Ақдала кен орны

  Авариялық тоқталу кезінде 10 сағат бойына қалдық ерітінділердің  берілісі тоқталды, есептік режим 7 қарашаға дейін шыдады. Одан кейін сынақ- миграция жұмыстарын жүргізу мерзімін қысқарту мақсатында метошарттар түрінде қойылған шайқалған және қазылған өнімдер техникалық мүмкіндіктерге сәйкес үлкейтілді.

  Байқаулық  ұңғымалардан отырғызылған құбырдың көлемін 1,5-2 ретке жоғарылатылған көлемде әрбір байқаулық ұңғыма түріндегі сынамалар жинағы жүргізілді. СМЖ ұяшығының шарттарында бұл эрдифт жұмысының 8-10м құрады, осындай жолмен байқаулық ұңғымалардың прокачкасы тәжірибенің гидродинамикалық режимінде айтылады.

6.5 СМЖ ұяшығы жер-асты суларындағы және қазылған ерітінділердегі элемент-индикаторлар құрамын анықтау нәтижелері

 СМЖ  ұяшығына берілетін қалдық  ерітінділер сынамаларындағы элемент-индикаторлар  концентрациясының өзгеруі шеткі  шайқалған ұңғымадан трациясының  өзгеруі щеткі шайқалған ұңғымадан 15м радиуста ТЖС аумағының  өнімді горизонтында қалыптасқан геохимиялық біртексіздіктің бейнесі болып табылады, ал СМЖ ұяшығының байқаулық және шайқалған ұңғымасының, жер асты суларының сынамаларындағы элементтер, индикаторлар концентрациясының өзгерісі зерттелініп жатқан горизонты ЖС ерітінділерінің миграциясының сипаттамаларына тәуелді. 

Қазылатын ерітінділердегі сынамаларды зерттеу нәтижелерінің анализі келесідей қорытындылар жасауға мүмкіндік береді:

  1.SO2-4ионның концентрациясының деңгейлік төмендеуі 8.74г/л –ден соңғы тәуліктердегі орташаланған мән 7.5г/л-ге дейін және рН ерітінділері сипаттамаларының өзгеруі: азаю-стабилизация-бойы, СМЖ ұяшығындағы қалдық ерітінділердің қайта иницияланған ағым аймағына, сондай-ақ өңделген ЖШ аумақтарына қолайлы. 

2. КонцентрацияныңNO3- ионы үшін 15%-ке дейін және NO3- ионы үшін 20  %-ке мәнсіз өзгеруі, өңделген әдістермен ортаның сорбционды-сыйымдылық параметрлерін есебіне сәйкес берілгендерді дайындауға мүмкіндік беретін, мына негізгі есептік элементтердің: С SO2-4=7.9 г/л және  С NO3-  =240 мг/л, орта өлшемді концентрациясына анықтауға мүмкіндік береді. 

  3.Сынақ-миграциялық жұмыстарды  жүргізу уақытында жалпақты көкжиекке 17.25т SO2-4  және 0.52т NO3-беріледі. 

  4.Екі валентті темірдің құрамының үш валенттіге қатысты тұрақты жоғарлауы қаттық жоғары қалпына келтіру қасиетінің бейнесі. 

  Байқаулық және шайқалған  ұңғымалардан жинап алынған сынамаларды  лабораториялық зерттеулері нәтижелерінің  анализі қазылған ұңғымадан шайқалған  ұңғымаға дейінгі өнімді горизонттың жоғары минералданған процесстің жүргізілуін көрсетті.

 Темір және уран концентрациясы  қазылған ерітінділер шөгінділерінен  жоғары екені көрініп тұр, бұл  олармен қышқыл ерітінділермен  жүру процесіндегі көкжиек тыныстарының  элементтерін активті шайқау процесінің байланысты және олNO3-  ионы сонымен қатар SO24 ионынан концентрациясының өсуінің қалуымен бекітіледі. NO3-  және  SO2-4 негізгі есептік элементтерінің концентрацисы қазылған ерітінділердегі мәндерімен сәйкес 100% және 80 %-ке жетеді.

