизонты геофизикалық және сынақ-сүзгілеу берілгендері бойынша, негізінен кенді шөгінділерге қарағанда өткізгіштірек болып келеді.

Ксб біртексіз сүзілу коэффициентінің мәні бойынша (кенді шөгінділер және кенсіз жыныстардың сүзгілеу коэффициенттерінің қатынасы) горизонттың төрт түрі ерекшеленеді: айтарлықтай біртекті - Ксб 0,75-тен жоғары, біртекті - Ксб 0,75-тен 0,5-ке дейін, біртексіз - Ксб 0,5-тен 0,25-ке дейін, айтарлықтай біртексіз - Ксб 0,25-тен төмен. Айтарлықтай біртекті жыныстар, негізінен, локальді линзалар түрінде таралған және жалпақ горизонтының жоғары сумолдылық және сумолдылық шөгінділеріне өзіндік қатысты. Шығару айтарлықтай біртекті шөгінділер өзіндік жағдайды қамтитын 450 және 458 профильдер аралығындағы ауданды құрады. 460 профильден батысқа қарай аудандағы аса үлкен емес даму, өзіндік сумолдылық жыныстармен көрсетілген біртекті шөгінділерге ие. Жыныстардың біртексіз түрі негізінен 486-496 профильдер аралығында дамыған біртекті шөгінділердің аудандық сәуле шиектерін ескермегенде, 460 профилінен шығысқа қарай кеңейтілді. Батыс бөлікте біртексіз жыныстар аса үлкен емес линза түрінде жатады және жыныстардың су молдылығы бойынша заңдылық иеленбейтін кеңеюдің шыққан сипаттамаларына ие. Өзіндік біртексіз жыныстар өлшеулі сумолды аралық көкжиектің негізгі бөлігін құрайды. Айтарлықтай біртексіз шөгінділер 486 профильдерінің облысында аса үлкен емес аумақ түрінде жатады және өздерінің таралуына байланысты Ақдала кен орнын ЖС әдісімен өңдеудің жалпы шарттарына әсерін тигізе алмайды.

Барлық кен орындарындағы кентасымалдаушы горизонт сулары минералдау дәрежесіне байланысты 4,0г/дм3 –тан 5,3г/дм3-қа дейін құрғақ ерітінділер шамасымен қатты сортаңдалғанға (3-10г/дм3) жатады. Хлорлы-сульфатты натрилы құрамды жер асты сулары кен шоғырларының шектеулеріндегі 19-200С температурасымен.

Уранның судағы құрамы 2,2·10-5г/дм3 –тан 1,0·10-7г/дм3 –ға  дейін шайқалады, радидікі 4,0·10-9г/дм3 –тан 7,0·10-12г/дм3 дейін. Сулар сульфатты басқыншылыққа ие.

  Осылайша, гидрогеологиялық факторлар  жиынтығы бойынша бір шоғыр кен орындары ЖС әдісімен өңдеуде қолайлы болып табылады. Айырым біртексіз сүзілген сипаттамаларды құрады, онда қалдық ерітінділердің төмен жатқан Інқұдық сулы горизонтына ағып кетуі мүмкін. Бұл аумақтарды жерасты сілтілендіру кезінде өлшеу қиын деп бағалауға болады.

Толығымен, Ақдала кенорнының гидрогеологиялық шарттары ЖС өңдеу әдісіне қатысты өлшеу қиын деп бағаланады.

Ақдала кенорнының гидрогеологиялық облыстандырылған 1 шоғырлары сынақ – іске асырылу жұмыстарының берілгендері бойынша анықталған нүкте.

3.4.2. К2t2  - st Інқұдық сулы горизонты

Інқұдық сулы горизонты кенорындарының барлық түрлерінде таралған. Ол жоғарғы бор сулы кешені қимасының орташа жағдайын қамтиды.

