Коммерциялық банктердегі несиелеу үрдістері мен банк қызметінің тиімділігін жоғарылатуды жетілдіру

Депозиттік операцияларды басқару банктің меншіктік капиталымен тартылған қаражаттарды есептеу және талдауым айналысады. Ол әдетте депозиттік операция, қор бөлімдерінен тұрады. Бұның біріншісі салымшылармен шарт жасасуымен, депозиттік қаражаттарды есептеу, талдаумен айналысады, екіншісі банктік меншіктік қаражаттарын есептеу және талдаумен айналысады.

Несиелік басқарма қарыз алушыларды несиелендіру сұрақтарымен айналысады. Ол әдетте тұрғындарды қысқа мерзімді несиелендіру, банк  аралық операция және тағы басқа бөлімдерден тұрады.

Сонымен, банктің филиалдарын басқару филиалдардың қызметіне жетекшілік етумен, бақылаумен, банк филиалдарына іс-тәжірибелік әдістемелік көмек көрсетумен айналысады.

Есеп-кассалық операциялар басқармасы – клиенттерге шот ашумен, кассалық операцияларды және есеп айырысуды жүргізумен айналысады. Валюталық басқарма валютамен операцияларды жүргізуге арналған. Статистикалық және талдау бөлімі статистикалық ақпараттарды талдау, жинаумен және клиенттерге ақпараттық – анықтамалық қызмет көрсетумен айналысады.

 

 

        1.2  Коммерциялық банкті басқару және оның функционалдық құрылымы

 

Коммерциялық банктердің ұйымдастырылу құрылымы банкті басқару құрылымына және оның функционалдық бөлімшелері мен әр түрлі қызметтерінің құрылымына бөлінеді.

Банктің ұйымдастырылу құрылымы және соған сәйкес операциялары орталықсықдандыру дәрежесі, бірінші кезекте жалпылама түрде анықталады. Сондықтан да банктің бір-екі бөлімшесі болатын болса, онда орталықтан басқаруды жүзеге асыру тиімді. Кез келген жағдайда да барлық жүйені тиімді жедел басқарудың болғаны міндетті, өйткені шешім қабылдау барысында кешігу, бас кеңес мен бөлімше арасында ақпараттық үзіліс болмауға тиіс.

Банктің ұйымдастьрылу құрылымы басты екі әдіспен анықталады – банктің басқарылу құрылымы және оның функционалдық бөлімшелері мен қызметтерінің құрылымы.

Басқару органын тағайындаудың мақсаты – банктің негізгі қызметін іске асыру мақсатында, банктің коммерциялық қызметіне тиімді, үнемді және жедел жетекшілік етуді қамтамасыз ету.

Коммерциялық банктің басқару құрылымына оның жарғылық қорының қалай құрылуы немесе оның торабының даму дәрежесі тікелей ықпал етеді.

Басқарманың негізгі қызметтері:

1. Банктің стратегиялық мақсатын анықтау және оның саясатын жасау. Ірі банкте мекеменің мақсаты мен міндеттері және оған жетудегі нақты іс-әрекеттер бағдарламасы, түрде дайындалған арнайы меморандумда көрсетіледі. Ол мынадай жағдайларды қамтиды:

• банк ресурстары бірінші кезекте қызмет көрсететін клиенттер категорияларына бағытталады;

• алдағы кезеңде дамуға мүмкіндік беретін операцияларды;
• банктің филиалдары мен өкілеттігін ашу туралы сұрақтар;
• маркетинг әдістері және жаңа банктік несие мен қызметтерді тұтынушыларға ұсыныс;
• өтімділікті қамтамасыз етудің озық әдістері;
• банктің қызметкерлерінің мөлшері мен құрамы, олардың біліктілігін және тағы басқа арттыру бағдарламасы.

2. Жетекші орынға адам таңдау. Осы заманғы банк-күрделі және біршама тәуекел кәсіпорын болғандықтан да, оны білгір, білікті мамандар мен жауапкершілігі бар адамдар басқаруы тиіс.

