Ақдала кен орны

  1950 жылға дейін ауданда орындалған  гидрогеологиялық зерттеулер , негізінде, суды  бұрғылау жұмыстарының неғұрлым  шектелген көлемін қабылдап  немесе  қабылдамай-ақ  жүргізіледі.

1950-51 жылдардан бастап Қазақстанда  жерді суландыру және жануарларды қуудың дамуымен гидрогеологиялық жұмыстар кең өріс алды. Осы периодтан бастап  геологиялық ұйымдар аудандық гидрогеологиялық карталау және жайылымдық  массивтерде барлауға көп көңіл аударды.

Көптеген жұмыстардың қорытындысына сәйкес парақтардың 1: 200000 масштабының геологиялық және гидрогеологиялық мемлекеттік басылымдарды құрастыру болып табылады.

Соңғы жылдары (1988 – 2001ж.ж.) гидрогеологиялық зерттеулер жоғарыда көрсетілген терең геологиялық карталау үрдісінде жалғасты. Осы жұмыстардың нәтиесінде құрылған көкжиектік литологты – геохимиялық карталар Шу – Сарысу артезиан құдығының әрбір нақты аумағы үшін неғұрлым сулы көкжиегін айқындауға мүмкіндік береді.

 Түсіру жұмыстарын орындау  барысында жерасты суларында  уран құрамы анықталады. 1970 – 71 жылдар кезеңінде №27 ПГО «Волковгеология» партиясынымен көптеген өздігінен ағатын саңылаулар уранға тексеріледі.

2.Ақдала кен орны және оның ауданының геологиясы

2.1. Стратиграфия

Ақдала кен орны және қоршаған аудан құрылысында жер қабатының жоғарғы бөлігінің келесі текшелрі: кристалдық фундамент, шөгінді қабатының литифицирленген бөлігі немесе құрылымдық-формациялық қабат (ҚФҚ) және шөгінді қабатының немесе мезо - кайназойлық қабықтың аз литифицирленген бөлігі кіретін аралық құрылымдық этаж (АҚЭ) қатысады.

 2.1.1. Кристалдық фундамент

  Мезо – кайназой қабығының шөгінділері астындағы кристалдық фундамент жынысы Аранды төмпешігінің шығыс бөлігіндегі кен жолағынан 10 км оңтүстікке қарай карталанған. Осында солтүстік – батыс Мыңқұдық опырылымы зонасында метаморфтық жасыл тасты фацияға сәйкес келетін кристалдық тақтатас және дациттік кристалтуфтар және доцид бойынша оқытылған жоғарғы протерозой порфироидтарының  орысқазған қалыңдығы ашылады. Қалыңдықтың орнатылған қуаты 350м асады.

Мезозой – кайназой қабығы  астындағы Көкшетау опырылымы зонасындағы Ортасын арлендік антиклин ұяшығындағы солтүстік кен орны (160-180м тереңдікте) мүшеленбеген кембро – ордовик түленді қабаты білімі ашылды. Ол артық  сұр түсті серицитизирленген құмдармен, қара – сұр алевролиттермен, метаморфизмнің аз деңгейі бар бастапқы тақтатастармен қосылған. Төмен шекарасы орнатылмаған жоғарғысы орто – жоғарғы девон шөгінділері табаны бойынша жүргізіледі. Қалыңдығы 175м көп.

  Ортасынарлин антиклин ұяшығында  түленді құрылымының шығысынан  бірнеше километрден сұр түсті туфқиыршығының және (тақталанбаған туфалевролиттер) төменгі ордовиктің жалпақ қабатына қатысты тақталанбаған туфтыалевролиттердің жіңішке жолағы карталанған.

2.1.2. Литификацияланған шөгінді қабаттың орта – төменгі

палеозойлық  құрылымы

 Бұл құрылымдар басылған ойыстар шөгінділері кешеніне қатысты. Олар Ақдала кен орны және қоршаған ауданының барлығында дамыған және орта сатылы («аралық») қабат құрады.

