Коммерциялық банктердегі несиелеу үрдістері мен банк қызметінің тиімділігін жоғарылатуды жетілдіру

ЕДБ-дің топтастырылған түрлері талдаудан, олардың қандай жағдайда меншікті капиталдарының деңгейі қалыптасқандағын 8-ші кестеден көруге болады.

 

Кесте  8

ЕДБ-дің меншікті капиталының серпіні, млрд теңге                                                                                                                             (кезеңнің соңына)

Капиталы	2005	2006	2007	2008	2010	2011	2012	2012
А тобы
ҚКБ	11, 7	14, 6	21, 3	39, 6	48, 2	74, 0	223,3	259,3
ТӘБ	5, 0	8,9	14,8	19,7	51, 5	91, 9	167,5	384,9
Халық Банкі	5, 6	8,1	8, 3	21, 1	34, 4	60, 3	113,5	138,1
Барлығы	22,3	31,6	50,9	80,4	134,1	226,2	504,3	782,3
БЖ үлесі, %	22,5	25,9	31,6	36,0	38,7	38,5	57,3	56,5
В тобы
АСҚ банкі	1, 5	1, 9	4 ,4	9, 1	18, 9	27, 8	64,4	82,4
Центркредит Банкі	1, 4	2, 1	3, 2	7, 6	12, 2	25, 9	39,8	64,4
Альянс Банкі	1,2	1,3	2,1	4, 1	16,3	29, 2	83,4	150,1
Темірбанк	1,3	1,8	2,3	4,4	5,4	14,7	27,6	53,3
Каспий банкі	1,0	1,2	1,6	3,6	8,7	13,4	21,5	31,3
Нұрбанк	-	-	4,7	6,2	7,2	10,4	13,6	24,3
Еуразия банкі	-	3,8	4,2	4,3	8,5	11,6	18,2	20,2
Барлығы	6,4	12,1	22,5	39,3	77,2	133	268,5	426,
БЖ үлесі, %	6,5	9,9	13,9	17,6	22,3	22,6	30,5	30,8
С тобы
Өзге банктер	68,9	78,4	87,8	103,8	135,5	228,0	106,7	176,6
БЖ үлесі, %	70,6	64,2	54,5	46,4	39,1	38,9	12,2	12,7
Барлық ЕДБ-дің капиталы	97,6	122,1	161,2	223,5	346,8	587,2	879,5	1384,9
Ескерту – [17] қайнар  көзі  негізінде  құрастырылған.

 

Банк жүйесіндегі «А» тобындағы үш банктің капиталы жоғары қарқынмен өскен. 2004 жылы олардың үлесі -22,5%-ды құраса  ал, 2012 жылдың аяғында 2,5 есе өсіп, 56,5%-ды құраған немесе ол дегеніміз банк жүйесіндегі капиталдың жартысынан жоғары көрсеткішке ие. «В» тобындағы банктердің банк жүйесіндегі меншікті капиталдары да 5,7 есе өскен. Яғни олардың үлесі 2005 жылы -6,5%-ды құраса, ал 2012 жылдың аяғында 5,7 есе өсіп, 30,8%-ды құраған немесе банк жүйесіндегі капиталдың үштен бірін алады. «С» тобындағы өзге 23 банктің капиталдары өсуі баяу, яғни олардың үлесі 2004 жылы -70,6%-ды құраса, ал 2012 жылдың аяғында 5,9 есе төмендеп, 12,7%-ды құраған.

ЕДБ-дің депозиттік қоржындарының құрылымына жасалған талдаудан қай банктік топтың депозиттік нарықта бәсекелестік артықшылықтарды пайдаланып, ресурсты қалыптастыру мәселесін шешуде белсенділік танытып отырғандығын байқауға болады. ЕДБ-дің депозиттерінің серпінін 9-шы кестеден көреміз.

 

Кесте  9

2004-2012 жж ЕДБ-дің депозиттерінің серпіні, млрд теңге

 

Депозиттер	2005	2006	2007	2008	2009	2010	2011	2012
А тобы
ҚКБ	20,5	52,5	119,8	171,2	181,8	272,2	628,8	1687,4
ТӘБ	24,2	46,9	131,9	187,2	375,5	624,5	1052,1	1344,9
Халық Банкі	45,6	97,2	134,6	147,8	223,9	311,1	621,6	919,4
Барлығы	90,3	196,6	386,3	506,2	781,2	1207,4	2302,5	3951,7
БЖ үлесі, %	31,0	44,2	63,3	69,0	61,5	48,7	34,2	58,7
В тобы
АСҚ Банкі	7,3	10,9	23,3	30,9	43,8	66,7	412,9	467,3
Центркредит Банкі	9,8	13,5	22,5	50,8	93,2	137,4	317,8	470,4
Альянс Банкі	3,9	6,1	16,4	36,8	66,2	162,7	349,4	539,8
Темірбанк	5,4	8,4	13,0	10,2	12,2	40,9	108,2	187,2
Каспий банкі	1,9	5,4	8,2	18,1	28,5	43,3	65,8	73,8
Нұрбанк	-	-	23,4	34,9	47,4	42,5	105,4	78,3
Еуразия банкі	-	3,1	-	21,5	28,6	62,6	75,0	82,9
Барлығы	28,3	47,4	106,8	203,2	319,9	556,1	1434,5	1899,7
БЖ үлесі, %	9,8	10,7	17,5	27,7	25,2	22,4	21,3	30,3
С тобы
Өзге банктер	172,0	200,8	116,9	23,8	169,7	719,1	2996,9	422,4
БЖ үлесі, %	59,2	45,1	19,2	3,3	13,4	28,9	44,5	11,0
Барлық ЕДБ-дің депозиттері	290,6	444,8	610,0	733,2	1270,8	2482,6	6733,9	6273,8
Ескерту – [17] қайнар  көзі  негізінде  құрастырылған.

 

Кестеден көріп отырғанымыздай банк жүйесіндегі «А» тобындағы үш банктің депозиттері жоғары қарқынмен өскен. 2004 жылы олардың үлесі -31,0%-ды құраса  ал, 2012 жылдың аяғында 2 еседей өсіп, 58,7%-ды құраған немесе ол дегеніміз банк жүйесіндегі депозиттердің жартысынан жоғары көрсеткішке ие. «В» тобындағы банктердің банк жүйесіндегі депозиттері де 3 есе өскен. Яғни олардың үлесі 2004 жылы - 9,8%-ды құраса, ал 2012 жылдың аяғында 3 еседей өсіп, 30,3%-ды құраған немесе банк жүйесіндегі депозиттердің үштен бірін алады. «С» тобындағы өзге 23 банктің депозиттерінің өсуі баяу, яғни олардың үлесі 2004 жылы -59,2%-ды құраса, ал 2011 жылдың аяғында төмендеп 5,3 есе төмендеп, 11,0%-ды құраған.

Сонымен, банк активтерінің сапасына баға беруде және жалпы жағдайда несие банк ісінің негізіне алынуда. Әлемдегі банктердің банкротқа ұшырауы банктердің активтерінің сапасының төмендігінен туындап отыр. Көптеген банкирлер және реттеуші ұйымдардың пайымдауынша активтерді басқару банктің активтерінің сапасының басты көрсеткішін сипаттайды.

3   Коммерциялық банктердегі  несиелеу үрдістері мен банк  қызметінің тиімділігін жоғарылатуды  жетілдіру

 

3.1  Коммерциялық банктердегі несиелеу  қызметін  жүргізудің  негізгі  бағыттары

 

Несиелік тәуекелді бағалау сапалық және сандық талдаулар тұрғысынан іске асады. Сапалық талдау бұл несиелік тәуекелдің пайда болуы аумағын немесе ықпал ететін факторларды және тәуекелді анықтауда пайдаланылатын ақпарат көздерін талдауды қамтиды[26].

Сапалық талдау әсіресе банктің несиелік қоржынының сапасын талдау негізінде жасалады. Сандық талдау бұл несиелік тәуекелдің дәрежесін формалау, яғни сандық тұрғыдан анықтау мақсатында жүзеге асады.  Активтер мен пассивтерді басқарудың ең маңызды бағыттарының біріне қаржы нарығында экстремальды жағдайлар орын алуына байланысты өтімділікті жұмылдыру жоспарын жасау жатады.Өтімділікті жұмылдыру жоспарын жасау үшін жиі стресс-тестілеу жұмыстарын өткізген дұрыс. Стресс-тестілеудің мақсаты бұл банктің қалыпты іскерлік белсенділік уақытында немесе жалпы дағдарыс жағдайында өтімділік тәуекелінің факторларына деген банк балансының сезімталдығын анықтау.

Коммерциялық банктердегі операциондық тәуекелдің пайда болу себептерінің бәрі адамның қызметімен байланысты. Операциондық тәуекелдерді бағалау екі тәсілмен: сандық және сапалық бағалау түрінде жүзеге асады. Сандық тәсілмен бағалау ықтималдық немесе болжамдық сипатқа ие. Бұл жерде бағалау статистикалық әдістерге сүйенеді, ал тәуекел шамасы қабылданатын ықтималдық деңгейіне байланысты болады.

Сапалық бағалау тәсілі операциондық тәуекелді анықтауды, оның ерекшеліктерін зерттеу, салдарын есептеуді қамтиды.

Операциондық тәуекелдің деңгейін анықтау үшін мынадай әдістер қолданылады:

-операциондық  тәуекелдерінің көздері мен нақты  зияндарын статистикалық талдау;

-балдық  әдіс.

Операциондық тәуекелдерінің көздері мен нақты зияндарын статистикалық талдауға негізделген әдісі банктегі өткен уақыттарда болған зияндардың көлеміне байланыстыра отырып, операциондық тәуекелдің шығындарын болжауға мүмкіндік береді.

Балдық әдістерге сәйкес сараптамалық бағлау негізінде банктің қызметінің нормативтік көрсеткіштері таңдалып алынып, олардың қатысты маңыздылығы анықталады.

Операциондық тәуекелдерінің көздеріне талдау жүргізуде балдық әдісті статистикалық талдау әдісімен қатар қолдану операциондық тәуекелді басқарудың күшті және әлсіз жақтарын анықтауға мүмкіндік жасайды.

Әрбір ақпараттың деңгейін бағалау бес балдық шкаламен бейнеленеді:

«1» - операциондық тәуекелдің қауіпті деңгейі;

«2» -  операциондық тәуекелдің қанағаттанарлықсыз деңгейі;

«3» -операциондық тәуекелдің орташа деңгейі;

«4» - операциондық тәуекелдің қанағаттанарлық деңгейі;

«5» - операциондық тәуекелдің төменгі деңгейі.

Жаңа Базель келісімінде операциондық тәуекелге аударылған капиталдың мөлшерінің есебінің үш әдістемесі қарастырылған:  көрсеткіштердің базалық әдісі; стандарттық әдіс; өлшеудің жетілдірілген әдістері. Бұл жерде банктер өздерінің қолында бар әдістемелердің бірін операциондық тәуекелді өлшеу күрделілігіне қарай таңдап ала алады.

Операциондық тәуекелді есептеуге қосымша Базель келісімінің ұсыныстарына сәйкес, операциондық тәуекелге қатысты меншікті капиталды резервтеу сомасын анықтауда базалық әдісті қолдануға болады.  Базалық әдісті қолданатын банктер операциондық тәуекелге қатысты соңғы үш жылдағы жалпы табыстың орташа шамасынан тұрақты пайыз мөлшерінде (α әріпімен белгіленген) белгілі бір капиталдың көлемін аударуға тиіс.

