Коммерциялық банктердегі несиелеу үрдістері мен банк қызметінің тиімділігін жоғарылатуды жетілдіру

Нарықтық экономикада инвестиция кез-келген формада қаржы жұмсау процесі ретінде табыс табуға немесе қандай да болмасын басқа нәтижелерге жетуге тығыз байланысты.

Инвестициялар қаржы ресурстарын пайдалануды қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді күрделі қаржылар формасында жүзеге асырылады. Еліміздегі кәсіпорындардың  экономикасын дамыту үрдісінде инвестициялар тарту саласында мемлекеттiк саясатты жетiлдiру мен оны дәйектi түрде жүзеге асыру үлкен мәнге ие болып отыр.

Инвесторлар (инвестициялық iс-әрекеттi iәске асырушы немесе заңды тұлғалар), тапсырыс берушiлер, жұмысты орындаушылар, инвестициялық iс-әрекет объектiлерiн пайдаланушылар, жабдықтаушылар, инвестициялық қорлар) және инвестициялық процестiң басқа да қатысушылары – инвестициялық iс-әрекет субъектiлерi болып табылады. Тапсырыс берушiлер ретiнде инвесторлар немесе инвестициялық жобаны iске асыру жөнiнде инвестордан алған жеке және заңды тұлғалар болуы мүмкiн.

Инвестициялар қаржы ресурстарын пайдалануды қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді күрделі қаржылар формасында жүзеге асырылады. Еліміздегі кәсіпорындардың  экономикасын дамыту үрдісінде инвестициялар тарту саласында мемлекеттiк саясатты жетiлдiру мен оны дәйектi түрде жүзеге асыру үлкен мәнге ие болып отыр.

Ұзақ мерзімдегі инвестиция салуда өнімнің өміршеңділігі есепке алынады. Дүние жүзінде инвестициялық жобалар оң сипаты болса да қоғам үшін экономикалық және әлеуметтік әсері болуы қажет. Тиімділігін бағалауда көбіне өтелу мерзімін қамтамасыз етуде табыс және инвестициялық рентабельділігі қарастырылады. Негізгі капиталға тартылған инвестиция өсімінің орташа қарқыны  3-ші  кестеде көрсетілген.

 

Кесте 3

Негізгі капиталға тартылған инвестиция өсімінің орташа қарқыны

 

көрсеткіштер\ жылдар		2007ж.	2008ж.	2012ж.	2012ж.	2013ж.
Инвестицияның	ҚР	2 824,5	3 392,1	4 210,9	4 585,3	4 773,2
жалпы көлемі, млрд. теңге	Ақтөбе облысы	187,1	225,2	287,2	312,5	364,4
Үлес салмағы, %	Ақтөбе облысы	6,6	8,0	10,2	11,1	12,9
Е  с  к  е  р  т  у - [15]  қайнар  көзі  негізінде  құрастырылған

 

2013 жылы негізгі  капиталға тартылған инвестиция  көлемі 364,4 млрд. теңгені құрады немесе  2012 жылғы деңгейге — 112,0 % өсті.

Негізгі капиталға тартылған инвестицияның негізгі бөлігін (70%) кәсіпорындардың жеке қаражаттары құрайды, олар 2012 жылмен салыстырғанда 40% өсті. Шетел және заем қаражаттар жалпы жылдық көлемде сәйкесінше 7,6% және 7,7% құрады.

Кәсіпорындардың жеке қаражаттарын, шетел инвестицияларының және заемдық қаражаттарды тарту үшін тартым-ды саласы тау-кен байыту енеркәсібі болып қалуда, бұл салаға 2013 жылы аталған қаржыландыру көздерінің жалпы көлемінің 69,5%-ы бағытталды. «Ақтөбе мыс компаниясы» ЖШС, «Восход Ориел» ЖШС, «СНПС-Ақтөбемұнайгаз» АҚ сияқты ірі кәсіпорындар осы саланың ірі инвесторлары болып қалуда.

Өндеу өнеркәсібіне 21,2 млрд. теңге инвестиция тартылды. Осы саланың кәсіпорын-инвесторлары - «ҚазЦКУБНитрохим» ЖШС, «Темір Сервис» ЖШС, «Ақтөберентген» АҚ, «СпецТранСтройКомпани» ЖШС, «Ситал-2» ЖШС, «Ақтөбеқұрылысмонтаж» ЖШС және т.б.

Инвестицияның жалпы көлемінен геологиялық барлау және зерттеу жұмыстарына — 6,6%, тұрғын үй құрылысына — 6%, көлік инфрақұрылымын дамытуға — 4,4% тартылды.

Инвестицияның жалпы көлемінде бюджеттік инвестициялар 14,6% құрайды. Өткен жылмен салыстырғанда республикалық бюджет инвестициялары 24%-ға өсті.

Кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығының жауапты кезеңі инвестициялық жобаны экономикалық негіздеу болып табылады. Нарық экономика жүйесінде қызмет ететін субъектілердің ерекшілігі олардың мақсаттарының айырмашылығынан көрінеді. Жобаның қаржылық негіздеушісі белгілі бір табыстылық мөлшерімен оның қатысушыларын қанағаттандыру негізінде анықталады. Инвестициялық жобаның тиімділігін негіздеуде ең жоғары табыстылық, ең төменгі еңбек шығындары, өтелу уақыты, залалсыздық, өнім сапасы, нарықтағы үлесі сияқты тағы да басқа көрсеткіштер болуы мүмкін. Жобаны іске асыруда шығындарды дұрыс есептеу өте маңызжы сондай-ақ инфляция мен тәуекелділікті мөлшерін жіте бақылау алға шығады.

Қазіргі заманғы банктермен ұсынылатын көптеген функциялар мен қызметтер банктерді басқарумен айналысатын құрылымдар және кадрлар жұмысына өте тиімді ыңғайды талап етеді. Жалпы, банктер несиелік құралдарды жеткізушілер, төлемдерді жүзеге асыруда, тұрғындардың жинақтарын сақтау үшін делдалдар болып табылады. Бірақ банктің мөлшерлері мен функциялары банктің құрылымындағы және оның жұмысының тиімділігінің жалғыз дитерминанты болып табылады.

Ірі және ұсақ банктер ұйымдық құрылымы жағынан бір – бірінен ерекшеленеді, бірақ олардың ұйымдық құрылымындағы бар өзгешелік көлемінің айырмашылығымен түсініледі.

Бүгінгі күні Қазақстан Республикасында банктердің ірілену процесі жалғасуда, бұны соңғы жылдары орын алып отырған көптеген ұсақ банктердің қосылуынан көруге болады.

Соңғы жылдары пайда болған тенденцияның мәні, яғни уақыт өте келе банктік мекемелер өте күрделі ұйымдарға айналуда.

Банк өсуімен қатар көрсетілген қызметтер тізімі ұлғаюда, және несиелеудің жаңа схемаларын ұсынады. Осы процеспен бірге басшылыққа банк ресурстарын тиімді бөлуге және бақылауға көмектесетін жаңа бөлімдер мен бөлімшелердің пайда болуы.

Бүгін банктік мекемелерге әсер етуші және маңызды фактор болып нарықтың технологиялық және экономикалық параметрлерінің өзгерісімен бірге банктердің кадрлық құрылымының тиімді және пайдалы қызмет көрсетуі керек қажеттіліктері өзгереді.

Әлемде принциптердің, реттеу және өсудің тарауымен негізгі нарықтарда бәсекелестер санында терең нарықтық бағдарлы банктік фирмалар жиі кездеседі, яғни тұтынушлардың қаржылық қызметтерге сұраныстың өзгеруіне сезімтал және басқа банктермен бәсекелестік күреске дайындығы жоғары болып келеді. Бұл тенденция банктер басшылығына меншікті персоналдардың қалыптасуын көп мән беруге мәжбүрлейді[16].

Банктердің мұндай жаңа қызметі үшін клиенттер қажеттілігін зерттеуге көп уақыт бөлуге қабілетті, өзгермелі сұранысқа сай жаңа қызметтерді өңдеуге және ескілерін жаңғыртатын менеджмерлер мен қызметкерлер қажет.

Соңғы жылдары қаржылық қызмет көрсетуші технологиялар компьютерленген жүйе мен қолма – қол автоматизация бағытында қаншалықты көбірек араласса, соншалықты банктер компьютерлік дайындығы бар, электронды құрылғыны жақсы білетін мамандарды қажет етеді. Бухгалтерлік есепті автоматизациялау кезінде менеджерлерге ескі операцияларға уақыт шығынын қысқартып және сол арқылы жаңа қызметтерді жоспарлауға және оларды көрсету әдістеріне көп көңіл бөлуге мүмкіндік береді.

Қазіргі заманғы банктік құрылымда (әсіресе ірі банктерде) психолог қызметімен жиі қолдантын болған, яғни өз қызметінде ол банктің тұтас бөлімдер қатары мен секторларының жұмысын түзетуге мүмкіндік береді. Әрине, жоғары білімді және білікті кадрлардың өсуі банк ісінің дамуына септігін тигізеді. Сонымен қатар оған (жоғары оқу орныдарының) міндетіне жоғары мамандандырылған банктік менеджерлер мен жұмысшылар даярлау кіретін жоғары оқу орындары санының көп болуы да әсер етеді.

Қазіргі заманғы банк өз клиенттерінің мүдделері мен қызмет ететін экономикалық қызметінің арнайы объектісі болып табылады. Осыған байланысты соңғы бес жылда банкті серіктес ретіндегі идеологияға көбірек сене бастады.

Банк пен клиенттің серіктестік қарым – қатынасы келесідей сипатта болады:

1. еріктілік;

2. өзара қызығушылық;

3. коммерциялық сипат.   

Әрбір клиент, өздерінің аумақтық орналасуынан тәуелсіз, қай банктің қызметімен қолдану керек және болатындығын өзі анықтыйды. Бұл жерде кеңес кезеңінде болған клиенттердің банктерге мәжбүрлі бекіту толығымен болиайды. Бұл тең децгецде клиенттің өзі таңдайтын банкке де қатысты болуы мүмкін. Мұндай таңдау қысқа мерзімді немесе ұзақ мерзімді сипатта болуы мүмкін.

Көп нәрсе бұл таңдауда кез – келген банктің дара қызметтерінен қолдануға немесе тұрақты негізде қатынас орнауында өзара мүдделікке байланысты.

Өз қызметінде банк «бәрі клиент үшін» философиясына ұстанады. Мұндай философия оның өндірісінің үздіксіздігіне, жоғары сапалығына, бәсекеқабілеттігіне қайта өңдеуден жеткілікті кіріс алуға әрекет етеді. Банк клиентке табыс алуды қамтамасыз ете отырып, өзінің де коммерциялық мүдделерін, яғни сол арқылы ссудалық пайыз немесе комиссия нысанында сыйақы ала отырып іске асырып отырады.

Қазақстан Республикасының заңдылығы екі жақтың: банктің де, клиенттің де мүддесін қорғауға бағытталған.

Жалпы, банктік маркетинг – банк өтімділігін қамтамасыз етуші негізгі фактор екені бізге мәлім. Маркетинг өзінің барлық шешімдерінде экономикалық ойлармен басқарады. Сондықтан менеджменттің кез келген әрекеті- бұл экономикалық сипаттағы шара.

«кaspi bank» АҚ АФ қаржылық жағдайының өтімділігі өте жоғары дәрежеде емес. Ал оны жоғарлату үшін келесідей әдістер ұсынамын:

• Аккредетивтерді бөлу немесе қаржыларды конверсиялау әдісі;
• Үйлерінде қаржылық қызмет көрсету;
• Несиенің жаңа түрін енгізу және дамыту;
• Банк қызметкерлерін дұрыс таңдау.

1) «кaspi bank» АҚ АФ-да активті басқаруда қаржыларды орналастырудың жалпы қоры әдісі қолданылады, яғни тартылған қаржыларды орналастыру кезінде олардың ерекшеліктері ескерілмейді, бұл банктің өз өтімділігін қамтамасыз етуде кедергі келтіреді. Мысалы: еспе айырысу шоттарында қабылданған ақшаның, қысқа мерзімге қабылданған салымдардың мерзімдері ескерілмей, олар банктің жалпы қорына түседі.

Жалпы қордағы бұл қаржылар ұзақ мерзімді несиелерге, қаржылық лизингтерге, заңды тұлғаларға инвестициялауға, негізгі құралдарды сатып алуға жұмсалуы мүмкін. Егерде клиент өз салымын талап ететін болса, онда оны қайталауда бірқатар қиындықтар туындауы мүмкін, себебі банкте салымды қайтару үшін қолма – қол қаржы көлемі тапшы болып келеді, нәтижесінде өзге банктен қысқа мерзімді несие алуына тура келеді.

Бұл жағдай банктің өтімділігіне, төлем қабілетіне, клиенттік базасына, нарықтағы орнына, сенімділігіне тікелей әсер етеді. Мұндай жағдайды болдыртпау үшін қаржыларды орналастырудың басқа әдісін қолдану қажет. Мен, ол үшін активтерді бөлу немесе қаржыларды конверсиялау әдісін ұсынамын, яғни банктік салымдарды, соның ішінде ізденді, жинақ, және мерзімділердің қандай құралдарға орындалуы керектігін нақтылап, анықтау қажет.  

2)Үйлерінде банктік қызмет  көрсету әдісі – тиімді, пайдалы, және уақытты үнемдеу барысында  өтімділіктің жоғарылауына өз  септігін тигізеді. Бұл әдіс шетелдерді  жиі қолданылады. Үйлерінде банктік  қызмет көрсетулердің электрондық жүйелерін пайдаланушылар қажетті құрылғыларды өздері сатып алады, ал банк клиенттерге үй терминалдарының құрылғылары  бойынша және қандай қажетті программалық қамтамасыз ету сатып алу керек екені туралы сұрақтар бойынша кеңес береді. Бұндай жүйелер банк клиентіне дербес компьютер, монитор немесе телевизор экранын пайдалана отырып, телекоммуникациялық байланыс линиялары арқылы банктік компьтерге қосылуға мүмкіндік береді.

 

 

Іздендісалымдар                                    Біріншілік резервтер 

Жинақ салымдар                                                                       Екіншілік резервтер

 

Мерзімді салымдар                                                                   Ссудалар

 

Капитал және резервтер                                                            Ғимараттар мен       

 

                                                                                                     құрал-жабдықтар

 

                                                                                                     Өзге бағалы қағаздар

 

 

Сурет  12.   Қаржыларды конверсиялау әдісі[16]

 

Бұл жағдайда банктік операциялар аптасына жеті күн  күндіз – түні жүзеге асырылуы мүмкін. әрбір операцияның басында шаттың иесі жүйеге заңсыз қосылудан сақтайтын кодқа «кілті» пайдаланады. Берілген жүйені пайдалану ағымды шотпен, салымды, клиенттің бюджетпен есептесулері мен төлем және корреспонденттік шоттармен басқаруға мүмкіндік береді. Мысалы: жапондық банктер өзінің клиенттеріне олардың Нью – Йоркта, Лондонда және тағы басқа қалаларда ашылған шоттарының жағдайы туралы мағлұматтарды береді. Осылайша, үйден шықпай өз-өзіне қызмет көрсету түрінде банк клиенттерімен орындалатын операцияларға қандай да бір күрделі шектеулер қолданылмайтындығы туралы қорытынды жасауға болады.