Кәсіпорынның қаржылық есебін қалыптастырудағы бухгалтерлік есеп және аудит

Түгендеу кезінде және басқа да тесерістердің көмегімен анықталған мүліктің нақты қолда бары мен бухгалтерлік есептегі деректердің арасындағы алшақтығы белгілеу тәртібі бойынша реттеледі. Сортталу нәтижесінде анықталған кем шыққандар мен артықтардың өзара есеп айырысуы тек ерекшелік ретіндегі ғана, сол текесеріліп отырған кезең үшін, тексерген комиссияның жұмысын бағалау үшін және тауарлы-материалдық құндылықтардың сапасы мен мөлшерін анқытау үшін қажет болуы мүмкін. Сорттаудың болғандығы жөнінде материалдық жауапты адамдар түгендеу комиссиясының егжей-тегжейлі түсініктеме берді. Сортталудың өзара есепке алынуы туралы ұсыныс тұрақты жұмыс істейтін түгендеу комиссиясының қарауына  беріледі және оны кәсіпорын басшысы түбегейлі шешеді; ал ол ұсынылған барлық материалдарды зерттегеннен кейін,  есепке алу туралы тиісті шешімдер қабылданады. Сортталуы бойынша олардың артық ие кем шығуын есепке алғаннан кейін, жетпей қалған құндылықтар жауапты адамдардың жауапкершілігіне жатқызылады. Егер де сортталу кезінде нақты жауапты адамдар анықталмаса, онда оның сомасы кем шыққан мүліктер ретінде қаралады да, кәсіпорынның зиянына жатқызады. Сортталу салдарынан анықталған күн айырмашылықтары материалдық жауапты адамдардың кінәсінен болмаса, ол түгендеу комиссиясының хаттамаларында бұл аталған айырмашылықтар жауапты адамның мойнына қойылмау себептерін ашып көрсетеді. Есеп айырысудың барлық түрлерінің түгенделуінде өзіндік ерекшеліктері болуы мүмкін. Бюджетпен, сатып алушымен, жабдықтаушымен, есеп беретін адамдармен, қызметкерлермен, депонеттермен және басқа дебиторлармен, кредиторлармен есеп айырысуды түгендеу есеп айрысу шоттарында есептелген сомалардың мұқият негізделгендігіне саяды. Есеп айырысу инкассо тәртібімен жүргізілмейтін барлық сатып алушылардың және басқа дебиторлардың мәліметтерінің дұрыстығын тексеру үшін кредиторлардың берешегі туралы дербес шоттардың көшірмелері жазылады.

Дебитор кәсіпорындар көшірмелерді алған соң, берешек қалдықтарын растауға немесе өздерінің толық келіспейтіндігі туралы хабарлама жасайды.

Түгендеу комиссиясы құжаттарды тексеру жолымен, сондай-ақ банк мекемелерімен, қаржы және салық органдарымен, кәсіпорынныңжеке баланстарға бөлінген құрылымдық бөлімшелерімен және бас кәсіпорындарымен есеп айырысудың дәлме-дәлдәгін анықтайды. Бұл есеп айырысулар бойынша кәсіпорынның балансында реттелмеген сомалар қалмауы керек; баланста есептетұрған кем шыққан және тонауға байланысты берешек сомаларының дұрыстығы мен негізделгендігі; баланста есепте тұрған дебиторлық және кредиторлық берешек сомалары, сондай-ақ дебиторлық берешекті өндіріп алуға қойған талаптары да тексеріледі. Түгендеу нәтижелері актімен хатталуы тиіс. нда түгенделген шоттардың аттарын атап, сәйкес келмейтін дебиторлық және кредиторлық берешектің, күмәнді қарыздардың, талап ету мерзімі өткен кредиторлық және дебиторлық берешектің анықталған сомаларын көрсеткен жөн. Берешектің көрсетілген түрлері бойынша есеп айырысуды түгендеу актісіне анықтама қоса тіркелу керек, онда дебиторлардың немесе кредиторлардың аттары мен мекен-жайлары, берешек сомасы, берешектің не үшін есептелгені, қай уақыттан бері және қандай құжаттардың негізінде есептелгені келтіріледі.