Ақдала кенорнындағы Інқұдық сулы көкжиегі кенді емес болып табылды. Сулы жыныстар әр түрлі түйірлі жиі қиыршықтасты және орта түйірлі құмдармен сипатталады. Горизонт жабынының жатыс тереңдігі – 141,9-184,0м, төменгі жағы 171,7-221м, тиімді қалыңдығы – 28,0-36,9м.

Сулы горизонт арынды болып табылады. Сулы горизоттардағы арын деңгейі шығыстан батысқа қарай – 67,6м-ден (жазғы аумағы) 116,3м (жақын аумағы ) дейін өседі. Табиғи ағын бұрышы мәнсіз – 2,31*10-4 жерасты ағынының сүзілу жылдамдығы 2,1-3,3*10-4м/тәу. Оның бағыты жалпақ сулы горизонттың– шығыстан, солтүстік-шығыстан батысқа және оңтүстік-батысқа қарай бағытымен түйіседі.

Інқұдық горизонты басқа сулы горизонттар арасында суы мол болып келеді. Осылай, онда ұңғымалардың өнімі 4,8-6дм3/с құрайды, деңгейдің 3,7-7,8м төмендеген кезде салыстырмалы өнімдер – 0,65-1,5дм3 /с. (11-кесте).

Горизонттың сүзу және сыйымдылық қасиеттері мәнді: сүзілу коэффициенті 4,3м/тәу-тен 11,1 су өткізгіштігі 188-861мг/тәу-ті құрайды, қаттың сынамалы түйіні – бойынша пьезоөткізгіштігі 1у-1,7*106м/тәу.

Жерасты суларының химиялық құрамы кенорнының барлық хлорлы-сульфатты, натрилі аудандарында ұқсас. рН=6.9-7.3 кеуектілігі аз сулардың ортақ қаттылығы – 2,61-36,9мг-экв/дм3, корбанатты қаттылығы – 1,9-2,3 мг-экв/дм3.

Горизонт сулары, сульфат құрамы нормативтік шама 250 мг/дм3 асатындықтан сульфатты басқыншылдыққа ие.

Судағы уранның құрамы 1,3*10-5г/дм3-тан 2,1*10-5г/дм3-қа дейін шайқалады, ал радидікі – (1-7)*10-12г/дм3.

Інқұдық сулы горизонтының көршілес горизонттармен байланысы келесі шамамен көрсетіледі: жоғары жатқан жалпақ горизонтында 8-74сағаттан кейін әсер етеді, Мыңқұдықты – 0,05-7сағ-тан кейін және пермдік – 70сағаттан кейін. Жалпақ горизонты деңгейін қию 0,07-0,03м құрайды, Мыңқұдықтыда – 0,24м және пермдікте – 0,04м құрайды.

3.4.3.Мыңқұдық сулы горизонты - K2t1

Мыңқұдық сулы горизонты Ақдала кенорнының барлық жерлерінде кең таралған.Горизонт кен орын аудандарында біркелкі жинақталған 1к-3к сынамалы бұталар құрамындағы 16сын, 7сын, 23сын үш жалғыздық ұңғымалар және ұңғымалардың сынама түйін құрамындағы ұңғымалардың (37ц, 38н, 39н) бір сынамалы бұтасымен оқытылған.

Мыңқұдық сулы горизонты кенсіз, жалпақт горизонтында шоғырланған кен шоғырларының таралу шегінде.

Көкжиектің тиімді қалындығы жақын ауданында – 21,2-40,7м құрайды.

Сулы жыныстары негізінде линзалы қиыршықтасты малтатасты жыныстар және әртүрлі түйірлі құмдар қабатымен орта–ұсақ түйірлі құмдармен көрсетіледі.

Мыңқұдық горизонты жабыны болып әртүрлі түйірлі құмдардың, құмды саздар, сазды аллевролиттер мен аралас ауысатын саздар болып табылады.

Пьезометрлік деңгейдің жатыс тереңдігі солтүстік-шығыстан оңтүстік-батысқа 65,6м-ден 152,1м-ге дейін азаяды. Сулы горизонт жабынында гидростатикалық арындар: шығыстан батысқа 97м-ден 152,1м-ге дейін өседі. Пьезометрлік беткі қабатын абсалютті белгілері: 181,1-188,3м шектеулерінде өзгереді. Ағын ылдиы – 2,5*10-4. Сүзу жылдамдығы 0,025м/тәу құрайды, ал жерасты суларының шынайы жылдамдығы 0,11м/тәу немесе 4,0м/жыл.

Сумолдылық дәрежесіне байланысты горизонт мәнсіз сумолдылықтан әлсіз сумолдылыққа дейін жіктеледі: ұңғымадағы өнімдер деңгейінің 6,5-30,43м-ге дейін төмендеуі кезінде 1,05дм3/с-тан 3,67дм3/с-қа дейін өзгереді, бұл кезде салмақты өнім 0,03-0,56дм3 /с құрады.

Сынақ – миграциялық жұмыстар нәтижесінде алынған негізгі гидрогеологиялық параметрлер сүзу коэффициенті – 0,2-6,7м/тәу, су өткізгіштік 5-77м2/тәу, пьезоөткізгіштік – 8,16*10-5м/т құрайды.

Минералдығы 5,4-5,8г/дм3 қатты сортаңдалған сулар, химиялық құрамы – хлорлы-сульфатты, натрилі. Судағы уран құрамы 1,4*10-5г/дм3-ден 1,7*10-6г/дм3-ға дейін шайқатылады. Радиді – 2,2*10-12г/дм3.

3.5. Р1zd – пермдік шөгінділердегі жарықшақты сулар

Палеозойлық шөгінділердің жасырын қалындығы 35м құрайды.  Сусыйымдылық шөгінділер жарықшақты алевриттер және құмтастармен көрсетіледі және әлсіз суландырумен сипатталады. Орнатылған деңгей тереңдігі жер қабатынан төмен 59,7м. Деңгейдің 48,3м төмендеуі кезінде ұңғыма өнімі 0,19 дм3/с, салыстырмалы өнім -0,004 дм3/с. Бұл сүзу және сыйымдылық қасиеттер салдары төмен мәндермен сипатталады. Сүзу және су өткізгіштік коэффициенті сәйкес 0,03м/тәу және 0,38м м2/тәу-ті құрады.

Палеозой жарықшақты сулары тұзды 6,6 г/дм3 минералдау, олардың химиялық құрамы хлорлы- сульфатты натрийлі рН аз саңылаулы сулар 7,9, жалпы қаттылығы 36,6 мг-эк/дм3 судағы уран құрамы 4,0*10-7г/ дм3  құрайды.

Пермдік шөгінділердің жерасты сулары жоғарғы минералдау және жерасты сулары әсерінен практика жүзінде қызығушылық танытпайды. 

 

4.Шу – Сарысу бассейніндегі жоғарғы бор шөгінділерінің, жерасты сулар  деңгейінің төмендеу болжамы

1973-80 жылдар аралығында Мыңқұдық (19) кен орнын бөлшектік барлаудың бірінші кезеңі бойынша Шу – Сарысу артезиандық әуітінің солтүстік бөлігінде, 2030 жылға дейінгі жоғарлы бор кешенінде ағынды сулардың деңгейі төмендеді деген болжаулар берілді.

 Шу-Сарысу депрессиясының шектеулерінде  төртінші дәрежелі сулы кешеннің шөгінділері  үшін жер асты суларының  сегіз барланған бөлік  шелері дайындалды.

Бұл бөлікшедегі барлық бас тоғандар  әрекеттенуші және Ақдала кен орнының оңтүстік және оңтүстік –батыс жерлерінде 150-250 км орналасқан. Бекітілген қорлар 1330, 3000 м3 / тәулік  құрайды. Жер асты сулары құдықтар және жекешеленген қоймалар үшін пайдаланылады. Олардың шығындарының қосындысы 6,5 мың.дм (565,2 мың м3 /тәу ) көлемінде бағаланады.   

  Палеоцен- эоценді және жоғарғы  бор шөгінділері бар Шу-Сарысу  депрессиясының оңтүстік бөлігі  үшін жерді суармалау, аң шаруашылығы  және ауыл-аймақты  ауыз сумен  қамтамасыздандыру үшін кеңінен қолданылатын арынды суларды жинау үйретілген.

  Палеоцен – орташа элеоцен шөгінділерінде 203,02 мың м3 / тәу (кесте 4.1)  қосынды қорлары бар, сығынды сулардың 9 бөлімшелері барлауланған.

  Олардан 200 дм3 /с  (17,28 мың м3/тәу) жалпы өндірісімен 1,2,3 бөлікшелеріндегі бас  тоғандар пайдаланылады. 1985 ж бастап Степное кенбасқармасын  ауыз сумен қамтамасыздандыратын  жер асты кен орны Уванас (Қыземшек) пайдаланылып келеді. Сонымен қатар Шу-Сарысу алабындағы ауданында 1661,6 дм3 /с (143,6 мың м3  /тәу) қосынды өндірісімен өздігінен төгілетін  қоймалардың көп  мөлшері бар. Сондай-ақ жоғарғы бор шөгінділердің сулы кешені жеткілікті көзінен қолданылады. Осы кешеннің (алабтың оң жақ бөлігі) тұшы және аз сортаңдалған сулардың көп таратылған аумағында 638,5 мың м3/тәулік қосынды қорларымен 13 бөлікше барлауланған. Олардан пайдалану кезінде 13,14 бөлікшелерде бас тоғандар табылады. (4.1- кесте)

4.1- кесте

Шу-Сарысу  алабындағы жер асты суларының бекітілген қорлары

туралы мәлімет

Сутірек нөмірі және атауы	Сутірек орта бөлігіндегі деңгейдің есептік төмендеуі		Бас тоғанның орта бөлігіндегі деңгейдің мүмкін болатын төмендеуі	А+В+С, мың м3 /тәулік категориясы бойынша жер асты суларының бекітілген қорлары		Судың толық қолданылуы
Палеоцен – орташаэоценді шөгінділердің сулы кешені
Созақтық – 2		182,53	175,4	8,64		шарушылық ауыз сумен қамту және суару
Калининдік-3		194,2	179,0	25,92		«-«
Сызған – 4		20,27	210,6	31,104		«-«
Жуан–Төбе – 5		169,49	367,2	21,6		«-«
Жуан–Төбе–6		150,63	260,3	8,64		«-«
Созақтық – 9а		157,72	274,6	10,368		«-«
Шулық – 15		167,2	140,0	10,368		«-«
Уванас		172,62	200,0	25,9		ш.а.қ тау-кен өндірісі
Қорытынды:				203,02
Жоғарғы бор шөгінділерінің  сулы кешені
Тасты – 7		151,79	216,6		34,56		суармалы
Тасты- 8		170,35	226,8	34,56		«-«
Созақтық -9		222,48	268	60,48		Ш.а.қ және суармалы
а/ш Еңгіліс-10		258,66	260,8	47,52		«-«
а/ш Қараиаулық-11		206,75	261,4	51,84		сурмалы
а/ш Қаратаулық-12		217,32	259,7	34,56		Ш.а.қ және суармалы
Жуан-Төбе-13		247,71	274,7	62,208		«-«
Созақтық-14		221,4	282,4	77,76		суармалы
Қаратаулық-16		211,58	296,72	27,648		Ш.а.қ және суармалы
Қаратаулық-17		285,12	285,0	47,52		«-«
Қаратаулық-18		170,53	250,4	86,40		«-«
Қаратаулық-19		170,39	201	64,80		«-«
Временный (ВВ)		-	-	8,64		Ш.а.қ.(1985-жылдан бастап өшірілген)
Қорытынды:				638,5
Барлығы:				841,5