  Олардың біршама ертесі құрамына  жолақ – қызыл түсті қиыршықтар  және ұсақ конгломераттар кіретін, девон жүйесі бөлімінде орта және жоғарғы мүшеленбеген құрылыммен түсіндірілген. Соңғы жылдарда осы шөгінділердің мәнді бөлігі Аранды көтерілімі шегіндегі – Ақдала кен орнының батысындағы мезозой – кайназой қабығы астында кеңінен дамыған жоғарғы девондық бестөбендік қабатына бөлінді. Оны құрамында екі қорап ерекшеленеді. Төменгісі қиыршық конгломераттық ангидрит, галит, аргиллит, алевролит қабаттары бар қиыршықтар, гравелиттер, қызыл – ала түсті конгломераттардың ырғақты кезектесуімен түсіндіріледі. Жоғарғысында, алевролит – аргиллит қабықшасында ала – қоңыр алевролиттер, (татты аргиллит) сазды тат қабатынан мергелге дейін татты аргиллттерге ие. Девон шөгінділерінің жалпы қалыңдығы 500-ден 1300-ге дейін.

Кен орындарында және ауданда таскөмір жүйесі кең таралмаған . Мезозой – кайназой қабығы астында оның шөгінділері Қыземшек құрылымынан оңтүстік – шығысқа – оңтүстікке қрарай  Аранды көтермесі қырларындағы Ортасынерлендік антиклинал шектерінде ашылған олар үш бөлім, жеті жарма, көптеген горизонттар мен қырлармен көрсетілген. Бөлшекті қабатты сипаттаманы келтірмей – ақ, олардың ең негізгі қасиеттерін атап өтеміз.

 Төменгі таскөмір шөгінділері  арасында карбонпт жынысы –  аргиллит, алевролит, ангидрид, тас  тұздар, мергел, доломит, қиыршықтардың  рөлі бар таттарға ие болатын ұсақ сулы теңіздің әр түллі заттарымен көрсетілген. Олар үшін сұр, қара түске дейін қара – сұр битуминозды таттары бар өсімдік қалдықтары үшін сипатты. Құрамы бойынша 2 қабат айқындалады: төменгі (турнейлік), сульфат – карбонат – терригендік және жоғарғы терриген  және жоғарғы терриген – карбонаттық , жалпы калыңдығы әр түрлі – 600-700-ден 1500м-ге дейін бағаланады.

  Орта – жоғарғы карбон  шөгінділері қышқыл құрамды туфогендік  материал қоспасы бар терригендік  тұнба арасында түзілетін континентальды құрылымды қоспай-ақ түсіндіріледі. Жыныс үшін қазыл – асқын түстер, жеткілікті жиі сұр – жасыл түсті горизонттар қолданылады. Шөгінділерге селеннің жоғарылатылған құрамы, және скандий және төмендетілген молибден тән.

Орта – жоғарғы тас көмір шөгінділері құрамына 2 қатпар кіреді: төменгі – тасқұдықтың (С2t z)  және жоғарғы – кеңінен мәлім Жезқазғандық (С2-3dz ). Олардың жалпы қалыңдығы 200-1000м шегінде бағаланады. Біріншісі терригид жынысының қызыл – ала түсті қабатымен – көгілдір – қоңыр және қоңыр орта – ұсақ тұқымды қиыршықтар мен алевролиттер, аргиллиттер, кейде мыс минералымен, туффит, той, мергел, туфоқиыршықтар гравилитінің линзаларымен және қабаттарымен беріледі. Сұр түсті қабатқа сульфиттер тән. Қатпар қуаты 70 - 200м. Жезқазған қатпарында қызыл-қоңыр және сиренді – қызыл - қоңыр түстердің терригендік құрылымына ие (жасыл – сұр және сулы қабаттарымен): ірі – орта – ұсақ дәнді полимиктік қиыршақтар және жиі гипс және ангидрит, мергелдің туфоалевролиті, туфоқиыршықтар, гравлиттер, конгломерат қабаттары мен линзалары бар аргилпиттің кері рөлі бар алевролиттер сұр түсті қабаттар кеспеге жиі жақындайды және сульфид миералынан тұрады.

  Ауданда және кен орны  аумағында перм жүйесі кенді  жолақтың көп бөлігіндегі мезозойға  дейінгі саязды қосатын, төменгі бөліктің (Р, zd ) жиделісай қатпары көрсетілген. Қатпар құрамында қоңыр және шоколадты қоңыр алевролиттер, жыныстың дақты – жолақты құрылымы бар жіңішке жалғанатын ұсақ дәнді палеолиттік қиыршықтар мен аргилиттер түзіледі. Тас тұзы, аргидрит, геер, мергелдің қабаты біршама жиі белгіленеді. Қатпар жынысының сұр – жасыл қабаты үшін селен, скандий, кейде аттрит, ванадий, мыс және басқалардың жоғарылатылған құрамы тән. Жиделісай қатпарының қалыңдығы 200 – 300м- ден асады.

Қатпардың жамылғы бөлігіне әдетте ашық – жасыл түс беретін мықты саз құрылымы бар тән.

2.1.3 Мезо – кайнозой кешені

 Жер қабатының тұнба қатпарындағы  әлсіз метифицирленген мезо –  кайназой шөгінділері ортаальпілі (плотформалы) бор – палеогендік  және кейінгі альпілі (активтелген) кейінгі олигацен-төртінші құрылымдық құрылыстық кешендермен (ҚҚК) көрсетіледі. Триас-юралық активтелген ҚҚК осы уақыттағы тұнбамен толтыру болмаған кен орны ауданының шегінде анықталған.

2.1.3.1.Платформалы бор-палеоген  кешені

Кен орны және оның оның ауданындағы бор жүйесінің шөгінділері жоғары бөлім және стратиграфикалық сұлба бойынша анықталған, 3 горизонтқа (астынан) бөлінеді. Мыңқұдықтық (К2 t1) інқұдықтың (К2 t2-st) және жалпақтың (К2 km-P11), олар кен орындары қатарындағы кен араластырушы болып табылады. Олардан бөлек мезозой рельфінен төмен спорадикалық синоман жылымен шартты даталанатын қызыл-ала түсті саз-қиыршықтасты, салыстырмалы берік шөгінділері бар, бірақ олар Ақдала кен орнын тұрғызуға қатыспайды.

Төменгі турон. Оңтүстік Қазақстанның аудандық стратиграфиялық сұлбасының ащыкөл қатпарларына жауап беретін Мыңқұдық горизоны. Ол негізінен соңына дейінгі сынатын материалдың үлкендігін азайтатын есепті тенденциясымен сипатталатын өзен ағындарының жақын меридианды ықшамдалуы мен жалпы солтүстік-шығыста ерте турондық аллювиальды жүйе шарттарында қалыптастырылды. Ол екі жарты горизонтқа бөлінеді. Төменгісіне алевролит, ала түсті қиыршық батпақтар, қабатымен, жиі емес малтатастармен, ағынды түрлі дәндә құмдар мен шартты қатарланатын дифференциалдық құрылым тән. Құмдар сұр және ашық-сұр түстерге ие, олар үшін үлкен және ұсақ өсетін детриттің болуы сипатты жоғарғы горизонт астында ала түсті, жасыл және сулы батпақ пен алевролиттердің жиі қатпары бар жасыл-сұр түсті майда-орта түйірлі салыстырмалы біртекті құмдар анық көрінеді.

  Жоғарғы турон – коньяк – сантон. Аудандық стратиграфиялық  шкаланың тамғалы қатпарының жас интервалы және көлемі бойынша асып түсетін Інқұдық горизонты шамалы стратиграфиялық үзіліс болса да шаюдың  есепті шекарасы бар ерте турон шөгінділерінде жатыр. Ол Мыңқұдық және жабатын жалпақ горизонттарымен салыстырғанда үлкен түйірлі құраммен және сынатын материалды сорттаудың төмен деңгейімен ерекшеленеді. Сондай – ақ ол материалдың  үлкендігінің азаюы және төменнен жоғарыға бағытталған сазды жыныстар рөлінің артуымен өзіндік тұнба макроритімін ұсынады. Іңқұдық горизонтының құрамында түрлі түйірлі, көбіне 5см және одан да көп пішінді галькалармен, гравиниктер және малтатастар, орта түйірлі, ұсақ түйірлі құмдар қабаты және саз бен құйматастар аз кездесетін гравийлік құмдар дамыған.

        Жағалай кенді жолақтың горизонтының іс жүзінде 40 – дан аспайды, онда Мыңқұдық кен өрісінің батыс бөлігі 70 – 75 м-ге Инкай кен орныныда 100м – ден асады. Мыңқұдық көкжегіне қарағанда Інқұдық горизонтының жыныстарына көп жағдайда Ақдала бөлігіне бозғылт, боз – жасыл және жасыл түстер және керісінше айқын көрінетін аз сұр түстер тән. Сөз жоқ, бұл Ақдала кен орнындағы Іңқұдық горизонтының кенденуді ұстап тұрмайтыны өз рөлін ойнады.

Кампан-төменгі палеоцен. Жалпақ горизонты көлемі, жасы және сипаты бойынша Оңтүстік Қазақстан ауданының стратиграфиялық сұлбасының компанеф свитасына сәйкес келеді. Бұл Ақдала кен орнының негізгі кен өндіруші горизонты. Сондай-ақ ол аллювий құмды шөгінділері кенет басым болатын өзіндік макроырғақ түзеді. Жалпақ горизонтын қазу уақытында аудан бедерін тегістеу атап өтіледі, сондықтан Тасты көтерілімі облысында оның көрінісі құрамы және қуаты бойынша басқа аудан бөліктеріндегіден ажыратылмайды.

Горизонт негізінде және төменгі жағында («Жалпақ будасы») қиыршықтас және малтатас қоспасы бар сулы орта түйірлі жалама қабатты үйеді. Шайылу бойынша олар сұр  түсті және жасыл түсті сияқты түрлі түйірлі құмдармен алмасады. Сұр түсті буданың қалыңдығы 15-20м жалпақ горизонтының жоғарғы бөлігі орта және түйір құмдар, ала түсті саз (1-2м дейін) қабаттары және карбонат қиыршықтарын берік цементтелген бөлігіне бағынған түрлі түйір құмдар қосылған. Сазды «бүртүскен горизонты» деген атпен ерекшеленген. Ақдала кен орнындағы жоғарғы будалар қалындығы 40-45м.

Палеогенк жүйе. Созақ ойпаңын Ақдала кен орындары шегіндегі палеоген жүйесі бірнеше горизонттарға – уванас, негізінде жоғарғы палеоценнің, төменгі эоценнің икандық (Жаңакорғандық немесе Мойынқұм кен қабаттары), жоғарғы олигоценнің бетпақдалалық (Бетпақдала свитасы), жоғарғы эоценнің ынтымақтық (шығандық, үстемірлік свиталар) свиталарына жауап беретін теңіз және теңіз жағалауындағы және континенталдық шөгінділердің толық оймаларымен көрсетілген. Мықты дамыған Тасты көтерілмінде жатқан кен орны ауданында тек уванас горизонты дамыған. Үйік және Икан горизонттары эрозияның көп және постседиментациялық үрдістері нәтижесінде, дәлірек айтқанда Ынтымақ горизонтының соңғы эоцендік сазды теңіз қабатын қазу алдында  шайылып кетті. Уванас горизонты кен орынының барлық аумағында басты жағдайда ашық – сұр және жасыл –сұр орта түйірлі 2-5м, кейде қалыңдығы одан да көп аллювий құмдарымен көрсетіледі.

Ынтымақ горизоннты.  Шыған жер қабатының ертерек табылған Ынтымақ горизонты кен орнында қысқартылған жалпы қалындығы және кейінгі эоцен алыбынан ұсақ сулы (фациялық шарттардан өтумен) теңізгетеңіз жағалауындаңы фациялық шарттармен өтуімен көрінетін, 6-8м кварцты сұр-жасыл құмдар, ұсақ –орта түйірлі саз қабаттары түрінде, әсіресе оның ортаңғы бөлігіндегі оймада кеңінен таралуымен сипатталады. Горизонт қимасында «Шыған келбетінде» үзік   қатпарлы  сұр – жасыл саздар бар.

2.2. Геологиялық дамудың тектоникасы

Ақдала кенорны Шу-Сарысу депрессиясының орталық бөлікшесінде орналасып, Сарысу ойпаңының екінші реттік құрылымына кіріп Тұран тақтасын құрайды. Батысында Мыңшұңқыр және Аранды жарылымымен шектеседі. Бұл екі жарылым ортасында каледон іргетасының жабынындағы субмеридиан бағытындағы кендену жолағы бойымен Аранды кезеңі орналасып,палеозой іргетасы жабынында флексуралық қатпар түрінде көрініс береді. Флексура көптеген күмбез көтерілімдерімен (брахиантиклинальдық) тип болып сипатталынады. Шу-Сарысу депрессиясының оңтүстік бөлігі платформалық қимасында, Мыңшұқыр жарылымы белдемімен байланысты құлди кертпеше түрінде көрініс береді. Ақдала бөлікшесі орналасқан солтүстік оңтүстік- оңтүстік-батысқа қарай 1-2 градус құлап жатқан Солтүстік Жалпақ беткейімен сипатталады. Ақдала кенорнында өнімділік горизонттары көлденең шоғырланған.

Қазіргі жобада қарастырылып отырған ауданның ең көп бөлігін кең көлемді Сарысу ойпаңы алып жатыр. Ол оңтүстігінде Қаратау антиклинориймен,шығысы мен солтүстік-шығысында Талас-Тасты белдемінің көтерілімімен жалғасып шектеледі. Ауданның геологиялық құрылысының қалыптасуында геосинклинальды, ауысу және платформалық даму сатысына сәйкес жоғарыда аталған төменгі,ортаңғы жоғарғы құрылымдық этаждар қатысады.

Төменгі қабаттың қатпарлы кешенін Қаратау антиклинориі құрайды. Солтүстік Қаратау жотасының ең ірі құрылымдық сатысы  Итмұрын көтерілімі болып табылады.Ал бұл жерде каледондық іргетасы 40-400м тереңдікте жатыр. Сарысу ойпаңының солтүстік және шығыс бөлігін ірі Тасты және Талас каледондық блоктар құрайды. Олардың фундаменті 2000-3500 м. Тереңдікке дейін жарып еніп жатыр.

Орталық құрылымдық қабат аздап метаморфталған жақсы қатпарланбаған орта және кейінгі палеозой түзілімдерінен құралған.Оның жобасының құрылымында Орталық Байқадам ойысы, Талас-Тасты көтерілім белдемі батысқа қарай Ақдала құрылымдық етекке ауысатыны анық байқалады.

Ал жоғарғы құрылымдық қабат мезозой –кайнозой тысының түзілімдерін біріктіреді. Ауданның ерте альпілік даму сатысында Басты Қаратау жарылым белдеміндегі блоктардың ауысуына байланысты юралық(Леонтьевтік) грабен –синклинальі қалыптасады.