Талап ету мерзімі өткен дебиторлық берешек сомалары бойынша анықтамада бұл мерізімнің өтуіне кінәлі адамдар көрсетіледі. Талап ету мерзімі өткен дебиторлық берешек, өндіріліп, алынуы неғайбыл басқа да қарыздар кәсіпорын басшысының шешімімен есептен шығарылады да, күдікті қағаздар бойынша резерв қаражатының шотына немесе шаруашылық қызметінің нәтижелеріне жатқызылады. Түгендеу және басқадай тесерістер кезінде анықталға қолда бар негізгі құралдардың, материалдық құндылықтардың, материалдық құндылықтардың және ақшалай қаражаттың бухгалтерлік есептегі деректермен алшақтығы мынандай тәртіпте реттеледі:

- артық немесе кем шыққан  кезде олар өзара зачетқа жатқызылады, бірақ зачетқа жатқызылған мүліктер  бухгалтерлік есепте көрініс  таппайды;

• артық шыққан негізгі құралдар, материалдық құндылықтар мен ақшалай қаражат кәсіпорынның табысына кірістеліп, есепке алынады, бұлардың артық шығу себептері мен оған кінәлі адамдар кейін анықталады;
• құндылықтардың кемуі белгіленген тәртіпте бекітілген нормалардың шегінде кәсіпорын басшысының өкімімен өндіріс не айналым шығындарына көшіріліп жазылады;
• материалдық құндылықтардың, ақшалай қаражаттың және басқа мүліктің кем шыққандары, сондай-ақ табиғи кемуі нормаларынан тыс ысырап болған жағдайда кінәлі адамдардың мойындарына қойылады. кінәлі адамдар анықталмаған немесе кінәлі адамдардан өндіріп алуға сот тиым салған жағдайларда кем шыққан мүліктер және ыссыраптардан келген зияндар шаруашылық қызметінің нәтижелеріне көшіріліп жаэылады.

Тұрақты жұмыс істейтін түгендеу комиссиясының қолда бар құндылықтар мен бухгалтерлік есеп деректерінің арасында түгендеу кезінде анықталған алшақтықтарды реттеу туралы ұсыныстарды айтылған хаттамасын түгендеу аяқталған соң кәсіпорын басшысы бекітеді. Түгендеу нәтижелері түгендеу аяқталған айдағы есепте және есеп беруінде, ал жылдық түгендеу бухгалтерлік жылдық есеп беруінде көрініс табады.

Есеп берер алдында үлкен дайындық дайындық жұмыстары жүргізіледі. Бухгалтерия цехтардан, қоймалардан, есеп беретін адамдардан, тағы басқа құжаттардың толық түскенін тексеруді; ай ішіндегі немесе жыл ішіндегі барлық шығындарды өндіріс шығындарына қосуды; негізгі құралдардың амортизациясын, демалысқа төленетін резервін және басқа мақсаттарға арналған резервті, материалдық емес активтердің тозуын толық есептеуді; алдағы кезеңдердегі шығындарды есептен шығаруды; құндылықтардың барлық шоттары мен топтарында есептік баға бойыншанақты өзіндік құнын, орташа КДШ процентін не ауытқушылықтарын (+, -) есептеп шығаруды; жұмсалған материалдың нақты өзіндік құнын анықтап, оны өндірістк және шоттарға көшіріп жазуды текесруі қажет.

1. аналогты немесе байланысты проблемаларды қозғайтын БЕС –ға талаптар мен
2. қаржылық есептеуді дайындау және ұсыну үшін концептуалды негізде тағайындалған анықтау, активтерді міндетемелерді, шығыстар мен кірістерді бағалау критерилері
3. берілген пунктің 1 және 2 бөлімшелеріне сәйкес келетін сапалық ережелер мен нормалардың дәрежелері

Қаржының есептеуді құрған кезде басшылық ұйым өзінің қызметін жалғастыра алуын бағалауы керек. Қаржылық есептеу қызметтің үзіліссіздік принципіне негізделіп құрастырылуы керек. Қаржылық есептеу қызметтің үзіліссіздік емес принципі бойынша құрастырылса, онда ұйым не себепті үзіліссіздік емес қызмет атқаратынын атап көрсетуі керек.