6.6. Миграциялық параметрлер есебі

  Жерасты суларындағы химялық заттар миграциясы жайындағы сұрақтар миграция есебін шешуге және математикалық қойылымға теориялық жақындауды өндіруге әкелген әртүрлі уақытта авторлар қатарымен қарастырылды.

 Сүзілген ортада масса ауыстырудың жалпы теңдеуі бірөлшемді жағдай үшін дисперсия және физика- химиялық өзара әсерлесуін есепке алатын конвектті – диффузиялы модель рамкасында сипатталады:

  6.1.

Мұнда: Д- конвекциялық және молекулалық диффузияны ескеретін жалпылама коэффициент, м2/тәу;

  V- сүзілу жылдамдығы, м/тәу;

  С- сұйықтықтағы қарастырылатын  элементтің концентрациясы, г/л;

  Па- активті кеуектілік;

  N- қатты фазада қарастырылатын элемент концентрациясы,г/дм3;

  М- элементтің тұйықтамалық  және басқа тұрақталған аумақтардағы 

  концентрациясы (ескерту, құмдар үшін 20% мәнге жете алатындықтан);

  W- жыныстар горизонтындағы жататын заттардың қосынды жұтылуы          (төбесі , асты).

  СМ интерференциясы негізінде қаттағы миграцияға әсер ететін әрекеттеуші гидрогеологиялық және физико- химиялық факторлардың әр бірін айқындау мүмкін емес.

Қайтарымды есептер сынақ шарттарына белгілі бір шектеулер қойатын тұрақты коэффициенттермен бірөлшемді, есептік модель үшін шешіледі. Есептеулер орташа квадраттық ауытқу және түзету коэффициенттері негізінде  модельдерді қойылу анализі жасауға мүмкіндік беретін бірнеше теориялық модельдер үшін жүргізіледі.

 Квазимогенді кезекті орта  үшін есептік ретінде келесі  модельдер қабылданды:

1.Модель. Кеуекті ортамен мигранттың теңөлшемді сорбция және қайтымсыз жұтылу есепке алынған конвекті ауыстырылым, яғни D=0; W=0 және 8.1. формулалы белгілі түрі:

  6.2

  Мұнда: nc- горизонттың тиімді кеуектілігі теңдеудің бірінші және екінші қиылысатын оң бөлігін біріктіретін жыныстың сорбцианды мүмкіндіктерін сипаттайтын шама .

      6.3

 

               6.4

 

 Берілген жағдайда β– сүзудің нақты шарттарындағы қарастырылатын элементтің сорбируемостың сипаттйтын – орнықтыру коэффициенті.

  Сорбция процесінің мұндай  көрсетілімі кең танымалды Генри  изотермасымен сипатталады, яғни процесс гинетикасын қозғамайтын жағдайдағы – теңестірілген сорбция. Сонымен қатар шешім мүлтіксіз арнайы авторлар қатарының зерттеулері, жыныстардың қатты қаңқалы булы ерітінділердің ұзақ өзара әсерлесумен сипатталатын жерасты суларының, шынайы жоғдайларда сақтай алынбауын дәлелдейді.

  Кейбір жұмыстарда Х= 1/3 параметрі қолданылатындығын, ескеру керек. Бұл параметр мәнді көлемді сүзу жылдамдығын тасымалдың тартылуына тәуелді, және СМЖ нәтижелерін өңдеуді ол ескерілу керек. Кері жағдайда жоғарылануы мүмкін.

2.Модель. Қайтымсыз жұтылу және дисперсияның есепке алумен ковекта тасымал, яғни (6.1.) формуласында М = 0; W=0. Онда

               6.5

  З. Модель. Тұрақталған аймақтарда  қайтымсыз жұтылу және теңестірілген  сорбция дисперсиясының есепке алынған конвектті тасымал. Дифференциялды теңдеу (8.1.) мына түрге ие:

    6.6

  Нәтижелерді өңдеу ВНИПИ  ПТ мамандары өңделген П.Пениев  ұсынған  MIGR программалық пакетіндегі есептік модеельдердің операциялық – регрессионды түрленуі негізінде іске асырылды.

  Есептеу үшін кірістік берілгендер:

1.ЖС қалдық ерітінділеріндегі есептік элементінің концентрациясы және беріліс сипаттамасы.

2. Қазылған және байқаулық ұңғымалар  координаттары.

3. Жіберілу басталғаннан бері  байқалуының жалғастырылуы.

4. Сілтілендіру және бақылау ұңғымалар аралығындағы аумақтағы орташа сүзу жылдамдығы.

5. Кідіріс уақыты – (∆t) байқаулық ұңғымасында сорбиленетін және сорбиленбейтін индикаторларды анықталуындағы уақытша айырмашылық, зерттелінетін элементтің және сорбиленетін индекатордың қатысты концентрациясының өзгеруіне тәуелді графиктер тұрғызылады.

  Қатыстық концентрация мына  формуламен есептеледі:

 

    6.7

  Мұнда: Сі – Т уақыты моментіне берілген элементінің концентрациясы;

 Сф - есептік элементтің концентрациясының фондық мәні;

 Сз  - жіберілген ерітінділердегі есептік элементтің концентрациясы;

25н ұңғымасының ерекшелігін ескере отырып 6.7. формулаға сүзу колоннасында көшірмелейтін ерітіндінің суйылымын ескеретін коэффициенті енгізіледі. Онда (6.7.) теңдеу мына түрге ие болады.

    6.8

 Берілген табылуға қарастырылатын горизонттың миграциялық сиппамалары келтірілген:

• тиімді кеуектілік ортаның сорбционды қасиеттері ретінде ;
• ортаның құрылымдық параметрі – булы кеңістік құрылымының бейнесі- ерітінділер миграциясының болжамды модельдеу кезінде қолданылады;

Пекле критеиі 100 > Ре > 5

Β төменгі мәні қарастырылып жатқан горизонт аралығының жақсы сорбцианды қажеттерінің бейнесі болып табылады, ол төмендегі факторлардың кешендерімен анықталады:

- горизонттың сүзу жыныстарының литологиялық құрамындағы фракциясы;

-  горизонт ішіндегі сазды жіңішке қабаттары;

- жақсы сорбент болып табылатын  көміртектендірілген детриттің  жоғарғы құрамы;

  - жіберілетін ерітінділердің  интенсивті миграциясының аймағын  қиыстыратын жыныстардың құрамындағы корбанаттар (1%-ке дейін).

Ақдала кен орнында жүргізілген сынақ –миграциялық жұмыстар нәтижесінде жалпақты көкжиектегі ЖС қалдық ерітінділер минрациясының негізгі параметрлерін есептеу үшін шығыс берілгендері алынды.

 Жұмыстардың пайдаланылған және сыналған әдіспен жүргізілуі сынақ аумағындағы литолды – фильтрационды қисықтың ерекшеліктерімен шартталған қолайсыз табиғи факторлар әсерінен айыруға мүмкіндік берді. Алынған нәтижелердің детальдылығымен байланысты зерттеудің әр түрлі әдістерін кешендеу алынған мәндердің интерпретациясын сенімді жүргізуге ықпалын тигізді.

  ВНИПИ промтехнология қызметкерлерімен  өңделген программалық құралдарын  қолдану арқылы шеткі  және  орташаланған мәндер үшін СМЖ  ұяшығының шарттары үшін ерітінділердің  миграциясының процесін көп нұсқаулы модельдеу жүзеге асырылды. Жүргізілген есептеулер анализінің нәтижелері бойынша алынған таңдамалы нәтижелерді статикалық өңдеуден келесідей қорытындылар жасауға болады:

1. Жалпақ горизонтының миграциялық сипаттамалардың келесі мәндерімен сипатталады;