-базалық  көрсеткіштерге негізделген жеңілдетілген  тәсіл;

-стандарттық  тәсіл;

-жетілдірілген  тәсіл.

Базалық көрсеткіштерге негізделген жеңілдетілген есептеу тәсіл бойынша операциондық тәуекелге қажетті резерв мөлшері банктің жылдық жалпы табысына байлынысты белгіленеді. Бұл жерде жаңадан құрылған банктер үшін операциондық тәуекел шамасы қаржылық жылдың соңына қарай есептеледі[27].

Базалық әдісті қолданатын банктер операциондық тәуекелге қатысты соңғы үш жылдағы жалпы табыстың орташа шамасынан тұрақты пайыз мөлшерінде (α әріпімен белгіленген) белгілі бір капиталдың көлемін аударуға тиіс. Операциондық тәуекелдерге қатысты аударылатын капиталдың сомасы мынадай формуламен көрсетіледі:

 

                              КБК = ЖТ х α,                                                               (1)

 

мұндағы,

КБК  - базалық көрсеткіштері бойынша операциондық тәуекелдерге қатысты аударылатын капиталдың мөлшері;

ЖТ     -    соңғы үш жылдағы орташа жалпы табыс;

α = 15%  - тұрақты пайыз.

Стандарттық тәсіл операциондық тәуекелдерге қатысты аударылатын резвертің сомасын есептеуде коммерциялық банктің қызметі бойынша сегіз өндірістік желіге бөліп қарастырады: корпоративтік тұлғаларды қаржыландыру, сауда және сату операциялары, жеке тұлғалармен банктік операциялар, коммерциялық (заңды  тұлғалармен) банктік операциялар, төлемдер мен есеп айырысулар, агенттік (делдалдық) қызметтер, активтерді басқару қызметтері, жеке тұлғаларға брокерлік қызмет көрсетулер.

Жалпы аударылатын резервтік капиталдың  сомасы әрбір өндірістің желі бойынша реттегіштік капиталға аударылатын аударымдардың сомасы ретінде есептеледі. Капитал аударымының жалпы сомасын төмендегідей формуламен есептейді:

 

    КСТ = ∑ (ЖТ 1-8 х β1-8),                                                                              (2)

 

мұндағы, КСТ      -  стандартты әдіс бойынша капитал аударымының  мөлшері;

ЖТ 1-8   -  әрбір өндірістің сегіз желісі бойынша соңғы үш жылдағы жалпы табыстың орташа жылдық көлемі;

β1-8 – Базел комитетінің бекіткен тұрақты пайызы, ол талап етілетін капитал көлемінің сегіз өндірістік желі бойынша жалпы табыс көлеміне бөліндісін білдіреді.

Базель келісіміне сәйкес операциондық тәуекелдерге қатысты талап етілетін резервтік капитал көлемінің банк қызметінің негізгі негізгі өндірістік желі бойынша алатын жалпы табыстарының көлеміне қарай жіктелімі 10-кестеде көрсетілген.

 

Кесте  10

Резервтік капитал көлемінің негізгі өндірістік желі бойынша түсетін жалпы табыстарға қарай жіктелімі

 

Өндірістік желілер	β – коэффициенті, %-бен
Копоративтік тұлғаларды қаржыландыру	18
Сауда операциялары	18
Жеке тұлғалармен банктік операциялар	12
Коммерциялық (заңды  тұлғалармен) банктік операциялар	15
Төлемдер мен есеп айырысулар	18
Агенттік (делдалдық) қызметтер,	15
Активтерді басқару қызметтері	12
Брокерлік қызмет көрсетулер	12
Ескерту –  Операциондық тәуекелге қатысты  резерв мөлшерін есептеуге қосымша  Базель келісімінің жаңа редакциясындағы  ұсыныстарына сәйкес автормен  құрастырылған.