Қызметтің үзіліссіздік принципінің орындалуын бағалау кезінде ұйым басшылығы есептік күннен бастап он екі айды қамтитын, барлық қолда бар ақпаратты есепке алу дәрежесі әрбір нақты жағдайдағы факторларға тәуелді. Ұйым табысты операция жүргізіп, өзінің активінде қаржылық ресурстарға еркін мүмкіндігі болса, қызметтің үзіліссіздігінің орындалуын толық талдау жүргізбей-ақ қорытынды жасауға болады. Басқа жағдайларда басшылыққа ағымдағы және күтілетін рентабельділікпен, міндеттемелерді өтеу графигін және қаржыландырудың қосымша көздерімен байланысты факторларды қарастыруына тура келеді.

Ұйым қаржылық есептеуді ақша қозғалысы туралы мәліметтен басқасын, жинақтау принципі бойынша құру керек. Жинақтау принципіне сәйкес операциялар мен әрекеттер олар жасалған және бухгалтерлік есептеулердің регистрлерінде тіркелген жағдайда ғана тіркеледі. Бірақ осы сәйкестік активтер мен міндеттемелерді анықтауға жауап бермейтін статьяларды бухгалтерлік баланста ескермейді.

Мақалалардың ұсыныстары мен класификациясы қаржылық есептеулерде бірінші есептеулік периодтан екіншісіне дейін сақталуы керек. Оған мына жағдайлар жатпайды.

1. ұйымның операция сипатындағы елеулі өзгерістер немесе операциялар мен әрекеттерді толығырақ көрсетуге әкелетін шешкен кездегі қаржылық есептеулерді талдау кезінде
2. өзгерістер БЕС-ты көрсету үшін керек болған кезде

Елеулі табыстар немесе қаржылық есептеулерді талдау қаржылық есептеулер көрінісін өзгертуді тудыруы мүмкін. Ұйым қаржылық есептеуді көрсету әдісіне өзгертілген құрылым сақталған кезде ғана өзгертулер енгізу керек. Қаржылық есептеулерде мұндай өзгерістер енгізілген кезде ұйым өзінің салыстырмалы мәліметінің классификациясын 39 пункке сәйкес қайта қарастырады.

2.3. Қаржылық есепті жасау негізі

Нағыз стандарттың мақсаты ұйымының алдыңғы период ішіндегі қаржылық есептелуіне жетуді көрсету үшін қаржылық есептеудің негізін қаматамасыз ету болып табылады. Стандарта қаржылық есептеуді жүргізудің жалпы жағдайы, оның құрылымы және оның мазмұнына қойылатын талаптар көрсетіледі. Баға спецификалық операциялар мен құбылыстардың ашылуы басқа бухгалтерлік есептеу стандарттарында (БЕС) қарастырылады.

Нағыз стандарт Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 26 желтоқсанындағы №2732 «Бухгалтерлік есептеу мен қаржылық есептеулер» туралы заңына сәйкес құрылған қаржылық есептеулердің барлық есептеулеріне қолданылуы керек.

Қаржылық есептеулер нақты ақпараттық сұраныстарға жауап беретін есептеулерді талап етуге мүмкіндігі жоққолданушылардың сұраныстарын қанағаттандыру үшін арналған. Қаржылық есептеулер ұйымның жыл соңында ұсыныатын есептеулерден жеке немесе олардың бір бөлімі ретінде қарастырылуы мүмкін. Нағыз стандарт қысқартылған аралық қаржылық есептеулерге қоданылмайды. Бұл стандарт жекелеген ұйымның немесе ұйымдар тобының конселденген қаржылық есептеулерін ұсынған кезде қолданылады. Нағыз стандарт БЕС-қа сәйкес құрастырылған қаржылық есептеулерге және бухгалтерлік есептеулердің жүргізудің басқа да талаптарына сәйкес құрастырылған негзігі ұйымның қаржылық есептеулерге бөгет жасамайды. Бірақ олар есептік саясат туралы мәліметті нақты ашуы керек.

Нағыз стандарт Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкіне сенімделген, оның қызметін реттейтін және бақылайтын ұйымдардан басқа барлық ұйымдарға қолданылады.