3. Комитет құру. Ірі банктерде шешім қабылдау үшін мынадай комитеттер    құрылады: әкімшілік, есеп-қарыздық, ревизиялық.
4. Қарыздық және инвестициялық операцияларға бақылау жасау. Басқарма заңды түрде несие мен бағалы қағаздар портфелінің құрылымына банк саясатының бекіткен мақсаттарына сәйкес бақылау жасайды.
5. Банк қызметің мерзімді тексеру. Басқарма мүшелері банктің операцияларына жалпы бақылауды жүзеге асырады. Өз мәжілістерінде басқарма, бөлім жетекшілерінің есептерін тыңдайды және банк ісін талқылайды. Акционерлік  банктерді басқару құрылымы 1-ші  суретте берілген.

 

Несиелік комитет

Акционерлердің жалпы жиналысы

Ревизиялық комиссия

 

 

 

Бақылау кеңесі

 

Басқарма

Басқарма төрағасы

Төраға орынбасарлары

 

Департаменттер, бөлімдер

 

Басқару бөлімдері

Қызметтер

 

 

 

Сурет 1. Коммерциялық банктің басқару құрылымы[5]

 

Басқарма мүшелері өздерінің шешімдері, зияндары, қателіктері, банктер туралы заңға бағынбағандары үшін жауапты.

Сонымен, кеңес коммерциялық банктегі акционерлер жиналысының нұсқауына сәйкес тәжірибелік қызметті жүргізетін ең жоғары басқару органы болып табылады.

Кеңес тәжірибелік операцияларға жетекшілік жасау және жүзеге асыру үшін банкті басқаратын құрылым құрады. Операцияларды басқару ресурстары жинақтау қызметтеріне және оларды пайдалану тәсілдеріне бөлінуге негізделген.

Басқару органы пайда алу мақсатында коммерциялық банктіңқызметіне тиімді жетекшілік етуді қамтамасыз етеді. Бпнктің құрылтайшылары басқару органына тікелей қатысады.

Ұсақ банктерде саясаттың мақсаты туралы жазбаша меморандум жасалмайды. Филиалсыз банктер үшін саясаттың принципін құру, филиалы бар ірі банктерге қарағанда оңай болып келеді, себебі соңғыларында клиенттер үшін жергілікті жағдайларды ескеру ерекшеліктері орын алады.

Акционерлік коммерциялық банктің ең жоғарғы органы акционерлердің жалпы жиналысы болып табылады.

Акционерлердің  жалпы  жиналысы  жылына  бір рет шақырылып отырады. Бұл жиналыста мынадай міндеттер шешіледі:  
         - банктің жарғысына өзгерістер енгізу;

- банктің жарғылық капиталын  өзгерту;

- банктің Кеңесін сайлау;

- банктің жылдық есебін  бекіту;

- банктің табысын бөлу;

- банктің құрылымдық  немесе еншілес бөлімшелерін  құру және тарату.

Екінші басқару органы банктің қадағалау кеңесі болып табылады. Банктің бақылау кеңесі банк қызметіне бақылау жасау органы ретінде мынадай міндеттерді атқарады:

• нормативтік актілерді бекітеді;
• Басқарма немесе Басқарма төрағасының шешімі бойынша жасалған мәмілелерді бекітеді.

Келесі басқару органы – атқарушы немесе өкілетті орган, яғни ол банктің иелерінен, оның акционерлерінен құралады және олардың мүдделерін қорғайды.      Басқарманың міндеттеріне мыналар жатады:

• банктің стратегиялық мақсатын анықтау;
• банктің саясаттарын анықтау;
• жетекшілік қызметке кадрлар таңдау;
• комитеттерді құру;
• ссудалық жіне инвестициялық операцияларға бақылау жасау.

Басқарма төрағасы банктің бірінші жетекшісі болып табылады және ол банк қызметіне жетекшілікті жүзеге асырады. Банк төрағасына мынадай міндеттер жүктеледі:

• банктің қызметіне қатысты барлық мәселелер бойынша бұйрықтар шығару және нұсқаулар беру;
• барлық мемлекеттік және басқа да органдарда, басқа банктерде, оның ішінде, шетелдік банктерде банк қызметіне қатысты барлық мәселелер бойынша өкілеттілікті жүзеге асыру;
• банктің мүлкіне жіне қаражаттарына ие болу;
• банктің штаттық жұмысшыларының саны мен құрылымын бекіту;
• еңбек келісімшарты бойынша банктің лауазымды тұлғаларымен келісімдер жасасу.

Ревизиялық комиссия банк қызметіне қаржылық есептің дұрыстығы жағынан бақылау жасасу орган болып табылады[6].

Несиелік комитет – бұл несиенің берілуіне байланысты қорытынды жасаушы орган.  Несиелік комитет мынадай міндеттерді орындайды.

• несие алуға берген клиенттің өтінішін және несиелік қызметкердің
• несие беру туралы шешім шығарады.
• несие беру немесе одан бас тарту туралы шешім шығарады.
• несиелік тәуекелдерге байланысты несиелеу формаларын анықтайды.
• несие сомасы мен мерзімін анықтап, пайыз мөлшерлемесін бекітеді.
• несиені қайтаруды қамтамасыз ету тәсілдеріне талаптар белгілейді.
• несиелеу шартын бекітеді (несиелік лимит, несиелік желі);
• берілген несиелерге мониторинг жүргізу тәртібін бекітеді;
• банктің несиелік стратегиясын жасайды;
• несиелеу бойынша бөлімшелердің жұмысын талдайды;
• несиелік комитеттің мәжілісінің хаттамаларына қол қояды және хаттамаларды тіркеу кітабынан жүргізеді.

 Қызмет бөліміне: кадр  бөлімі, заң бөлімі, күзет бөлімі, әкімшілік-шаруашылық бөлімі кіреді.

Коммерциялық банктердің екінші дәстүрлі-базалық қызметі-экономиканы және халықты несиелендіру. Бұл қызмет банктік қызмет көрсету аясындағы маңыздыларға және банкінің актив операцияларына жатады. Соның арқасында банктер несиелік институттарға қатысты болады.

Несиелік операциялар – бұл несие беруші мен қарыз алушының арасындағы біріншінің екіншісіне төлемділік, мерзімділік және қайтарымдылық шарттарында белгілі ақша қаражаттары сомасын ұсынуы бойынша қатынастар. Банктің несиелік операциялар активті және пассивті болады. Активті несиелік операциялар банктер мен қарыз алушылар қарыз ұсынғанда, ал пассвтер, банк қарыз алушы ролінде, ал клиенттер – несие беруші ролінде болғанда пайда болады. Сәйкесінше несиелік операциялардың екі нысаны болады: қарыздық және депозиттер.

Коммерциялық банктің несиелік операцияларын әртүрлі белгілері бойынша жіктеуге болады: мерзімі бойынша – қысқа мерзімді(1жыл), орта мерзімді (1-ден 5 жылғам дейін) және ұзақ мерзімді(5 жылдан жоғары); қамтамасыз ету түрлері бойынша – қамтамасыз етілмеген және қамтамасыз етілген; банктің роліне байланысты – активтік және пассивтік қарыздық операциялар; несиелендіру мақсатына байланысты – негізгі капиталды арттыруға, айналым капиталын қаржыландыруға, тұтынушылық мақсаттарға арналған қарыздыр.

Қазіргі кезде негізгі дәстүрлі қызметтерге бұрынғыша салымдар тарту мен қарыздар беру жатады. Банктер өз пайдаларының көп бөлігін осы операциялар бойынша пайыздық айырмадан алады. Бірақ осы екі қызмет төңірегінде банктік өнімдердің көптеген нысандары жасалынып шығуы мүмкін.

 Коммерциялық банктердің  желісі ақша нарығының қалыптасуына  ықпал етеді, ал заңды және  жеке тұлғалардың мемлекете уақытша  бос ақша қаражаттарының болуы  және оны экономика мен халықтың қысқа мерзімдік қажеттіліктерін қанағаттандыруға пайдалану ақша нарығаның экономикалық негізі болып табылады.

Коммерциялық банктер негізінен өз клиенттерінің шаршылық қызметтеріне қызмет көрсетумен байланысты несиелік есеп айырысу және қаржылық операциялардың барлық түрлерімен айналысады[7].

Ұлттық банкінің арнайы лицензиялары бар болса, банктер басқа да банктік қызметтерді жүзеге асыра алады. Соның ішінде шетел валюталарымен операцияларды жүргізу; халықтың ақшалай салымдарын қарау; ақшаларды аударуға байланысты қызметтерді көрсету.

Осы операцияларды топтай отырып, олармен атқарылатын негізгі қызметтерді былай құруға болады: