Кәсіпорынның қаржылық есебін қалыптастырудағы бухгалтерлік есеп және аудит

    «Римет» ЖШС-нің басшысы түгендеу жұмыстарын жүргізу тәртібін белгілейді. Оның ішінде түгендеу комиссиясының құрамын, есепті жылдағы түгендеү санын, олардың күнін белгілейді.

    Түгендеу жұмыстарын  жүргізу үшін әрбір кәсіпорында  тұрақты жұмыс істеп тұратын  комиссия болады және оның  құрамын кәсіпорын басшысы белгілейді.

   Түгендеу комиссиясының  істейтін жұмыстары сақтау органдарындағы  және өндірістегі мүлікті, сондай-ақ қаржы жөніндегі барлық міндеттемелерді тексеру; кәсіпорынның бухгалтерлік қызметкерлерімен бірге түгендеу нәтижелерін анықтауға және қайта сұрыптауға орналасады; сондай-ақ кем шыққандарды табиғи кему  нормаларының шегінде есептен шығаруға; тауарлы –материалдық құндылықтарды қабылдауды, және босатуды реттеуге, есепке алуды жақсарту және олардың сақталуын бақылау мәселелері жөнінде, 2 түгендеу аралығындағы сақтау және қайта өңдеу орындарындағы тауарлы материалдық құдылықтарды түгендеуге, іріктеп түгендеудің әдістемесі бойынша да бақылау жұмыстарын жүргізүге бағытталады.

Түгендеу комиссияларының мүшелері кем шыққандарды және талдан-таражға түскендерді, бүркемелеу мақсатымен мүліктің нақты қалдығы туралы немесе артық шықан тауарлар, материалдар және басақ да құндылықтар туралы жазбаға біле тұра дұрыс еммес деректерді енгізбегені үшін Қазақстан Республикасының Заңдарында белгіленген тәртіп бойынша жауапкершілікке тартылады.

Мүліктің қолда барын тексеруді бастағанға дейін түгендеу комиссиясы кіріс-шығыс құжаттарының түгендеу кезіндегі соңғы тізімдерін немесе материалдық құндылықтары мен ақшалай қаражаттарын есепке алады.

Түгендеу комиссиясының нәтижесі де тексеріледі, ол үші ішінара бақылау жұмыстары жүргізіледі, сол бақылау барысында комиссияның мүшелері де қатыса алады және ол да актімен хатталады.

Екі түгендае аралығындағы кезеңде құндылықтардың номенклатурасы бойынша үлкен кәсіпорындардың сақтау және қайта өңдеу жұмыстары іріктеу әдісімен тексеріледі.

Түгендеу нәтижесі бойынша салыстыру тізімдемесі жасалынады, сосын оның деректері бухгалтерлік есептегі деректерімен салыстырылып, олардың арасындағы айырмашылықтары (ауытқулары) көрсетіледі. Түгендеу нәтижелерін көрсету үшін Қазақстан Республикасының Мемлекеттік статистика комитеті бекіткен бірінші реттегі толтыратын есеп құжаттарының мынандай үлгілері қолданылады.

Негізгі құралдардың түгендеу жазбасы жалға алған және күнделікті жалға бергендерді қоса есептегендегі негізгі қорлардың нақты қолда барын көрсету үшін қолданылады.

Түгендеу қағазы өндірісті ұйымдастыру ережелері бойынша материалдық құндылықтарды бірден санап, жазбаға мүмкін болмаған жағдайларда қолданылады. Бұл түгендеу қағазы саналған құндылықтармен бірге солардың тұрған орындарында сақталады.

Түгендеу кезінде және басқа да тесерістердің көмегімен анықталған мүліктің нақты қолда бары мен бухгалтерлік есептегі деректердің арасындағы алшақтығы белгілеу тәртібі бойынша реттеледі. Сортталу нәтижесінде анықталған кем шыққандар мен артықтардың өзара есеп айырысуы тек ерекшелік ретіндегі ғана, сол текесеріліп отырған кезең үшін, тексерген комиссияның жұмысын бағалау үшін және тауарлы-материалдық құндылықтардың сапасы мен мөлшерін анқытау үшін қажет болуы мүмкін. Сорттаудың болғандығы жөнінде материалдық жауапты адамдар түгендеу комиссиясының егжей-тегжейлі түсініктеме берді. Сортталудың өзара есепке алынуы туралы ұсыныс тұрақты жұмыс істейтін түгендеу комиссиясының қарауына  беріледі және оны кәсіпорын басшысы түбегейлі шешеді; ал ол ұсынылған барлық материалдарды зерттегеннен кейін,  есепке алу туралы тиісті шешімдер қабылданады. Сортталуы бойынша олардың артық ие кем шығуын есепке алғаннан кейін, жетпей қалған құндылықтар жауапты адамдардың жауапкершілігіне жатқызылады. Егер де сортталу кезінде нақты жауапты адамдар анықталмаса, онда оның сомасы кем шыққан мүліктер ретінде қаралады да, кәсіпорынның зиянына жатқызады. Сортталу салдарынан анықталған күн айырмашылықтары материалдық жауапты адамдардың кінәсінен болмаса, ол түгендеу комиссиясының хаттамаларында бұл аталған айырмашылықтар жауапты адамның мойнына қойылмау себептерін ашып көрсетеді. Есеп айырысудың барлық түрлерінің түгенделуінде өзіндік ерекшеліктері болуы мүмкін. Бюджетпен, сатып алушымен, жабдықтаушымен, есеп беретін адамдармен, қызметкерлермен, депонеттермен және басқа дебиторлармен, кредиторлармен есеп айырысуды түгендеу есеп айрысу шоттарында есептелген сомалардың мұқият негізделгендігіне саяды. Есеп айырысу инкассо тәртібімен жүргізілмейтін барлық сатып алушылардың және басқа дебиторлардың мәліметтерінің дұрыстығын тексеру үшін кредиторлардың берешегі туралы дербес шоттардың көшірмелері жазылады.

Дебитор кәсіпорындар көшірмелерді алған соң, берешек қалдықтарын растауға немесе өздерінің толық келіспейтіндігі туралы хабарлама жасайды.

Түгендеу комиссиясы құжаттарды тексеру жолымен, сондай-ақ банк мекемелерімен, қаржы және салық органдарымен, кәсіпорынныңжеке баланстарға бөлінген құрылымдық бөлімшелерімен және бас кәсіпорындарымен есеп айырысудың дәлме-дәлдәгін анықтайды. Бұл есеп айырысулар бойынша кәсіпорынның балансында реттелмеген сомалар қалмауы керек; баланста есептетұрған кем шыққан және тонауға байланысты берешек сомаларының дұрыстығы мен негізделгендігі; баланста есепте тұрған дебиторлық және кредиторлық берешек сомалары, сондай-ақ дебиторлық берешекті өндіріп алуға қойған талаптары да тексеріледі. Түгендеу нәтижелері актімен хатталуы тиіс. нда түгенделген шоттардың аттарын атап, сәйкес келмейтін дебиторлық және кредиторлық берешектің, күмәнді қарыздардың, талап ету мерзімі өткен кредиторлық және дебиторлық берешектің анықталған сомаларын көрсеткен жөн. Берешектің көрсетілген түрлері бойынша есеп айырысуды түгендеу актісіне анықтама қоса тіркелу керек, онда дебиторлардың немесе кредиторлардың аттары мен мекен-жайлары, берешек сомасы, берешектің не үшін есептелгені, қай уақыттан бері және қандай құжаттардың негізінде есептелгені келтіріледі.

• Талап ету мерзімі өткен дебиторлық берешек сомалары бойынша анықтамада бұл мерізімнің өтуіне кінәлі адамдар көрсетіледі. Талап ету мерзімі өткен дебиторлық берешек, өндіріліп, алынуы неғайбыл басқа да қарыздар кәсіпорын басшысының шешімімен есептен шығарылады да, күдікті қағаздар бойынша резерв қаражатының шотына немесе шаруашылық қызметінің нәтижелеріне жатқызылады.

Тұрақты жұмыс істейтін түгендеу комиссиясының қолда бар құндылықтар мен бухгалтерлік есеп деректерінің арасында түгендеу кезінде анықталған алшақтықтарды реттеу туралы ұсыныстарды айтылған хаттамасын түгендеу аяқталған соң кәсіпорын басшысы бекітеді. Түгендеу нәтижелері түгендеу аяқталған айдағы есепте және есеп беруінде, ал жылдық түгендеу бухгалтерлік жылдық есеп беруінде көрініс табады.

Сонымен қатар «Римет» ЖШС –де есеп берер алдында үлкен дайындық дайындық жұмыстары жүргізіледі. Бухгалтерия цехтардан, қоймалардан, есеп беретін адамдардан, тағы басқа құжаттардың толық түскенін тексеруді; ай ішіндегі немесе жыл ішіндегі барлық шығындарды өндіріс шығындарына қосуды; негізгі құралдардың амортизациясын, демалысқа төленетін резервін және басқа мақсаттарға арналған резервті, материалдық емес активтердің тозуын толық есептеуді; алдағы кезеңдердегі шығындарды есептен шығаруды; құндылықтардың барлық шоттары мен топтарында есептік баға бойыншанақты өзіндік құнын, орташа КДШ процентін не ауытқушылықтарын (+, -) есептеп шығаруды; жұмсалған материалдың нақты өзіндік құнын анықтап, оны өндірістк және шоттарға көшіріп жазуды текесруі қажет.

4. аналогты немесе байланысты проблемаларды қозғайтын БЕС –ға талаптар мен
5. қаржылық есептеуді дайындау және ұсыну үшін концептуалды негізде тағайындалған анықтау, активтерді міндетемелерді, шығыстар мен кірістерді бағалау критерилері
6. берілген пунктің 1 және 2 бөлімшелеріне сәйкес келетін сапалық ережелер мен нормалардың дәрежелері

Қаржының есептеуді құрған кезде басшылық ұйым өзінің қызметін жалғастыра алуын бағалауы керек. Қаржылық есептеу қызметтің үзіліссіздік принципіне негізделіп құрастырылуы керек. Қаржылық есептеу қызметтің үзіліссіздік емес принципі бойынша құрастырылса, онда ұйым не себепті үзіліссіздік емес қызмет атқаратынын атап көрсетуі керек.

Қызметтің үзіліссіздік принципінің орындалуын бағалау кезінде ұйым басшылығы есептік күннен бастап он екі айды қамтитын, барлық қолда бар ақпаратты есепке алу дәрежесі әрбір нақты жағдайдағы факторларға тәуелді.

3. Қаржылық есепті жасау

Қаржылық есеп беру-бұл «Римет» ЖШС-нің есепті кезеңіндегі қаржы-шаруашылық қызметіне сипаттама беретін белгілі нысандарғатоптастырылған көрсеткіштер жұйесі.Қаржылық есеп берудің деректері бойынша қорлар мен шығындарды қалыптастыруға арналған қаражат көздерінің артықшылығын немесе кемшілігін анықтайды.Бұл орайдакәсіпорынның меншікті, несеиелік және өзге қарыз көздерімен қамтамасызетілгендігін анықтауға мүмкіндік туады.Қаржылық есеп беру кәсіпорынынның несиеге қабілеттілігін, яғни оның міндеттемелер бойынша толықтай және өз уақытында есептесе алатындығын бағалауға мүмкіндік береді.

Барлық кәсіпорындар, мекемелер  үшін есеп беру жылы болып 1-қаңтардан 31-желтоқсанды қоса алғанға дейінгі мерзім саналады. «Римет» ЖШС-де есепті 1-қаңтардан 31 желтоқсанға дейінгі мерзімде береді. Жаңадан құрылған кәсіпорындар, мекемелер үшін есеп беру жылы болып олар заңды тұлға құқын алған күннен бастап 31-желтоқсанды қоса алғанға дейінгі кезең, ал 1-қазаннан бастап кейін құрылғаан кәсіпорындар үшін келесі жылдың 31-желтоқсагын қоса алғандағы мерзім саналады.

Қаржылық есеп берудің негізгі үлгісі болып баланс саналады.Ол кәсіпорынның жылдық есебінің басты синтетикалық элементтерінің көрсеткіштерін береді.Баланс ішкі және сыртқы пайдаланушыларға кәсіпорынның қаржылық нәтижелері туралы, оның тұрақтылығы, кредиторлық қарызының көлемі, банк несиелері туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді.Балансты құру баланс кестесін құрудан және басты белгілерін анықтаудан басталады.Баланс кестесінің негізгі элементі болып актив табылады.Ол кәсіпорынның мүліктік құралдарының жиынтығын бейнелейді.Актив құрамына мүліктер мен құқықтар кіреді.Баланс пассиві кәсіпорынның мүліктік массасының қалыптасуының қайнар көзі оболады.Жалпы алғанда пассивтер міндеттемелерді білдіреді.

Бухгалтерлік баланспен қоса кәсіпорын есеп берудің басқа да нысандарын толтырады.Қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп беру Қазақстан Республикасындағы бухгалтерлік есептің №3 стандартында ашылып көрсетіледі.Бұл стандарт бағалау әдісі, есеп саясатыөзгерген кезде және елеулі қателіктер анықталғанда  және түзетілгенде қаржы-шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп беру мен олардың қаржы есептемелеріндегі баптардыңсыныптамасын белгілейді.

Қаржылық-шаруашылық қызметтің нәтижелері туралы есеп беруде мынандай баптар ашылып көрсетіледі:

-негізгі қызметтен алынған табыс;

-сатылған өнімнің, жұмыстың, қызметтің  өзіндік құны;

-жалпы кіріс;

-кезең шығындары. Оған енетіндер: жалпы және әкімшілік шығындары, проценттерді төлеу шығындары, сату  жөніндегі шығындар;

-негізгі қызметтен алынған кіріс  немесе зиян;

-салық салуғадейінгі әдеттегі  қызметтен алынған кіріс немесе  зиян;

-табсы ссалығы;

-төтенше жағдайлар бойынша кіріс  немесе зиян;

-таза кіріс немесе зиян

Осы баптардың барлығының сомасының өзгерісі түсіндірме жазбадан ашылып көрсетілуге тиіс.

   Түсініктеме жазба  қаржылық есеп берудің бір  бөлігі ретінде келесі негізгі  мәселелерді ашуы керек.

1.Есеп бөлігіне қатысты  субъекттің есеп саясытында қаралған  негізгі ережелеріді.

2.Түсінікті жазба баланс  бойынша ұзақ және ағымдағы  активтерді,меншікті капиталын,ұзақ  және ағымдағы міндеттемелерді  ашп көрсетеді.

3.Қаржылық –шарушылық  қызметтің нәтижесі туралы есеп беру бойынша жазылған түсініктеме жазбада мына сұрақтар қамтылыу керек.

4.Ақша қаражатының қозғалысы  туралы есеп беру бойынша жазылған  түсініктеме жазбада сұрақтар  баяндалуы керек.

5.Түсініктеме жазбада  кәсіпорынның қаржылық қызметі мен қаржылық жағдайына жалпы баға берілуі керек.

3.4 Қаржылық есеп беруді талдау

 

«Римет» ЖШС-нің қаржылық есеп беруді талдаудың келесідей мақсаттары болады: 

- өз уақытында қаржылық қызметтің  жетіспеушілігін іздеп, төлем қабілеттілігі  жән оны шешудің алғы шарттары;

- қаржылық шешімдерді жоспарлап  экономикалық рнтаблділігін анықтап, шаруашылыққа шешімдер қабылдау  үшін 

- кәсіпорынның қаржылық ресурстарын  үнемді пайдаланып, қаржылық жағдайын  нығайтып, керекті жетілдіру шараларын  жүргізу.

Негізгі ақпарат көздері болып келесілр табылады: бухгалтерлік баланс, қаржылық шаруашылық қызметтің есебі, ақша қаражаттарының қозғалысының есебі, алғашқы құжаттармен аналитикалық есептің мәліметтері. Сонымен қатар коэффициенттерді осы ақпарат көздері арқылы анықтауға болады:

 

абсалюттік ликвидттік коэффициент:

 

Кал = Ақша қаражаттары + бағалы қағаздар

Ағымдағы міндеттеме

 

Жабу коэффициенті:

 

Кпл = Ағымдағы актив – өндірістік қорлар

                  Ағымдағы міндеттеме

 

Жалпы ликвидттік коэффицинт:

 

Кол = Ағымдағы актив – Болашақ кезеңдрдің шығыны

                                 Ағымдағы міндеттеме 

 

 3- кесте                          Рентабельділік көрсеткіштері мың.тенге

 

Көрсткіштер	2004	2005	Ауытқу	%
1.Өткізудн табыс	54828	232121	+177292	+23
2.Өнімнің өзіндік құны	43686	151853	108167	+17
3.Таза табыс	2789,2	80267,9	+10159	35
4.Жалпы табыс	11142	80267	+69125,1	106,5
5.НӨҚ ортажылдық құны	30390	30024	-366	-2
6. Активтер	8232	17949	+9717	+185
Өнім рентабльділігі (1/2)	1,2	1,5	0,3	0,02
Өндірістік қорлар рентабельділігі (1/5)	6,6	7,7	1,1	0,07
Кәсіпорынға салым рентабельділігі (4/6)	0,02	0,02	0,01	0,01
Сату рентабельділігі (3/4)	0,47	0,40	-0,33	-0,12