-  орнықтыру коэффициенті 0,58

-  орталық құрылымдық параметрі 0,26

-  активті кезектілік 0,20

2. ЖС қалдық ерітінділерінің гравитациялық қабатталынуы бар горизоттың литологиялық біртексіздігі бүлінген ерітінділер миграциясының сипаттамасына мәнді әсерін тигізеді. Зерттеу процесі кезінде тиімділік қуатының мәні 8-10м-ге дейін қысқартатын ерітінділер миграциясы горизонттың төменгі бөлігінде іске асырылуы орнатылды. Жіңішке қабатты текстура әсерінен дисперсионды кайма ылғалды, көшіруші линзаның фронтальды және арқалық бөлігі сұйықталған.
3. Зерттеулер нәтижесінде алынған нақты деректер кешені, ал нақтырақ

 айтсақ:

• Жыныстарды араластыратын сорбционды қасиеттердің айнасы болып табылатын орнықтыру коэффициентінің төменгі мәні;
• Бүлінген ерітінділер миграциясының шектеулі қуаты;
• Жерасты суларын тазарту деңгейін төменднтетін жоғары, табиғи минералдау;
• Жалпақ горизонтының қалыңдығының жоғары жасанды сүзгілеу градиентін құрауға мүмкіндік беретін, оның гидростанциялық орны және жатысының тереңдігімен байланысы- деминералдау («тартылыстар») әдісі бойынша ЖС процесінің іске асырылуынан кейінгі  рекультивациялық жұмыстардың іске асуына қолайлы болып табылады.

 

7.   Қоршаған ортаны  қорғау

               Уранды жерасты сілтілендіріп өндіру әдісімен алу кезінде қоршаған ортаға: атмосфераға, топыраққа, өсімдік жамылғысына, жер қойнына, грунт және жерасты суларына әсері тиеді. Экологиялық мәселелерді шешу Ақдала кенорнын бөлшектеп барлау аяғындағы жобоға сәйкес жүзеге асырылады.

                Қоршаған ортаның өндірістік мониторингі «Қоршаған ортаны қорғау туралы» заңының 25 бабына сәйкес ОТТЭ ұйымдастырылған және тәжірибелік учакенің қоршаған орта жағдайына әсерін бақылау, талдау және бағалауды ұйымдастырып, әрі қарай алу кешендерінің қоршаған ортаға кері әсерінің алын алу, қысқарту және жоюға уақытша іс шараларды қолдану мақсатымен шартталады.

               Мониторинг бағдарламасына  келесі  орталарға әсер етуі кіреді: атмосфера, жерасты суларына, тоыраққа және  грунтқа, жер қойнауына, әлуметтік  ортаға.                                                                                                                                    

7.1 Атмосфералық ауаға  тигізетін әсеріне баға беру

Атмосфераға ластаушы заттардың лақтырылуына бақылау тікелей   өлшеулер жүргізу арқылы жасалды. Ауаның сынамаларын алу құрылғылардың жұмыс зонасында, тікелей технологиялық карталар маңында, сонымен қатар цех сыртындағы атмосфералық ауада жүргізіледі. Сынамалар айына бір рет алынады, керек жаждайда оперативті бақылау жүргізіледі.

ТЖС-2 учаскенің табиғи климаттық жағдайлары атмосферада ластаушы заттардың шашырауына жағымды әсер етеді. 2002 жылғы атмосфераға таралуына бекітілген лимит 41,98 т кезінде 24,26 т болды.

7.1-кесте

2003 жылдың екінші кватралындағы  өлшеулер мәліметтері бойынша жұмыс зонасының ауасы мен атмосфералық ауаның күйі

Өлшеулер жүргізілген орын	Родонның ЭБКБ
	өлшеулер саны	Соның ішінде шекті деңгейден жоғары	өлшеулер диапазоны Бк/м3	Орта кезектік мәні Бк/м3
ӨҚӨЦ 0,0 белгісі	19	2	7-2579	259
ӨҚӨЦ 4,8 белгісі	19	3	9-4793	599
ӨҚӨЦ 9,2белгісі	17	3	10-3776	820
ӨҚӨЦ 12,5 белгісі	17	4	38-4584	972
ӨҚӨЦ 15,4 белгісі	18	4	10-5253	1019
Мехшеберхана және басқалары	60	0	0-62	18
ТУЗ, ТДУ	30	0	0-281	78
Тұрғын кешені	36	0	0-62	13