Нағыз стандарта комерциялық ұйымдар үшін қабылданған терминологиялар қолданылады. Мемлекеттік ұжымдардан басқа комерциялық емес ұйымдар да нағыз стандартқа бағынуы керек. Бұл үшін қаржылық есептеудегі біршнеше жолдардың атын өзгерту қажеттігі тууы мүмкін. Мұндай ұйымдар қаржылық есептеудің қосымша формасын ұсынуына болады.

Қаржылық есептеу ұйымының қаржылық жағдайы, қызметінің нәтижесі және қаржылық жағдайындағы өзгерістер туралы мәліметтер түрінде болуы мүмкін. Сонымен қоса қаржылық есептеу ұйымының басшылығына сеніп тапсырылған ресурстарды басқару нәтижесін көрсетеді. Бұл мақсатқа жету үшін қаржылық есептеу ұйымының келесі көрсеткіштері туралы мәліметті беру керек.

1. активтер
2. міндеттемелер
3. өзіндік капитал
4. негізгі емес қызметімен оқас жағдайлар кезіндегі кірістер мен шығыстарды қосқандағы кірістер мен шығыстар
5. ақша қозғалысы
6. өзіндік капиталдағы өзгерістер

Түсіндірмелік хаттамадағы бұл және тағы да басқа мәліметтер қолданушыға ұйымның болашақтағы ақша қозғалысын болжауға көмектеседі.

Қаржылық есептеуді дайындауға және ұсынуға жауапкершілік ұйым басшылығына жүктелген.

Қаржылық есептеулер құрамына келесілер кіреді.

1. бухгалтерлік баланс
2. кірістер мен шығыстар туралы есеп
3. ақша қозғалысы туралы есеп
4. өзінді капиталдағы өзгерістер туралы ессеп
5. ұйымның есептік саясаты туралы мәлімет және түсіндірмелік хаттама

Қаржылық есептеулер ұйым қызметінің қаржылық нәтижелерінің негізгі сипаттамаларының түсіндірмесімен және сипаттамасымен басшылықтың қаржылық көрінісі түріндегі қосымша мәліметті ұсынса толығырақ болады. Мұндай көрініс келесі талдаулардан тұрады:

1. қаржылық нәтижелерді анықтайтын негізгі факторлар мен әсер етулер. Соның ішінде ұйым қызмет ететін ортаның өзгерісі, ұйымның осы өзгерістерге реакциясы және олардың әсері, ұйымның инвестициялық саясаты;
2. ұйымның қаржылық көзін және осы көздердің үлесін соған қоса құралдарға қатысты және байланысты тәуекелді басқаратын ұйымның саясаты
3. нағыз стандартқа сәйкес жасалған бухгалтерлік баланста көрсетілмеген құндылықтар, ұйымның артықшылықтары мен ресурстары
4. Ұйым қаржылық есептеуден басқа қоршаған ортаны қорғау және қосымша құндылықтарды көрсететін сұрақтары бойынша жұмысшыларға төлем ақы туралы есептеулерде келтірілуі мүмкін. Ұйым мұндай есептеулерді олардың басшылықтары экономикалық шешімдерді қабылдауға көмек береді деп шешкен жағдайда береді.

Қаржылық есептеулер ұйымның қаржылық жағдайын, оның қызметінің қаржылық нәтижесін, ақша қозғалысын және ұйымның өзіндік капиталындағы өзгерістер туралы жағдайды толығырақ көрсетуі керке. Керек жағдайларда қосымшалар енгізілген. БЕС қолдану қаржылық есептегі мәліметті толығымен ашуға қамтамасыз етеді. Ұйымның БЕС-қа сәйкес келетін қаржылық есептеулері осы фактты ашуы керек. Егер қаржылық есептеулер қолданылған БЕС-ның талаптарына сәйкес келмесе, онда ол БЕС –ның құраушысы деп қарастырылмау керек. БЕС-на сәйкес келмейтін есептеулер реті қолданылатын есептік саясатпен де, түсіндірмелік хаттамамен де, қосымша мәліметпен де түзетілуге келмейді.Сирек кездесетін оқас жағдайларда ұйым БЕС-лар талаптарына сәйкес жасалған қорытындылар қателіктерге әкеледі деп шешкенде, қандай да бір талаптардан бас тарту дұрыс көзқарастарға жету үшін керек. Ұйым мыналарды ашуы керек: